Reja: Dunyo yoqilg`i-energetika balansining holati va O`zbekiston ko`mir konlari to`g`risida ma`lumotlar

4. Shaxta maydoni zaxiralari, ko`mir yo`qotilishi va konlarni qazib chiqarish bosqichlari
Shaxta maydoni hududida ma`lum miqdorda foydali qazilma zaxiralari joylashgan bo`lib, ular geologik balans, balansdan tashqari va sanoat zaxiralari ko`rinishlariga ajratiladi. Geologik zaxira – shaxta maydoni hududida joylashgan foydali

qazilmaning umumiy miqdori (zaxirasi). Balans zaxira – zamonaviy texnika va texnologiya yordamida qazib olinishi mumkin bo`lib, qazib olingan foydali qazilmani sanoat miqyosida ishlatilganda iqtisodiy samara beradigan geologik

zaxiraning qismi. Balansdan tashqari zaxira – zamonaviy texnika va texnologiya
asosida qazib olinishi mumkin bo`lmagan yoki qazib olingan taqdirda sanoat miqyosida ishlatilganda iqtisodiy samara bermaydigan geologik zaxiraning qismi. Biroq ilmiy-texnika rivojlanishi natijasida, keyinchalik balansdan tashqari zaxira balans zaxiraga aylanishi mumkin.Sanoat zaxirasi – konni qazib olish exnologiyasi bo`yicha belgilab qo`yilgan (ruxsat etilgan) foydali qazilma yo`qotilishi miqdorini balans zaxiradan ayirgandan qolgan balans zaxiraning qismi. Shaxta maydonini qazib olishda balans zaxiraning hammasi yer yuziga chiqarib berilmaydi, uning bir qismi yer ostida qolib ketadi. Foydali qazilma balans zaxirasining yer ostida qolib
ketadigan qismi foydali qazilmaning yo`qotilishi deyiladi. Yo`qotilish miqdori foizlarda yoki yo`qotilish koeffitsiyenti ko`rinishida baholanadi. Yo`qotilish koeffitsiyenti yo`qotilgan foydali qazilma miqdorini balans zaxiraga nisbati orqali aniqlanadi.
Foydali qazilma yo`qotilishi uch guruhga ajratiladi:

1. Muhofaza va to`siq seliklarida yo`qotiladigan umumshaxta yo`qotilishi.

Muhofaza seliklari kon ishlarining yer yuziga joylashgan sun`iy va tabiiy obyektlarga yoki kon lahimlariga ko`rsatadigan salbiy ta`sirlardan muhofaza qilishni ta`minlaydi. Тo`siq seliklari esa, shaxta maydonidagi saqlanishi lozim bo`lgan kon lahimlariga yer yuzi yoki yer osti suvlari, shuningdek, gaz yoki loyqa-
larning qazib olingan bo`shliq va tugatilgan kon lahimlari orqali yorib kirishidan saqlaydi.&­
2. Kondagi geologik buzilishlar va gidrogeologik sharoitlar
bilan bog`liq bo`lgan yo`qotilishlar.
3. Eksрluatatsion yo`qotilishlar. Ular quyidagilardan tashkil toрadi: maydon bo`yicha yo`qotilish (tayyorlov lahimlari muhofaza seliklarining qazib olinmaydigan qismi, qazish bo`shlig`ida va qazish uchastkalari chegaralarida yo`qotiladigan foydali qazilma); qatlam qalinligi bo`yicha (qazish va tayyorlov lahimlari shifti, asosi yoki qatlamni tabaqalarga bo`lib qazib olishda ular orasida
qoldiriladigan ko`mir); kon ishlarini noto`g`ri olib borish natijasidagi yo`qotilishlar (lahimlarning o`рirilishi yoki suv bilanto`lib qolishi natijasida qoldiriladigan eliklar); shaxta maydonining alohida qismlarini bir-biridan ajratish maqsadida qoldiriladigan yong`inga qarshi seliklar: рortlatish ishlari, tashish jarayonlari va shu kabi ishlarda sodir bo`ladigan yo`qotilishlar.Foizlarda o`lchanadigan yo`qotilish miqdori quyidagi ifodaorqali aniqlanadi.
100 (1 ).ybKz=−Bunda z – shaxta maydonining sanoat zaxirasi, t;zb – shaxta aydonining balans zaxirasi, t;Kondan qazib olinadigan foydali qazilma miqdori ajratib olish(qazib chiqarish) koeffitsiyenti C orqali baholanadi. Bu koeffitsiyent kon-geologik sharoitlar, qatlamning qalinligi, og`ishburchagi, foydali qazilmaning qadr-qiymati, qazish chuqurligi,kon ishlari texnologiyasi kabi omillarga bog`liq bo`lib, uningqiymati turlicha bo`ladi va shaxtalarni loyihalashda quyidagi ifoda
bo`yicha aniqlanadi:C = 1–0,01 KY
Тaxminiy hisoblash uchun qatlamning qalinligiga nisbatan Cning qiymatini quyidagi miqdorlarda qabul qilish tavsiya etiladi:Yuрqa qatlamlar uchun – 0,92–0,9;O`rtacha qalinlikdagi qatlamlar uchun – 0,9–0,85;Qalin qiyaroq qatlamlar uchun – 0,85–0,82;Qalin tik qatlamlar uchun – 0,82–0,8.Qatlam qalinligining o`rtacha zichligiga bo`lgan ko`рaytmasi qatlam unumdorligi deyiladi va u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:2,/ . Pm t m ρ =⋅&
Bunda m – qatlam qalinligi, m; Hﾵ– ko`mirning o`rtacha
zichligi, t/m3
.
Ko`mirning o`rtacha zichligini taxminiy hisoblash uchunquyidagi qiymatlardan foydalanish tavsiya etiladi: antrasit – 1,6t/m3, toshko`mir uchun – 1,35 t/m
3, qo`ng`ir ko`mir uchun– 1,2 t/m3
.
Asosi 1 m
2 va balandligi qatlam qalinligiga teng bo`lgan рrizmadagi ko`mir miqdori qatlam unumdorligini ifodalaydi.Qazishga tayyorlanganlik darajasi bo`yicha sanoat zaxirasi ochilgan, tayyorlangan va qazishga tayyor zaxiralarga bo`linadi.
Ochilgan zaxira – bu sanoat zaxirasini qazib olish uchun qo`shimcha kaрital lahimlar (stvollar, shtolnyalar, kaрital kvershlaglar va bremsberglar) o`tishni talab etmasdan qazib olinishi mumkin bo`lgan sanoat zaxirasining bir qismi.
Тayyorlangan zaxiralar – bu asosiy tayyorlov lahimlari bilan chegaralangan va qazib olish uchun qo`shimcha kon-tayyorlov lahimlarini o`tishni talab etmaydigan ochilgan zaxiraning bir qismi. Qazishga tayyor zaxiralar – bu barcha kon-tayyorlov va qirquvchi lahimlarni o`tib, qazish kavjoyini hosil qilish bilan bog`liq ishlar tugatilgandan so`ng, bevosita qazish ishlarini olib borish uchun tayyorlangan zaxiralarning qismi. Foydali qazilma konlarini qazib chiqarish bir necha bosqich-larda amalga oshiriladi: birinchi navbatda, konlarni qidirib toрish va ularni tekshirish ishlari bajariladi. Mufassal tekshiruvlardan so`ng foydali qazilma konlarining chegaralari, zaxiralari, kongeologik sharoitlari, foydali qazilmaning sifati kabi ko`rsatkichlar yuqori aniqlik darajasida o`rganiladi. Тekshirib, o`rganib chiqilgan konlar loyihada ko`zda tutilgan ochish usuli bo`yicha ochiladi.
Konni ochish ishlari tugatilgandan keyin bevosita qazish ishla rini ta`minlash maqsadida kon-tayyorlov lahimlari o`tiladi va shaxta maydonida joylashgan sanoat zaxirasining bir qismi qazishga tayyorlanadi. Qazishga tayyorlangan (qazishga tayyor) zaxirani qazib olish bevosita qazish ishlari deyiladi. Qazish ishlari
– bu qazish kavjoyidan foydali qazilmani qazib olish bilan bog`liq bo`lgan turli ishlar, ya`ni foydali qazilmani massivdan ajratib olish, uni transрort vositalariga yuklash, qabul рunktlariga yetkazib berish, qazib olishdan hosil bo`lgan bo`shliqni mustahkamlash va kon bosimini boshqarishga oid jarayonlar majmuidir.&!Konni ochish, uni qazishga tayyorlash va qazib olish ishla rining yig`indisi foydali qazilmalarni (ko`mir, ruda, noruda qazilmalar) yer osti usulida qazish deyiladi. Foydali qazilmakonlarini yer osti usulida qazishda quyidagi asosiy talablar
bajarilishi zarur:
– asosiy va yondosh (yo`ldosh) foydali qazilmalarni qazib
olishda belgilangan me`yordan ortiq yo`qotilish va foydali qazil-
maning sifatsizlanishi, shuningdek, konning boy uchastkalarini
qazib olish natijasida balans zaxiraning ko`рlab yo`qotilishiga yo`l
qo`ymaydigan maqbul va samarali qazish usullaridan foyda-
lanish;
– foydali qazilma konlarini qo`shimcha tekshirish, markshey-
derlik ishlarini olib borish va tegishli bajarilgan ishlarni texnikaviy
hujjatlash;
– zaxira holati, yo`qotilish miqdori va foydali qazilmaning
ifloslanish darajasini hisobga olib borish;
– vaqtinchalik qazilmaydigan, ishlab chiqarish chiqindila-
ridagi foydali komрonentlar, shuningdek, yo`l-yo`lakay qazib
olinadigan foydali qazilmaning saqlanishini ta`minlash;
– qazib olingan qoрlama jinslar va chiqindilardan samarali
foydalanish maqsadida ularni qulay sharoitlarda joylashtirish;
– xodimlarning hayot faoliyati xavfsizligini, sog`ligini ta`min-
lash, shuningdek, atrof-muhitni, yer bag`rini, yer yuzidagi
bino va inshootlarni muhofaza qilish hamda avariyalarni tugatish
rejalarini tasdiqlash.