Reja: “Fan” tushunchasi, uning mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari. Fanning shakllanishi, tarkibi va tuzilishi. Fanning tasnifi. Hozirgi zamon fanining о’ziga xos xususiyatlari. Tayanch s

Tabiatshunoslik tarixi
Qadimgi dunyoda ilm-fan
Fan kishilik jamiyatinng paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda rivojlangan bo‘lib, u asosan amaliy tavsifga ega bo‘lgan.
Insoniyat tarixida ilm-fan kurtaklari birinchi marotaba mifologiya sifatida Qadimgi Sharq va Yunonistonda paydo bo‘ldi. Mif (rivoyat, afsona) – Koinot va hayotning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar va afsonaviy qahramonlar haqida ibtidoiy tushunchalarning badiiy ifodasidir. Mifologiya – miflarni o‘rganuvchi fan. Mifologiya dastlab ibtidoiy jamoa tuzumida olam haqida fantastik tasavvurlarning yagona shakli sifatida mavjud bo‘ldi. Mifologiyada, ibtidoiy jamiyat hayotining rivojlanish darajasi pastligi, inson bilimining zaifligi sababli vujudga kelgan bo‘lsa ham, kishilarni, hayotni sevishga intilishi zarurligi va unda yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat o‘rtasidagi kurash o‘z ifodasini topgan edi.
Miflar “Avesto”, “Iliada”, “Ramayana”, “Shohnoma”, “Kalevala”, “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” kabi abadiy yodgorliklarning yaratilishida ham salmoqli o‘rin tutgan.
Mifologiya fanga o‘tish bo‘sag‘asida ma’lum bosqich vazifasini bajargan. Rivojlanish davom etishi Bilan mifologiya o‘rnini naturfalsafa (naturfilosofiya) egalladi.
Qadimiy odamning olam haqidagi tasavvurlarini o‘zida ifodalangan va avloddan-avlodga yetkazishga mo‘ljallangan miflarning ommalashish usullari ham turlicha bo‘lib, asosan, jonli og‘zaki ijro orqali, ya’ni so‘z vositasida hikoya qilib berilgan.
Kishilik jamiyati rivojlanishining davom etishi bilan mifologiya o‘rnini asta-sekin naturfilosofiya egalladi. Naturfilosofiya (nemischa naturphilosophie – tabiat falsafasi) tabiatni falsafiy prinsiplar asosida, bir butun tizim holida sharhlash, tabiatni umumiy nazariyasini ko‘rsatib borishga urinishdir. Naturfilosofiyaning tabiatshunoslik bilan falsafa o‘rtasidagi o‘rni, fan tarixida o‘zgarib bordi.
Dunyo haqidagi ob’ektiv bilimlar tizimining birinchi kurtaklari qadimgi Yunonistonga xosdir. Yunonistonda mutafakkirlar, ham faylasuf, ham tabiatshunos olimlar bo‘lishgan. Ularning matematika, mexanika, astronomiya kabi fanlarga qo‘shilgan hissalari insoniyat ilm-fan tarixida alohida o‘rin egallaydi.
Eramizdan oldingi 6 asrda kosmos tushunchasi hozirgiga qaraganda boshqacha talqin qilingan. “Kosmos” so‘zi oldin “tartib” ma’nosini bildirib harbiy sarflarda, davlat tizimida qo‘llanilgan. Keyinchalik eramizdan oldingi 5 asrda “Kosmos”, Koinot, borliq insonni o‘rab turgan dunyo, tabiat kabi tushunchalarni ifodalay boshladi.
Qadimgi Yunoniston naturfaylasuflarida, atrofdagi rang-barang dunyoning asosi oddiy narsalardan (olov, suv, havo, yer) iborat degan fikr vujudga keldi.
Yunon faylasufi Geraklit Efes (eramizdan oldingi 544-483 yillar) Koinotni olovdan vujudga kelganligi to‘g‘risidagi fikrni bildiradi. Fales Miletlik (eramizdan oldin 625-547 yillar) esa butun borliq suvdan iboratligini o‘qdiradi. Fales Yunon faylasufi, antik falsafa va fanning ilk namoyandasi. Fales turli sohalarda, xususan, astronomiyada kashfiyotlar qildi. Masalan, Yunonistonda birinchi bo‘lib, Quyoshning tutilishini oldindan aytib berdi. U, shuningdek, Quyoshning bir yil davomida harakati 365 kunga teng ekanligini isbotlagan. Fales ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli tuman narsa va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan paydo bo‘lgan va pirovardida suvga aylanadi. U birinchi bo‘lib, olamning moddiy birligi haqida, bu moddiy birlikning doimiy harakatda va o‘zgarishda ekanligini aytgan.
Fales asarlari saqlanmagan. U haqidagi ma’lumotni Aristotel asarlaridan topish mumkin.
Falesning shogirdi, izdoshi Anaksimen (eramizdan oldin 585-525 yillar) ta’kidlashicha, butun borliqning asosi havodan iborat. Uning fikricha, havoni siyraklashishi va quyuqlashuvi oqibatida barcha narsalar yuzaga kelgan, ya’ni havo siyraklashuvidan olov, quyuqlashuvidan esa bulut, suv va yer hosil bo‘lgan. Havoning harakati oqibatida rang-barang dunyo vujudga kelgan.
Falesning boshqa shogirdi Anaksimandr (eramizdan oldin 611-545 yillar) “Tabiat haqida” – dastlabki Yunon falsafiy asarining muallifi. Anaksimandr Koinotning geotsentrik modelini, ilk geografik haritani tuzgan va odamni boshqa turdagi hayvon (baliqlar)dan kelib chiqqanligi g‘oyasini bayon qilgan.
Pifagor (eramizgacha 582-500 yillar) Qadimgi Yunoniston matematikasida alohida o‘ringa ega. Son barcha narsaning mohiyati, olam esa sonlar va ular orasidagi munosabatlarning garmoniy tizimi degan g‘oyalar Pifagor falsafasida ilgari surilgan.
Pifagor nomi bilan juft va toq, tub va murakkab, mukammal sonlar, arifmetik, geometrik va garmonik proporsiyalar tushunchalari bog‘liq. Pifagor Yerni sharsimonligi va o‘z o‘qi atrofida aylanishiga oid fikr-mulohazalarni bildirgan. Shu bilan birga, Pifagor Koinotning markazi Yer degan nazariyaga qo‘shilgan.
Empedokl (eramizgacha 483-423 yillar) yer, suv, havo va olovni tabiatning “ildizi” deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiat unsurlari bo‘lgan to‘rt element bir-biri bilan aralashib tabiat boyliklarini hosil etadi.
Demokrit (eramizning 483-423 yillar) Koinotni mayda zarrachalardan iborat deb hisoblaydi. Zarralar – “atom”lar abadiy, ularni yo‘q qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun Koinot, borliq abadiydir. Demokritning fikricha, atomlar (yunoncha “atom” – bo‘linmaydi, parchalanmaydi degan ma’noni bildiradi) o‘zgarmaydi, sinmaydi, bo‘linmaydi va har doim harakatda. Ularni shakli va kattaligiga qarab ajratish mumkin. Ammo, atomlar shunday kichikki, uni inson o‘zining sezgi a’zolari bilan anglab ololmaydi. Demokritning atomni tuzilishi, Koinotni cheksizligi, abadiyligi to‘g‘risidagi ta’limoti o‘z zamonasidan ancha ilgarilab ketdi va kelgusida bir qator olimlar uning nazariyasiga qayta-qayta yondashishdi.
Qadimgi Yunonistonning buyuk faylasuf olimlaridan biri Aristotel (Arastu) hisoblanadi (miloddan avvalgi 384-322 yillar). Platonning shogirdi va uning akademiyasida tahsil olgan Aristotel, Aleksandr Makedonskiyga (Iskandar Zulqarnayn) murabbiylik qilgan. Aristotel fan sohalarini tasniflab insoniyat tafakkurini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shdi.
Aristotel bilish, mantiq, biologiya, etika, siyosat, tarbiya nazariyasi, iqtisodiyot ta’limotlarida ilmiy ishlar olib bordi. U olamdagi hodisa va predmetlarning sabablarini to‘rt guruhga bo‘ldi.
1) moddiy sabab yoki materiya;
2) shakliy sabab yoki shakl;
3) yuzaga keltiruvchi sabab;
4) oxirgi sabab yoki maqsad.
Garchi Aristotel materiyani dastlabki sabablardan biri deb e’tirof etsa ham, uni faqat passiv asos, imkoniyat xolos, qolgan uch sababni esa – faol sabab, deb hisoblaydi. Masalan, uning fikricha, shaklsiz hech qanday narsaning bo‘lishi aslo mumkin emas, shakl – borliq mohiyatidir, shakl – abadiy, o‘zgarmas va moddiy sababdan ustunroqdir. Yuzaga keltiruvchi sabab harakat yoxud turg‘unlik manbaidir. Harakat, deydi Aristotel biron-bir narsaning imkoniyatidan voqelikka o‘tishidir. Harakatning to‘rt turi bor, bular: sifatli harakat yoki o‘zgarish; miqdoriy harakat yoki ko‘payish va kamayish; joyni o‘zgartirish yoki makondagi harakat; vujudga kelish va yo‘q bo‘lishdan iborat. Oxirgi sabab yoki maqsad – harakat, o‘zgarish, inson faoliyatining oqibatidir.
Biologiya sohasida Aristotel o‘simlik va hayvonot turlarining biologik jihatdan maqsadga muvofiqligi haqida ta’limot yaratdi. O‘simliklarning urug‘dan o‘sib rivojlanishi, hayvonlardagi instinktlarning maqsadga muvofiq tarzda yuzaga kelishi, a’zolarining o‘zaro mutanosib ravishda harakat qilishi – tabiatdagi maqsadga muvofiqlik namunasidir.
Aristoteldan juda boy falsafiy meros qolgan. Ular orasida eng mashhurlari: “G‘oyalar haqida”, “Birinchi analitika”, “Ikkinchi analitika”, “Fizika”, “Metafizika”, “Siyosat”, “Ekonomika”, “Etika”, “Ritorika” va boshqalar.
Arximed (eramizning avvalgi 287-212 yillar) buyuk matematik va mexanik. Arixmed matematikaga oid bir qator ilmiy ishlar qildi. Ular orasida uning usuli yordamida egri chiziqlarning uzunligini hisoblab topish, yuza va hajmlarni aniqlash. Arximed richag qonunlarini topgan, uning nomi bilan yuritiladigan gidrostatika qonunini ham ochgan. U dunyo manzarasining muammosi bilan chuqur qiziqar edi: dunyoni gelio- va geotsentrik sistemalarini taqqoslab quyidagi xulosaga keldi - dunyo ulkan bo‘lsa ham uni oxiri bor. Arximed Koinotda chang zarralarni sonini hisobladi, zamonaviy belgilashda bu 10⁸³.
Arximed o‘zini ishlari bilan tabiiy fanlarni mustaqil sohaga ajratishga ko‘maklashgan.
Qadimgi Rimda ham bir qator naturfaylasuflar yetishib chiqdi. Ular tabiiy bilimlar taraqqiyotiga salmoqli hissalarni qo‘shdilar.
Klavdiy Ptolemey Qadimgi Yunoniston olimi, ammo, olim Rim imperiyasi davrida asosan Iskandariya shahrida ijod qilgan. Ptolemey fanga olam tuzilishining geotsentrik sistemasi nomi bilan kirgan sistemani yaratdi. Ular Quyosh, Oy va sayyoralarning ko‘rinma harakati aylanalar bo‘ylab tekis harakatdan iborat, harkatsiz Yer esa olamning markaziga joylashgan, deb tushuntirdilar edi. Bu sistema olamning haqiqiy tuzilishini aks ettirmasa ham o‘z davri uchun ilg‘or bo‘lgan. Bu sistema yoritkichlarning osmondagi vaziyatlarini oldindan aytib berish imkonini berar edi. Shu sababli, u fanda bir yarim ming yilcha yashadi.
Ptolemey asarlari Sharqda matematika, astronomiya va geografiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Abu Rayhon al-Beruniy “Qonuni Ma’sudiy” asarini yozishda Ptolemey asarlariga asoslangan.
Nazorat savollari:
1. Fanning ilmiy va amaliy ahamiyatini izohlang?
2. Fanning rivojlanish qonuniyatlari va tamoyillari
3. Fanning ijtimoiy xayotdagi о’rni?