Reja I. Kirish II. Asosiy qism

Iste’molchi yutug‘i - iste’molchi tomonidan tovarga to‘lashi mumkin bo‘lgan maksimal narx bilan tovarning haqiqiy narxi o‘rtasidagi farqni bildiradi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, iste’molchining tovar uchun berishi mumkin bo‘lgan maksimal narxdan tovarni sotib olishda to‘lanadigan haqiqiy narxning ayirmasiga teng.
Iste’molchi yutug‘i (qo‘shimcha naf) alohida insonning qanchalik o‘rtacha yaxshi yashayotganligini ko‘rsatadi.
Iste’molchining umumiy yutug‘i bu talab chizig‘i bilan bozor narxi chizig‘i o‘rtasida joylashgan soha (1-rasmda shtrixlangan soha).

1-rasm. Iste’molchi yutug‘i.

Iste’molchi yutug‘i barcha iste’molchilarning umumiy sof nafini o‘lchashga yordam beradi va u yordamida biz bozorni davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi samaradorligini, iste’molchi yutug‘ini umumiy natijasining o‘zgarishini o‘lchash asosida aniqlashimiz mumkin.

Misol. Faraz qilaylik bir dona apelsinning bozor narxi 5 so‘m deylik, lekin iste’molchi ushbu bir dona apelsin uchun 10 so‘m berishga tayyor, ya’ni apelsinning iste’molchi uchun qiymati 10 so‘mga teng.
Iste’molchi ushbu bir dona apelsinni bozor narxida, ya’ni 5 so‘mga oladi va u iqtisod qilgan 10-5=5 so‘m iste’molchi yutug‘ini bildiradi, iste’molchi qo‘shimcha 5 so‘mlik naf oladi (2-rasm).

2-rasm. Umumiy iste’molchi yutug‘ini grafikda aniqlash.

Iste’molchi ikkinchi apelsinni ham sotib oladi, nima uchun deganda, u ikkinchi apelsin uchun berishi mumkin bo‘lgan maksimal narx 9 so‘m, iste’molchi yutug‘i 4 so‘mga teng. Xuddi shunday davom etsak 4-apelsin uchun iste’molchi yutug‘i 1 so‘mga teng, beshinchi apelsinni sotib olishga iste’molchi befarq qaraydi, nima uchun deganda u iste’molchining umumiy yutug‘ini oshirmaydi.

SHunday qilib, iste’molchining iste’molchi oriqchaligi 5+4+3+2+1=15 so‘mga teng. Iste’molchining sarfi 25 ga teng.
Ishlab chiqaruvchi yutug‘i ishlab chiqaruvchi tomonidan olingan umumiy manfaatni bildiradi.
Bir xil ishlab chiqaruvchilar uchun bir birlik mahsulot xarajatlari bozor narxiga teng bo‘lsa, boshqa ishlab chiqaruvchi uchun ushbu xarajatlar bozor narxidan kichikdir. Demak, ishlab chiqaruvchilar ushbu tovarni sotishdan foyda, ya’ni ortiqcha manfaat oladilar. Har bir tovar uchun ushbu ortiqcha manfaat tovarning bozor narxi bilan uni ishlab chiqarishdagi chekli xarajati o‘rtasidagi farqga teng bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchi oladi.
Bu farq bir birlik mahsulotdan oladigan foyda bilan ishlab chiqarishdagi har qanday rentani qo‘shilganiga teng.
Umuman ishlab chiqaruvchi yutug‘i bu barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan olinadigan foydalarning umumiy yig‘indisidir.
Bozor uchun umumiy ishlab chiqaruvchi yutug‘i taklif chizig‘idan tortib to bozor narxi chizig‘igacha bo‘lgan oraliqdagi yuzaga teng (3-rasm).

3-rasm. Ishlab chiqaruvchi yutug‘ining grafikdagi tasviri.

Rasmdagi shtirxlangan uchburchak iste’molchi yutug‘ini ifodalaydi. Iste’molchi yutug‘i ishlab chiqaruvchilarning umumiy sof foydasini o‘lchashga yordam berishini e’tiborga olsak, biz bu ko‘satkich yordamida davlatning bozorga aralashuvidan olinadigan qo‘shimcha foyda yoki zararni iste’molchi yutug‘ining natijaviy o‘zgarishni o‘lchash yordamida aniqlashimiz mumkin.