Reja: Kirish I bob. Harakatli o’yinlarni qisqacha tarixi, tushinchasi, davrlari va pedagogik ahamiyati

1.4. Harakatli oyinlarning bolani har tomonlama tarbiyalash vositasi sifatidagi ahamiyati.
O’yin faoliyati qaysi formada ifodalanmasin bolani quvontiradi, harakatli o’yin favqulodda xursandchilikning xilma-xil mamentlari bilan, ayniqsa ijobiy hislsr uyg’onishiga xizmat qiladi. Ulkan tarbiyaviy kuch ana shu quvonchli emosiyalar manbaidir.
Oyinlarning maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning tarbiyasidagi katta ahamiyati haqida N. K. Krupskaya qayta-qayta gapirgan edi. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun o’yin katta katta ahamiyatga ega: o’yin ular uchun tarbiyaning jiddiy formasidir».
N. K. Krupskaya fikrlarida o’yinning jismoniy kamolatdagi ahamiyati haqida ham gapiriladi.
«Jismoniy chiqintiradigan mehnat ko’nikmalarini rivojlantiradigan, ko’z» mo’ljalini yaxshilaydigan, chaqonlikni o’stiradigan ko’plab o’yinlar mavjud. Chaqqonlik kuchini nishonga tekkizishni o`stiradigan va mexntatga ulkan axamiyatga ega abo`lgan shunga o`xshash barcha narsalarni maktabgacha tarbiya muassalarida qo`llash favqulottda muhimdir.
Harakatli o`yinlar rolining muhumligi ular tematigasining mazmunini sinchiklab analiz qili shva shunga muvofiq turli yoshdagi bolalar uchun tanlashni talab etadi.
Har qanday o`yin Xox u ijodiy didaktik MusiqAni shuningdek bo`lmasini bolalarning atrof muhitni bilishda o`ziga xos vosita bo`lib hisoblanadai.
Harakatli o`yinlar mazmunida bola Dune qarashini kengaytiruvchi va tasavvurini Aniqlashtiruvchi ko`plab bilish materiali mavjud. Syujetli o`yinlar tetmatikasini odamlar xayoti tabiat xodisilari hayvonlar odatlariga oid ayrim epizodlar tashkil etadi. Bularning hammasi bolalar tomonidan o`ziga xos shartli o`yin formasida aks ettririladi. («Sayoxatchilar», «uchuvchilar», «G`ozlar oqqushlar» «Lochir va kurk tovuq» va boshqalar) biroq bola tashqi dunyoni to`g`ri idrok qilishi uchun (o`yinning barcha shartlariaga rioya qilgan xolda) obzorning to`g`ri harakaterisikasi va xakkaoniyligi uyin vaziyatini zarur. Bu pedagogik tomonidan o`yinni tununtirishda emosional tarzda bayon etiladi. Xalq uyinlarni buning ajoyiyub namunasi xisoblanadi . Ularadagi uyin vaziyatini bollarni qiziqtirad iva tarbiyalaydi ba'zi uyinlarda uchraydigan biologlar personajlar va ular xarakatalari bevosita xarakterlaydi. («Lochin va kurk tovuq», «G`ozlar oqqushlar» va boshqalar) syujetgan ega bulmagan va faqar muayan uyin topshi riqlaridan tuzilgan uyinlarada xam bolaning sensor qobiliyatini tafakkurini mo`ljal olinishi rivojlantirishning yordams beruvchi ko`plab bilish meteriali mavjud. «Kim o`zar», «To`p maktabi» va bosho`alar. Qoidalar tarbiyaviy axamiyatga molik ular uyinning borishini belgilaydi. Bolalar xarakat faoliyatini ularning xatti xarakati uzaro munosabatalarining yo`lga soladi. AxloqIy irodaviy sifatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Qida o`yinida muayan sharoit yaratadi. Bunda bola uyinga tegishli raxbarlik o`ilinganda o`ziga xosil qilingan sifatlarni namoyon qilmasdan tturolmaydi. Masalan bollar «ayyor tulki» uyinda faqat tulki «men shu yerdaman» deganidan so`nggina doiradan chiqib turli tomonlarga qochishlar mumkin. Bu qoida bolalarda diqqatni o`zini tuta bilishini, chidamlikni. Berilgan signalga tezkor reaktsiyani fazoda muljal olishni xosil qiladi. qoidalari og`ishmay bajarishni talab qilishni mAqsadga Erishishdagi egoistik emulsiyalar engishga yordam beradi. «Qoida bola hatti xarakatini kollektiv talabiga muvofiq boshqaradigan va yunaltiradigan birinchi sotsilar stimul xisoblanadi. Uyinlarada teran xissiyot o`rtoqlik va mexr muxabbatning dastlabki nishonalari paydo bo`ladi. Kichik guruxlarda foyladar bolalar tomonilan uyin rivojlanishi davomida yuzaga keladigan majburiy zarur javob xarakati sifatida idrok qilinadi. (quyonchalar ayiq paydo bo`lishi Bilan bo`talar orasiga qochib ketadilar chumchuqLar avtomabil ko`rinishi bilan yuldan uchib qochadilar) bolalar uyin qoidalari bilan xali «qonun» sifatila anglamasdan turib xozir javoblikka o`rganadilar bir tomonidan uyin syujetiga kura (quyonchalar ayiqdan qo`riqdilar) ikkinchi tomonidan muayan signalaga nisbatan xosil qilingan shartli refleksga ko`ra xaralat qiladilar.
L.F.Artemova ma'lumotlargiga qaraganda katta guruhlarga va udlarni bajarishgan ongli munosabat bolalarada asta sekin va tkrli vaktda xosil buladi. Bhlalar dastlab qoidalarni pedagogik raxbarligidab keyinchalik bolalar kolliktivining koidalarining ijtimoiy axmiyatini anglargan ayrim a'zolari ta'siri ostida asta sekin va turli vaqtla xosil bo`ladi bolalar dastlab qoidalarni pedagog rahbarligida keyinchalik bolalar kollektivining qoidalarining ijtimoiy axamiyatini angalagan ayrim a'zolari ta'siri ostida bajaraddilar. Nixoyat qoidalar bolalarning ijtimoiy xulki atvori normalarini bevosita belgilovchi omilgan aylanadilar.
Dastlab bolalar ayrim vazifalarini tezroq bajarish payida bulib qoidalari unitib qo`yadilar. Bundan tashqari yutuqqa va bunga eng oson yul bilan erishishga intilish xam qoidani buzishga sabab buladi . bu uz novbatida uyinchalarda norozilik uyg`otada ziddiyat tugriradi va boldalar urtasidagi munosabatni yomonlashtiradi.
Xar bir bolaning uyin qoidasini anglashi va unga rioyat qilishida kattalarni talabi xal qiluchi axamiyatgan ega buladi. Asta sekin tarbiyaviy ta'sir qilish tufayli bolalarning uyin jarayonida munosabati uzgara boshlaydi. Uyin xarkatalari va qoiladarni bir muncha Aniq bajarishga qiziqi shva intilish paydo buladi uyin qoidalarni bajarmaslik sabablari xam o`zgarada endi bolalar ularni atayin emas tasodifan buzadilar birq shu zaxoti yul qo`yilgan xatoni tuzatishga xarakat qiladigan bo`ladilar.
Bolalarni qoidalarni ijtimoiy axamiyatini anglashga sistemali chidam Bilan tayyorlaydigan tarbiyachi raxbarligada ular xalolik adolatlik, duchtlik, btirlik uzini tuta bilash qatiyatlik iroda kabi yaxshi sifatlarni shakkllantirishning samalari vositasiga aylanadi. «Bola tomonidan asta sekin o`zlashtiradigan bunday xayotiy muxim axlokiy sifatalar bola shaxsining ichki ma'naviy mulkiga aylanadi». Bularning xammasi qoidalarai uyinlarning bolalarni axloqIy tarbiyalashni ta'sirchan vositalarning biri sifatida belgilashga asos bulib xizmat qiladi.
Uyin faoliyatida diqqatni idrokni rivojlantirish mavjud tafakkur tushuncha va muljal olishni aniklashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi uyinlar ijodiy xayot xayol, xotira topqirlik fikr yuritish aktivligini rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilibyu xarakatli uyinlar bolalarning aqLiy rivojlanishiga yordam beradi.
Bolalarning psixik jarayonlarni takomillashtirishda obrazli emosional metodika katta axamiyat kasb etadi. U bolalarda kizikish uyg`otadi xayolni jalb kiladi. Uyin xarakatalarni ijodiy bajarishgat undaydi.
Psixologlar tadqiqotlari shuni kursatadiki bola uyin faoliyati tufayli fazo va predmet voqiiyligini amalga uzlashtiradi. Shu Bilan birga fazoni idrok etish mexanizimining uzi xam juda takomillashadi.
Uyinda fazoni idrok etish uzining assiy formalarida namoyot buladi. Bevosita xissiy bilash sensor (xissiy-obrazli) va bilvosita (mantiiqIy tafakkur, tushuncha) masalan bola tomonidan xarakatyunalishini mustakil tanlar va xarakatni uyin koidasida qatiy belgalagan yunadlishda bajarish bir tomondan uyin vaziyatini (bevosita idrok qiladigan) va kurish motoreaksiyasini (uyin xarakatalarni) darxol baxolashni ikkinchi tomonidan o`z xarakatalarni fazo o`yin muxitidan anglash va tasavvur qilish hamda o`sha ko`rish motop reaksiyasini namoyon etishni talab qiladi.xarakatli uyinda bu ikki kompanent o`zaro xarakatda bo`ladi. Pedagog tomonidan ishlab chiqilgan o`yin qoidalari brola xarakati uchun fazoda oldindan muljal olishning zarur imkoniyatini yaratadi. Ayni paytda o`yin vaziyatidagi tusatdan bo`ladigan o`zgarishlar (boshlovchi xarakati yoki signallar) xarakat rejani buzadi. Juda murakkab bolalarning tezkor reakchiyasi xamda fazoda muljal olishini talab kiladi. «ikki ayoz», «Sexrli Tayoqcha», «Jasur bolalar», «maymunlar va ovchilar» va xokazo uyinlar.
Bunday reaksiya bolalardagi uz faoliyatini va axarakatalarni muayan muxitga moslash kobilyatining rovojlanganlik darajasi Bilan belgilanadi. Bunda bolaga tarbiyachi yordam berishim lozim. Bunda tarbiyachi bolani asta sekin uyin vaziyati va kuyilgan vazifaga erishish zaruriyatini hisobga olib bir muncha movoffiqiyatli xarakat usulini topishga o`rgatadi. Masalar aynan birp uyinnni va cheklarga fazoda o`tkazganada bola boshlovchidan tez va uzoqqa qochish usulidan foydalandi unga yaqin joyda turimbyu chaqqonlik va abjirlik ko`rsatidi. «Tuzoq», «Ayyor tulki» va xakazo.
Atrof muxitda muljal olishga uyin vazifasini bajariy yulida atayin yaratilgan tusiqlar xam yordam berdi. «Chambarchakdan o`tib bayroqa tomon yururish», «Bo`ri jo`rlikda», «Jasur bolalar» va xokazo. Bu bolalarda mAqul harakat usulini yetarlicha rivojlangan kuz bilan baxolash va harakatlarni bajarish va 'xarakatalarni bajarish vaqtini hisobga oliga tayanga xolda mustaqil tanlash qobilyatini xosil qiladi..
Bolaning tarqalgan xolda tez xarakat qilayotgan bolalar orasida mo`ljal ola bilishi juda muhim hisoblanadi. U tinimsiz o`zgarib turadigan o`yin vaziyatiga nisbatan tezkor reaksiya ko`rsatish zaruriyatiga ko`ra bir muncha murakkabdi. Biroq kata guruh bolalari o`yinlarni takrorlash jarayonida bu ko`nikmani muvofaqiyatli egallaydilar «Tuzoq», «ayyor tulki», «Quvlashmachoq» va xokazolar.
Bola aharakatli o`yinda predmetlarning odamlarning yaqin uzoqligini Aniqlashni Mashq qiladi. Shu tufayli unda ko`z Bilan baxolash shuningdek fazoviy eshitish muljali rivijlanadi. «Uzoq yaqin», «goh u yerda gox bu yerda», «ko`z bog`lash o`yini» va boshqalar.
Ye.Ya.Stepanenkova tadqiqotida bolalarning predmetlararo fazoviy munosabatlar: oldinda, orqada, o`rtada, chopda, ustida, ostida, orqali yonda, qarama -qarshida, ketma- ket va xokazo haqidagi tushunchalarni aniqlashtiruvchi o`yinlar ko`rsatilgan. (Tezroq yur), (to`qish) (kim tezroq), (chamvarak orqali bayroqcha tomon yugrish), (lochin va kurk tovuq) «to`pni kengliklararo dumalatish» va xokazo.
Harakatli o`yinlar bolalarda oddiy vaqt muljalini shakllantiradi. Ular quyidagilarda ifodalanadi. O`yin harakatlarining izchilligini tushunib olishlarida avval, so`ng bundan keyin, shundan oldin, barini bir vaqtda va xokazo kabi o`yin topshiriqlarini signalga ko`ra, bolalar uchun belgilangan muddat doirasida tez bajarishda, masalan, «men beshgacha sanagunimcha siz bayroqchalardan bita naqsh yasashingiz kerak», «Kim bebenga uch marta urguncha saflana oladi.»? va boshqalar.
Bu uyinlarda bola fazoda mo`ljal olishni, xarakatlar izchilligi va ularga vao`t davomida amal qilishni mashq qiladi. O`yinlar mazmunini, butun o`iy vaziyatini uning qoidalarini personajlar harakatini mustaqil, tushunchirish bolalarningjoylashishi o`rnini o`yin artibutlarini va harakat yo`nalishlarini fazoviy terminlarni ishlayotgan holda ko`rsatish o`tkazilgan o`yinga baxo berish bolalarning aqLiy rivojlanishiga xizmat qiladi. (Ye.Ya. Steropepkova)
Harakatli o`yinlar bog`cha yoshdagi katta bolalarda ijodiylikni rivojlantirishi uchun qulaylik yaratadi. L.M.Kogovina ma'lumotlariga ko`ra, 5-6 yoshli bolalar tegishlicha rahbarlik qilinsa o`zlariga tegishli o`yinning variantlarini o`ylab topishlari, uning mazmunini murakkablashtirishlari qoidalarini to`rdirishlari mumkin. Keyinchalik bolalar adabiy asarlar ertaklar, syujetli asosida kichik o`yinlar kichik o`yinlar o`ylab topishlari, aqliy va ijodiy kamolotning yuqori darajasida erishganlarida esa, o`zlari ijod qilgan syujetlari asosida harakatli o`yinlar yaratishlari mumkin.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar ijodiy aktivligini rivojlantirish jarayoni barcha yosh guruhlardagi tarbiyalanuvchilarning topshiriqLarga va ularni amalga oshirishga emosional munosabati Bilan xarakatlanadi. Bunda tarbiyachi rahbarligining umumiy ijodiy yo`nalganlig uning bolalar izlanishlariga xayrixoxlik munosabati kata axamiyatga ega. Harakatli o`yinlar o`z mazmunini va formasiga ko`ra estetik faoliyat hisoblanadi. O`yin harakatlarning rang –barangligi ular bolalar Aniq chaqqonlik Bilan o`ziga xos ifodali bajarishlarida harakterlanadi. Bolalardagi ko`tarinkilik o`yin faoliyatiga emosional tus bergan xolda haraktlarni juda sifatli bajarida namoyon bo`ladi va ularda harakat jarayonining o`zidan qoniqish hissini uyg`otadi. Bir yoki bir necha doirada sheringa kalonnaga «figura bo`lib» turish kabi xilma –xil saflanishlar harakatlarning Aniqligini xushqomatlilikni talab qiladi va bolalarda estetik hisni o`stiradi. O`yin ko`rinishning go`zalligi eng avvalo qatnashuvchilarning o`zlari etadigan fizkultura formasining bir xil bo`lishi Bilan ifodalanadi. Musiqa Bilan juda kata estetik ta'sir ko`rsatadi. u bolalarni chiroyliroq harakat qilishga undaydi. MusiqAni haraktli o`yinlarga qo`llash avvalo uning estetik –tarbiyaviy rolini Aniqlash lozim, bunda bollarning Musiqa asoslari harakati va formasiga muvofiq harakat qilishlari muhimdir.
Shuni hisobga olib, MusiqAni uyinning faqat ayrim faqat ayrim qismlariga joriy etish lozim.
Masalan, «Quvlashmachoq» o`yinda barcha bolalar dastlar o`z harakatalarini Musiqaga moslagan xolda osongina tarqab chopib ketishlari mumkin. MusiqAni asosining oxiri vash u Bilan bog`liq ravishda uning tinishi quvlash harakatining boshlanishi uchun o`ziga xos signal bo`lib xizmat qiladi. Buni mAqsadga muofiq deb hisoblash kerak, chunki bolalar ushlab olish vaqtida MusiqAni idrok qilmaydilar. Agar o`yin chog`ida «ushla» degan o`zaki signal berilsa, shundaypaytla harakat muzmunining tinishiga Aniq mos kelshi lozim.
Harakatli qoidali o`yinlarga syujetli va syujetsiz o`yinlar esa valeyboll, bosketboll, badmiton garodki, lopta, stol tennisi, futbol, xokkey kiradi.
Harakatli o`yinlarni unutmaslik diqqatni harakatlari birmuncha ifodali bolalarga qaratish obrazni muvofaqqiyatli beradigan olganlarni Rag`batalantirish kerak.
Shunday qilib harakatli uyinlarada mujassamlashgan emosional sog`lomlashtirish, bili shva tarbiyaviy komponentlarning butun kompeksidan foydalanish bolalarni har tomonlama tarbiyalash vazifalarini amalga oshirshga yordam beradi.