Reja: Kirish Asosiy qism

2.2 Aqliy tarbiya va ta’lim metodlari
Bolalarga ta’lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish:

Ko‘rgazmali	Og‘zaki	Amaliy	O‘yin metodlari
Kuzatish	Tushunish	Mashq	Didaktik o‘yinlar
Ko‘rsatish	O‘ikoya qilish	Mustaqil ish	O‘arakatli o‘yinlar
TV dan foydalanish.	So‘zlab berish	Oddiy tajriba	Mashqli o‘yinlar
	o‘qib berish		Insenirovkalar
	Suhbat

Kuzatish metodi: Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda bolalar ko‘rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo‘llaniladi.

Kuzatish – bolalarning narsa, voqealarning ma’lum maqsadi bilan rejali idrok etishidir. Kuzatish metodi ma’lum ob’ektlarni kuzatishda etakchi o‘rinni egallaydi.
Namoyish etish metodi: Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o‘zini yoki tasvirini ko‘rsatadi. Bu bevosita ko‘rib bo‘lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar, o‘simliklar, kishilar hayoti bilan) qo‘llaniladi.
O‘ikoya qilib berish - materialni aniq, obrazli, ta’sirchan bayon qilish.O‘rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o‘qib berish.
Suhbat metodi: 3-4 yoshli bolalar bilan o‘tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan ham qisqa suhbat o‘tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg‘ulot sifatida o‘tkaziladi.
Ta’lim maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning bilish qobiliyatlarini muntazam-rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog‘chasi tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o‘ynaydi. Chunki, ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi. U jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. Bog‘chada bolalarga madaniygigiyenik ko‘nikmalar, asosiy harakatlar o‘rgatiladi, ular madaniy-axloqiy qoidalarni o‘zlashtirib oladilar. Bolalarda o‘quv faoliyatlari asoslari ta’lim jarayonida hosil qilinadi, ularning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta’limni ikki yo‘l bilan amalga oshirish maqsadga muvoflqdir. Birinchi yo ‘li — bolalarning bilim, malaka, ko‘nikmalarni kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi orqali egallab borishidir. Ikkinchi yo ‘li — maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka, ko‘nikmalardan rejali ravishda xabardor qilib borishidir. Bunday yo‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarishda, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faolqat nashtirish uchun zarur bo‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir.
Kuzatish metodi bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda bolalar ko‘rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa, asosan, yangi bilim berishda qo‘llaniladi. Kuzatish — bolalarning narsa, voqealarning ma’lum maqsadi bilan rejali idrok etishidir. Bu usul ma’lum obyektlarni kuzatishda yetakchi o‘rinni egallaydi. Namoyish etish metodi. Bu metodda tarbiyachi bolalarga narsaning o‘zini yoki tasvirini ko‘rsatadi. Kuzatish so‘z bilan qo‘shib olib boriladi. Bu asosan bevosita kuzatib, ko‘rib bo‘lmaydigan narsalar bilan tanishtirishda qo‘llaniladi. Masalan, hayvonlar, o‘simliklar hayoti bilan tanishtirish. Texnikaviy vositalardan foydalanish MTMda ta’lim jarayonini qiziqarliroq o£tkazishni ta’minlaydi. Tevarak-atrof bilan tanishtirish imkoniyatini kengaytiradi. Texnikaviy vositalardan tarbiyachi katta va tayyorlov guruhlarida foydalanadi. Kichik guruhlardan boshlab bolalarga hikoyalarga ishlangan suratlar ko‘rsatiladi. Bu buyum va narsalarni izchillik bilan idrok etish imkonini beradi va sinchkovlik hislarini o‘stiradi. Hikoya qilib berish metodida materialni aniq, obrazli, ta’sirchan bayon qilinadi. 0 ‘rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o‘qib beriladi. Bu bolalarga ta’lim berishda va ularning aqliy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Hikoya qilib berish metodi mustaqil metod sifatida qo‘llaniladi. Suhbat metodi. Suhbat MTM didaktikasida muhim o‘rinni egallaydi. Tarbiyachi bolalar bilim va amaliy tajribalariga suyanib, savollardan foydalangan holda ularni yangi bilimlarni egallashiga, mustahkamlashiga harakat qiladi. «Suhbat 3—4 yoshli bolalar bilan o‘tkazilmaydi. 4—5 yoshli bolalar bilan ham suhbat mustaqil mashg‘ulot sifatida o'tkazilmaydi. Bu yoshda kuzatish qisqa suhbat bilan qo‘shib olib boriladi. 6 yoshdan boshlab suhbat mustaqil mashg‘ulot tarzida o'tkazilishi mumkin»1. Amaliy metod. Bu metod tarbiyachiga bolalarning turli-tuman amaliy faoliyatlarini tashkil etishga, bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallab olishga yordam beradi. Bu metod orqali bola buyumlarning o‘ziga tanish bo‘lmagan xususiyatlarini bilib oladi. Tarbiyachi amaliy mashg‘ulotlarda bolalarning oldiga vazifa qo‘yib, bolalardan mashq qilishni talab etadi. Shular orqali bola bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab oladi.
O ‘yin metodi didaktik vazifani tushunarliroq, ta’limni qiziqarli qilib tashkil etishga yordam beradi. O ‘yin metodi bolalarning ixtiyoriy diqqatlarini oshiradi, bola irodasini, ijodiy fikrini rivojlantiradi. Bola ijodiy o‘yinda aqliy jihatdan tarbiyalanadi va rivojlanadi. Kichkintoylar o‘ynaydigan sujetli o‘yinlarning asosiy mazmuni — buyumlar bilan bajariladigan xilma-xil harakatlarni tasvirlashdir. Bunday o‘yinlar jarayonida bolalar buyumlardan foydalanish, ular bilan amallar bajarishning ijtimoiy mustahkamlangan usullarini o‘zlashtirib oladilar. Bunda harakatlarni umumlashtirish va bolaning ongida ularni aniq bir buyumdan ajratish jarayoni ro‘y beradi. Bolaning rivojlanishiga qarab, ularning ijodiy o‘yinlari tobora rejali xususiyat kasb etadi: bolalar o‘yinning mazmuni haqida, o‘yinchoqlardan foydalanish va h.k.lar to‘g‘risida kelishib oladilar. Shu yo‘l bilan o‘yin davomida bolaning rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan tafakkurning rejalashtiruvchi vazifasi tarkib topadi. Bolaning aqliy tarbiyasida ijodiy o‘yinlar bilan bir qatorda didaktik o‘yinlar ham katta o‘rin egallaydi. Bunday o‘yinlar tayyor mazmunga va aniq qoidalarga ega. Juda ko‘p xalq o‘yinlari avloddan avlodga o‘tib kelmoqda. Pedagoglar tomonidan ham ko‘pgina o‘yinlar ishlab chiqilgan. Didaktik o‘yinlar deb nomlanishining o‘zi ham bu o‘yinlarning maqsadi bolalarni aqliy rivojlantirishdan iboratligini bildiradi. Binobarin, ular aqliy tarbiya vositasi, deb qaraladi.

Xulosa
Xulosa qilib shuni alohida ta’kidlash kerak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim-tarbiya bеrishning asosiy maqsad va vazifalari bolalarni aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish va maktabga tayyorlash, ularning ruhiyati, shaxsiy qobiliyati, intilishi va ehtiyojlari milliy va umuminsoniy qadriyatlar hududiy xususiyatlarni hisobga olgan holda rivojlanishni ta'minlash, ularni maktab ta'limiga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish ushbu “Bolalarni rivojlantirish va maktabgacha tayyorlash” tayanch dasturi asosida amalga oshiriladi. O`yinlardan didaktik maqsadlarda foydalanishga oid yo`nalish XVIII asrda pеdagoglar faoliyatida kеng rivojlandi. O`yinda bolaning insoniy faoliyatining eng umumiy, eng asosli ma'nodagi xatti-harakati namoyon bo`ladi. Shaklan va mazmunan rang-barang bo`lgan o`yinlar bolani mavjud hayotiy hodisalar doirasiga olib kiradi, bunda kattalarning bilim, ko`nikma va malakalari, harakat usullari, ijtimoiy tajribalarini oldindan o`zlashtirish ta’minlanadi. O`yinda bolaning o`z tеngqurlari va kattalar bilan bo`ladigan munosabat, muomala usullari shakllanadi, hissiyot va didi tarbiyalanadi. Syujеtli-rolli o`yinlar mazmunining o`ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. O`yin bolalar kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir. Syujеtli o`yin aqliy tarbiya vositalaridan biridir. Bola o`yinda atrof muhitdagi voqеa va hodisalarni aks ettirib ularni hayolan qayta tiklaydi. Bunda bu obrazlar va taassurotlardan foydalanadi. Bola tasvirlayotgan hodisalar haqidagi bilimlarni o`z mushohadalarida ifodalaydi, bu uning konkrеt buyumdan u haqida fikrlashga o`tganini bildiradi.