Reja: Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi

1991-2017-yillarda Hindiston va Turkiya respublikalari.
1990-yillarda Hindiston. Bu davrda Hindistonning iqtisodiy ahvoli yomonlashdi: jahon iqtisodiyotida yuz bergan tushkunlik Hindistonni ham chetlab o‘tmadi. Iq tisodiy o‘sish deyarli to‘xtadi, infl atsiya kuchaydi, ish siz lik oshdi. Mamlakatda turli etnik va diniy guruhlar o‘rtasida ziddiyat, umumiy tanglik holati kuchayib bordi. Shunday holatda 1991-yili tamil terrorchisi tomonidan Hindiston bosh vaziri Rajiv Gandi o‘ldirildi.
Hokimiyatga kelgan Narasimxa Rao hukumati bozor islohotlarining yangi bosqichini boshladi. Davlat sektori qisqartirilib, yirik korxonalar xususiylashtirildi. Iqtisodga davlatning aralashuvi yanada kamaytirildi. Bir qator favqulodda tadbirlar ham amalga oshirildi. Xususan, rupiya devalvatsiya qilindi, soliq islohoti o‘tkazildi, davlatning valuta zaxirasi to‘ldirildi.
1990-yillarda Hindiston jiddiy yutuqlarga erishdi. Shu davrda YIM hajmi bir necha barobar oshdi. Ishlab chiqarishning yuqori o‘sish sur’atlari ta’minlandi. Bu davrda Hindiston o‘zining oltin-valuta zaxirasini oshirishga intildi, neft qazib olishni ko‘paytirdi.
Qishloq xo‘jaligi ham muvaffaqiyatli rivojlandi. 1992-yildan Hindiston g‘alla eksport qilishni boshladi. Mamlakat ko‘plab, jumladan, yuqori texnologiya mahsulotlarini ham eksport qiladi. Masalan, yuqori sifatli kompyuter das turlarini sotishdan yiliga bir necha milliard dollar foyda olmoqda. Hindiston kompyuter dasturlarini yaratish sohasidagi yuqori malakali kadrlar soni bo‘yicha dunyoda AQSHdan so‘ng ikkinchi, ilmiy-texnik xodimlar soni bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi.
Zamonaviy Hindiston. 1998-yil mart oyida bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida Xalq-demokratik alyansi g‘alaba qozonib, uning yetakchisi Atal Bixa ri Vajpai bosh vazir lavozimini egalladi.
Ko‘plab tabiiy qiyinchiliklarga, jumladan, mamlakat g‘arbi dagi qur g‘oq chilikka qaramasdan, A.B.Vajpai hukumati o‘zining bir qator rejalarini amalga oshirdi. Kashmirdagi musulmon separatizmini kuchsizlantirish tadbirlari o‘tkazildi.
2000-yili mamlakat shimoli-g‘arbida uchta yangi shtat tashkil qilindi. Hukumat mamlakatning bu mintaqasini rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi, shu maqsadda birinchi marta maxsus vazirlik tuzildi.
A.B.Vajpai hukumati ovoz berishning yanada erkinligini, saylovoldi kampaniyasida moliyaviy xarajatlarning oshkoraligini ta’minlash maqsadida bir qator saylov islohotlarini amalga oshirdi.
Iqtisodiy sohada A.B.Vajpai kabineti xo‘jalik faoliyatiga hukumatning bevosita aralashuvini qisqartirish choralarini ko‘rdi. U ko‘plab sohalarda davlat monopoliyasini bekor qildi, tadbirkorlar va fi rmalar faoliyati ustidan nazoratni kamaytirdi, soliqlarni pasaytirdi. Hukumat barqaror iqtisodiy o‘sishni, Hindiston sanoatining raqobatbardoshligini, kompyuter texnologiyalari, transport va aloqa sohalari rivojlani shini ta’minladi. Ammo iqtisodiyotning yanada liberallashuvi ayniqsa yoshlar orasida ishsizlikning o‘sishiga, qashshoqlik muammosining keskinlashu viga olib keldi. Natijada 2004-yil may oyida bo‘lib o‘tgan saylovlarda Hindiston milliy kongressi (HMK) so‘llar bilan hamkorlikda g‘olib chiqdi.
Hukumatni Manmoxan Singx boshqardi. Yangi hukumat mayda ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlashga, ishsizlikni kamaytirishga, aholining kamdaromad qismi ni oziq-ovqat bilan ta’min lashni yaxshilashga, qashshoqlar sonini kamaytirishga, inson manfaatlari yo‘lida iqti sodiy islohotlar o‘tkazishga va’da berdi.
Hindiston – XXI asrda dunyoning iqtisodiy yetakchilaridan biriga aylanishga da’vo qilayotgan mamlakat. 2006-yili e’lon qilingan Jahon bankining prognozlariga qaraganda, 2025-yilga kelib, Hindiston iqtisodiyoti dunyoda Xitoy va AQSHdan so‘ng uchinchi o‘ringa chiqishi mumkin. Hindiston hozir danoq barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yuqori qo‘shimcha qiy matga ega bo‘lgan sektorni rivojlantirish, shuningdek, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish yo‘lidan bormoqda. 2014-yili Hindiston bosh vaziri bo‘lgan Narendra Modi ham islohotlar siyosatini davom ettirmoqda.
Hindistonning ichki va tashqi siyosati shakllanishiga, XXI asrda uning iqtisodiy yuksalishiga ta’sir ko‘rsatgan va ko‘rsatayotgan hal qiluvchi omil mamlakatning demo kratik yo‘ldan rivojlanishi bo‘ldi. Unda ho ki miyat ning rahbar organlarida jamiyatning turli qat lamlari vakillari ishtiroki uchun imkoniyat yaratildi.
Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ancha yuqori sur’atlari aholi katta qismining yashash sharoitini yaxshilash imkonini berdi, bu hind jamiyati va davlati erishgan eng katta yutuq hisoblanadi.
Shunga qaramasdan, keng miqyosdagi ijtimoiy muammolar mamlakatning
muntazam rivojlanishiga to‘siq bo‘lib turibdi. Ulardan eng asosiysi demografik muammo. 2017-yil oxiriga kelib, Hindistonda aholi soni 1 mlrd 350 mln kishidan oshib ketdi. Mamlakatda 400 mln qashshoqlar mavjud, aholining deyarli 1/3 qismi savodsiz. Shuningdek, Hindiston ko‘p etnosli, ko‘p tilli, aholisi eng tez ko‘payayotgan mamlakat bo‘lgani uchun etnik muammolar doimiy saqlanib qolmoqda. Ular, masalan, Panjobda sikxlar, Assamda bengallar, Janubiy Hindistonda tamillar, Kashmir muammosi kabilardan iborat. Bulardan tashqari, diniy muammolar ham mavjud. Masalan, hozir Hindistondagi musulmonlar soni 160 mln kishidan oshib ketgan. Ularning hindlar bilan munosabatida kelishmovchiliklar mavjud. Qashshoqlikni bartaraf qilish, ishsizlik darajasini pasaytirish va aholi yashash darajasini oshirish ham hamon davlat va jamiyatning eng dolzarb muammosi bo‘lib qolmoqda.
Ushbu qiyinchiliklarga qaramasdan, Hindiston demokratik rivojlanish yo‘lidan jadal ketmoqda. Bu mamlakatning yangi davr da’vatlariga munosib javob berishi uchun kuchli asos hisoblanadi.
Tashqi siyosatda Hindistonning bosh maqsadi dunyoning yetakchi davlatlaridan biriga aylanishdir. Iqtisodiyotni jadal rivojlantirish asosida davlatning iqtisodiy va siyosiy qudratini oshirish, yadro quroliga va zamonaviy texnikaga ega bo‘lgan kuchli armiyani yaratish shu maqsadga qaratilgan edi. Hindiston BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi bo‘lish uchun tinimsiz harakat qilib kelmoqda.
XXI asrda ham Hindiston tashqi siyosati an’anaviy yo‘nalishda davom etmoqda. Bu siyosatning asosini jamiyatda demokratik qadriyatlar ustuvor bo‘lgan sharoitda mamlakatning tashqi xavfsizligini ta’minlash kursi tashkil qilib, bu kurs jamiyatning katta qismi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda.
XX asrning 90-yillari – XXI asr boshlarida Turkiyaning siyosiy rivojlanishi.XX asrning 90-yillari – XXI asr boshlarida Turkiyaning siyosiy rivojlanishi. XX asrning 80-yillari oxiri – 90-yillari boshlarida dunyoda yuz berayotgan siyosiy o‘zgarishlar Turkiyaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 1989-yili taniqli islohotchi Turg‘ut O‘zol Turkiya Respublikasi prezidenti etib saylandi. Saylov to‘g‘risida yangi qonun qabul qilinib, siyosiy partiyalar uchun bir qator yengilliklar yaratildi.
Ammo bu yengilliklardan birinchi navbatda turli islom dini tarafdorlarining partiyalari unumli foydalandi. M.K.Otaturk davridan beri Turkiya Respublikasining dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borishiga o‘zini mas’ul hisoblab kelayotgan armiya rahbarlarining ogohlantirishiga qaramasdan, jamiyatda islomchi partiya larning ta’siri oshib bordi. Shunday sharoitda 1993-yili T.O‘zol vafot etdi. Turkiya prezidenti etib Sulaymon Demirel saylandi.
1995-yil oxirida navbatdan tashqari parlament saylovlari bo‘lib o‘tdi. Saylov jamiyatda islom dinining ta’siri o‘sganligini yana bir bor namoyish qildi. Islom dini tarafdorlarining Nejmiddin Erbakan boshchiligidagi «Refax» (Farog‘at) partiyasi hammadan ko‘p ovoz oldi.
Shu davrda kurdlar muammosi ham dolzarb bo‘ldi. Hukumat siyosatidan norozi bo‘lgan Abdulla Ojalon boshchiligidagi Kurd ishchi partiyasi hukumatga qarshi urush e’lon qildi. Ko‘zga ko‘ringan siyosatchilarga nisbatan terroristik aktlar amalga oshirildi. Faqat A.Ojalon qamoqqa olingandan so‘ng Kurd ishchi partiyasi jangovar harakatlarni to‘xtatishga, muammolarni tinch yo‘l bilan hal etishga qaror qildi.
Mamlakatda islom dini tarafdorlarining mavqeyi kuchayishda davom etdi, ular mahalliy hokimiyat organlarida borgan sari ko‘p o‘rinlarni egalladi, buning ustiga hukumatni ham boshqardi. Ko‘pchilikning fikricha, navbatdagi saylovlarda islom dini tarafdorlari to‘liq g‘alabaga eri shi shi lozim edi. Bundan norozi bo‘lgan armiya rahbariyati prezident S. Demirelni bir necha bor ogohlantirdi.
1993-yil T.O‘zol vafot etgandan so‘ng Sulaymon Demirel Turkiya prezidenti etib saylandi. 2000-yillarda ham harbiylar va islomchilar o‘rtasidagi munosabat Turkiya uchun asosiy muammo bo‘lib qoldi. 2000-yili bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida Demokratik so‘l partiya g‘alaba qozondi. Mamlakatda islom dini tarafdorlariga nisbatan qat’iy pozitsiya saqlanib turdi. Turkiya prokuraturasi «Nurchilar» tashkilotini konstitutsiyaga xilof deb tan oldi. Bu tashkilot va «Hizbulloh» partiyasining turk filiali faoliyati taqiqlandi. Armiya bosh shtabi boshlig‘i agar islomchilar hokimiyatga kelsa, harbiylar konstitutsiyani himoya qilishga tayyorligi to‘g‘risida yana bir bor ogohlantirdi. Shunga qaramasdan, 2002-yilgi saylovlarda islom dini tarafdorlarining Rejep Tayyip Erdo‘g‘on boshchiligidagi Adolat va taraq qiyot partiyasi (ATP) parlament saylovlarida g‘alaba qozondi. R. Erdo‘g‘on sud hukmiga ko‘ra siyosiy lavozimlarni egallash huquqidan mahrum qilinganligi uchun bosh vazir lavozimini Abdulloh Gul egalladi.
Armiya hushyor bo‘lib turdi. Harbiylar holatni diqqat bilan kuzatib bordi va zarur bo‘lganda aralashishga tayyor edi. 2003-yili R.Erdo‘g‘on Turkiya bosh vaziri lavozimini egalladi.
Iqtisodiy rivojlanish. Turkiyada iqtisodiy islohotlar 1990-yillarda ham davom ettirildi. YIMning yillik o‘sishi ancha yuqori bo‘lib, 1990-yillar oxirida eksportning asosiy qismini sanoat mahsulotlari tashkil qildi. Yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi juda ko‘plab xususiy korxonalar paydo bo‘ldi. Turkiyaning valuta zaxirasi ko‘payib, YIM jon boshiga 3 ming dollardan oshib ketdi. Turkiya jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulot yetkazib beruvchi yuqori darajada rivojlangan mamlakatga aylandi. XX asr oxiriga kelib Turkiyaning asosiy sanoat mahsulotlari Yevropa mamlakatlarining shunday mahsulotlari bilan bemalol raqobatlasha olardi.
Turkiyaning juda katta muammosi davlatning hamma sohalarini qamrab olgan korrupsiya bo‘lib qoldi. Shu masala bo‘yicha 2000-yillar boshida prezident bilan bosh vazir o‘rtasida ajralish yuz bergandan so‘ng moliyaviy inqiroz sodir bo‘ldi: mamlakatdan investitsiyalar keta boshladi. Turkiya Markaziy banki aralashishga majbur bo‘ldi, bu esa zaxiradagi chet el valutasining keskin kamayishiga olib keldi. Oqibatda erkin qo‘yib yuborilgan lira birdaniga keskin qadrsizlandi. Ammo inqirozlar Turkiyaning so‘nggi yillardagi iqtisodiy yutuqlarini yo‘qqa chiqara olmadi. Turkiya bugun dunyoning eng jadal rivojlanayotgan mamlakatlaridan biri bo‘lib, G-20 klubining a’zosi hisoblanadi.