Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

So`z tartibi - grammatik ma‟no anglatishning yana bir vositasi. So`zlarning gapda ma‟lum tartibda oldinma-keyin joylashtirilishi ham grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi. Tilimizda ba‟zan shu vosita orqali so`zning qaysi kelishikda ekanligi aniqlanishi mumkin. Masalan, bunday holatlar xususan poetik
nutqda keng uchraydi. So`z tartibi so`z birikmalari hosil qilishda yetakchi omillardan biri sanaladi. Chunonchi, keng dalalar (so‟z birikmasi) - Dalalar keng (gap). So`z tartibi grammatik omili nutqda hamisha ohang bilan birga ish ko`radi. Shuning uchun yuqoridagi hosilalarning ohangi bir-biridan tubdan farq qiladi. Chunonchi, bir, ikki kitob- bir- ikki kitob birikmalarining ohangi har xildir. So`z tаrtibi хitоy-tibеt tillаri оilаsigа kiruvchi tillаr uchun judа muhimdir. Bu usul ingliz, frаnsuz tillаridа so`zlаrning gаpdаgi vаzifаlаrini, turkumini ko`rsаtаdi.
Ohang ham grammatik ma’no ifodalashga xizmat qiladi. Bu vosita yordamida a) gapning turini ajratish mumkin: Imtihon topshirdi. Imtihon topshirdi? Imtihon
topshirdi! b) gap bo`laklarini ajratish mumkin: Gulnora, singlim keldi. Gulnora, singlim keldi! Gulnora singlim keldi. Birinchi gapda “Gulnora “va “singlim“ so`zlari uyushib kelgan bo`lsa, ikkinchi gapda “Gulnora” so`zi undalma vazifasida kelgan, uchinchi gapda esa ism ma’nosida kelgan. Ohangning so`z

tartibi, so`zlarni bir-biriga bog`lash bilan uzviy aloqadorlikda voqelanishini takroran eslatib o`tish joiz. Yuqoridagilar buning yorqin dalilidir.

Juftlash har xil so`zlarni – ma‟nodoshlarni (baxt-saodat), zid ma’nolilarni (yaxshi-yomon), giponimlarni ulov-(ot-eshak), darajalanuvchilarni (qo`y-qo`zi), umumiste‟mol arxaizmlarni (bola- chaqa, cho`pon- cho`liq) ─ o`zaro qo`shish
orqali har xil grammatik ma‟nolarni ifodalash ham tilimizda anchagina. Yuqorida sanalgan olti usul tilimizning ichki qurilishiga xos bo`lgan grammatik ma‟nolarni ifodalashning yetakchi usulidir. Bundan tashqari tillarda ichki fleksiya, suppletivizm kabi vositalar ham mkavjud. Ichki fleksiya turli Grammatik ma‟nolarni ifodalash uchun so`z tarkibidagi tovushlarning o`zgarishidir. Bu vosita hind – yevropa va semit tillarida keng qo`llaniladi. Masalan: ingliz tilida: see-saw-seen; nemis tilida fahren – fuhr. O`zbek tilida juda kam qo`llaniladigan suppletivizmlar, chunonchi, (men -biz, sen -siz; eski o`zbek tilida u- alar, anga, anda, ani, aning ), arabcha so`zlar orqali o`zlashgan ichki fleksiya usullari mavjud: Kitob - kutubxona xabar - axbor fikr - afkor ilm - ulum taraf - atrof va boshqalar.
Urg`u. Dynyo tillarining barchasida grammatik ma‟nolarning ifodalanishida urg`u ham ajratiladi. Tilshunosligimizda ham urg`uni shunday vosita sifatida ajratib kelganlar va tugma (ot) -tugma (fe’l) yozma (sifat)- yozma (fe’l) studentsiz (sifat)- studentsiz (kesim) ximik (sifat) - ximik (ot) kabi so`zlarning o`zaro farqlanishini urg`uning turli xil o`rni bilan bog`laganlar. Lekin urg`uning o`zbek tilida ma`no farqlash vazifasi munozaralidir. Urg`uning ma‟no farqlash vazifasi tilimizda rus tilidan ko`chirilgan hodisadir. Chunki "Tugmang tushdi" va " Belbog`ni tugmang " gaplaridagi "tugma" so`zida urg`u har ikki holatda ham "a" tovushiga tushadi. Hozirgi tilshunoslikda grammatik ma‟noni alohida til hodisasi sifatida o`rganish endi boshlandi. Shu kungacha grammatik ma’no grammatik shaklning bir tomoni
sifatida o`rganilib kelindi. Grammatik ma’noni ifodalashning rang - barang usullarini ko`rib o`tgach, biz ayta olamizki, ayni bir grammatik ma’no xilma-xil vositalar bilan ifodalanishi mumkin. Chunonchi, son ma’nosi o`zbek tilida affiksatsiya -lar, ya’ni birlik/ko`plik son shakllari paradigmasi doirasida ko`rib chiqilgan. Son shakllarining ma’nosi deganda mana shu ikki morfema nazarda

tutilgan. Tilimizda son ma’nosining ifodalanishi yana boshqa vositalar orqali ro`yobga chiqadi. Chunonchi, ko`plik ma’nosi takror, juft so`zlar bilan ham, birlik ma’nosi juz’iy reduplikatsiya (takror) yoki so`z- so`zsimon (kitob - mitob, non - pon, meva - cheva) bilan ham ifodalanishi mumkin. Hozirgi fanimizda son ma’nolarining o`xshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun

oldim" va "Kitobni akamga deb/ atab oldim" kabi hosilalar orasidagi ma‟no farqlari deyarli o`rganilmagan. Ya‟ni ayni bir ma‟noni turli xil vositalar bilan ifodalash yo`llari fanimizning o`rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.Quyida shunday izlanishlardan namuna keltiramiz.
Aslida, gnosseologik (bilish) nuqtai nazardan materiyaning yashash shakli, hodisalarning izchil almashinish tarzi sifatida tadqiq qilinadigan zamon (payt) ma’nosining lisoniy tizimda voqelashish hodisasi tilning bu kategoriyani yuzaga chiqarish imkoniyatlari keng, rang-barang ekanligini dalillaydi. Bu tillararo xususiyatlarni, xususan, ingliz va o`zbek tillaridagi payt ma’nosini ifodalashning lisoniy vositalarini tekshirganda yanada yaqqol ko`rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasini payt grammatik ma’nosi, mazkur kategoriyani yuzaga chiqaruvchi usul va vositalarni esa payt ma’nosini ifodalovchi grammatik vositalar deb hisoblaymiz. Ingliz va o`zbek tillarida payt ma’nosini ifodalash lisoniy hodisasidagi tillararo uyg`un, o`xshash xususiyatlarni- umumiy (integral) belgilar, o`ziga xos xususiyatlarini esa farqlovchi (differensial, oppozitsion, zid ) belgilar sifatida tekshiramiz. Shuningdek, differensial belgilarni yana zamon kategoriyasini ifodalaydigan fe’llar orqali aniqlash muhimdir: payt ma’nosini o`zbek tilidagi fe’llar zamon qo`shimchalari orqali (sintetik usulda) ifodalasa, ingliz tili fe’llari analitik tillarga xos bo`lgan ichki fleksiya, suppletivizm orqali yuzaga chiqaradi. O`zbek tili yordamchi so`zlar va kelishiklar vositasida ham payt ma’nosini lisoniy ifodalashda keng imkoniyatlarga ega. Ingliz tilida esa bu vazifani predloglar o`z zimmasiga olgan (ingliz tilida predloglar kelishiklar vazifasini bajarishini esga oling). Mazkur jihatlar ham tillararo farqli tomonlarni ko`rsatib turibdi. Shunday qilib, zamon tushunchasini ifodalash imkoniyatlari tipologiyasi har bir tilning

o`ziga xos sifatlarini namoyon etadi. Haqiqatan ham, til murakkab tizim bo`lib, inson tafakkuri shakllari, tushunchaini izchil jilolantirishga qodir serqirra hodisadir.