Reja: O'rta Osiyo umurtqalilar faunasi haqida umumiy

Umurtqalilar, boshskeletlilar (Vertebrata yoki Craniata) — xordalilar tipiga mansub hayvonlar kenja tipi. Turlari soni umurtqasizlarga nisbatan kam; shunga qaramay ular hozirgizamon biosferasida muhim oʻrin tutadi. U. yuksak tuzilgan; oʻzgaruvchan yashash xususiyatiga ega. Ular okean suvining turli qatlamlarida, baland togʻlarda, choʻllarda va boshqa joylarda yashaydi. Barcha U. evolyutsiyasida ular tuzilishining bitta umumiy reja asosida rivojlanishi kuzatiladi. Bunday rivojlanish morfologik, biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari, xattixarakatlari hamda psixik faoliyati jihatidan takomillashgan formalar vujudga kelishiga olib kelgan. U.ning qad. ajdodlari (bosh skeletsizlar, pardalilar) dengizda yashagan. U. dastlab chuchuk suvda paydo boʻlib, evolyutsiyaning dastlabki bosqichini oʻtgan. Ular evolyutsiyasi davomida birlamchi oʻq skelet — xorda oʻrniga dastlab togʻayli, keyinroq suyakli umurtqa pogʻonasi paydo boʻlgan. Natijada suv oqimiga qarshi xarakatlana oladigan kuchli muskulatura uchun pishiq va elastik tayanch skelet vujudga kelgan. U.ning suvdan quruqlikda yashashga oʻtishi bilan ular organizmida muhim oʻzgarishlar yuz bergan. Harakat organlarining faol ishlashi uchun ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanish, ayirish, sezgi organlari va markaziy nerv sistemasi yaxshi rivojlangan. 
. Ovqat hazm qilish sistemasi (ogʻiz boʻshligʻi, qiziloʻngach, oshqozon, ichaklar)ning turli qismlaridan fermentlar ajralib, ovqatni uzluksiz parchalash imkoniyati tugʻilgan; jigar organizmda muhim kimyoviy "laboratoriya" vazifasini bajargan. U. yuragi boʻlmacha va qorinchadan iborat. Qon aylanish sistemasi yopiq. Jabra yoki oʻpka orqali nafas oladi. Qadimgi U.ning chuchuk suvda yashashga oʻtishi bilan suvtuz almashinuvi birlamchi buyrak — mezonefros oʻrniga amniotalarda ikkilamchi buyrak — metanefros paydo boʻlgan. Metabolizmning gormonal boshqarilishi murakkablashgan. U.ning nerv sistemasi va sezgi organlari ishi rivojlangan. Baʼzilarida elektr va magnit sezuvchi organlar ham bor. U., odatda, ayrim jinsli, birok, germafroditizm ham uchrab turadi. Tuban U. tuxum qoʻyib, koʻpchiligi tirik bola tugʻib koʻpayadi. Yuksak U. nasliga gʻamxoʻrlik qiladi. Eng qadimgi U. qoldiklari ordovik davri chuchuk suv xavzalari yotqiziqlaridan topilgan. Sudralib yuruvchilar mezozoyda juda keng tarqalgan. Ulardan sut emizuvchilar va kushlar paydo boʻlgan. Hozir U.ning 40—45 ming turi mavjud boʻlib, 7 sinf (toʻgarak ogʻizlilar, togʻayli baliqlar, suyakli baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar)ga boʻlinadi.
U. odam hayotida juda katta ahamiyatga ega. Bir qancha U. Umurtqali hayvonlar subfilum ostida guruhlangan Umurtqali hayvonlar. Umurtqali hayvonlar - ichki skeletga ega bo'lgan hayvonlar, ya'ni endoskelet. Bu endoskelet, umurtqalarning ichki ustunidan iborat. Sub filum Umurtqali hayvonlar filum ichida guruhlangan Chordata. Umurtqali hayvonlar sayyoradagi eng ilg'or organizmlarni tashkil qiladi. Umurtqali hayvonlar umurtqasizlarga qaraganda kattaroqdir. Umurtqali hayvonlarning aksariyati rivojlangan asab tizimiga ega, bu ularni aqlli qiladi. Umurtqali hayvonlarning boshqa xususiyatlariga ikki tomonlama simmetriya, tananing segmentatsiyasi, to'liq ovqat hazm qilish tizimi, yopiq qon tizimi, suyakli yoki xaftaga chalingan endoskelet, quyruq va ventral yurak kiradi. Umurtqali hayvonlar guruhiga quyidagilar kiradi:
Hayvonlar moddalarning aylanishi va biotsenozning saqlanishida ishtirok etadi. Hayvonlar tabiatda qanday rol o'ynaydi? Ulardan ba'zilari o'simliklarni iste'mol qiladilar, boshqalari fauna vakillari bilan oziqlanadi, boshqalari esa o'lik organizmlarning qoldiqlarini o'zlashtiradi. O'lik organiklarning iste'molchilari hayvonlarning barcha sinflarida mavjud. Bular qurtlar, qush lichinkalari va sutemizuvchilardir. O'lik organizmlarni qayta ishlash, bu hayvonlar yashash muhitini chirigan organik moddalardan tozalab, tartibli rol o'ynaydi.
Insoniyat birinchi hayvonlarni taxminan 10 ming yil oldin uylashtirgan. Itlar odamlarning birinchi yordamchilari ekanligiga ishonishadi. Biroz vaqt o'tgach, go'sht-sut chorvachiligi paydo bo'ldi, keyin odam otlarni xonaki qildi. Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati asosan uning uy turlaridan oladigan foydalari bilan belgilanadi. Dastlab odamlar yovvoyi hayvonlardan olingan mahsulotlardan foydalanganlar, keyin esa ularni asta-sekin xonakilashtirishgan va yuqori mahsuldor zotlarni ko'paytirishni boshlaganlar. Bu, ayniqsa, asalarichilik va parrandachilikda yaqqol namoyon bo‘ldi.
Inson hayotidagi uy hayvonlari sanoat uchun oziq-ovqat va xom ashyo manbai hisoblanadi. Ular goʻsht, yogʻ, sut, teri, jun, pat va pat, tuxum olish maqsadida yetishtiriladi. Inson asalarilardan asal, mum, dori-darmonlarni oladi; u hovuz baliqlarining zotlarini olib keldi, juda ko'p ipakni ko'paytirishni o'rgandi. Insoniyat yovvoyi hayvonlarning ayrim turlaridan turli zararkunandalarga qarshi biologik kurashda foydalanadi. Bunday holda, u ularni xonakilashtirilgan deb aytish mumkin emas, lekin odamlar shira va qon so'ruvchi hasharotlarga qarshi kurashish uchun maxsus ladybug va yirtqich oqadilar ko'paytirdilar.
Hayvonlarning inson hayotidagi o'rni faqat moddiy manfaat bilan cheklanmaydi. Tabiat farzandlari sifatida barchamiz bizga o'z mehr va sadoqatini berishga, ko'ngil ochishga va tinchlantirishga, uyimizni go'zal va shinam qilishga qodir tirik mavjudotlar bilan muloqot qilishimiz kerak. Va agar dastlab mushuklar va itlar uyga faqat amaliy maqsadda kiritilgan bo'lsa, baliq, qushlar, hamsterlar, hasharotlar va sudraluvchilar yagona maqsad - egalarini ko'ngil ochish va uyni bezash uchun xizmat qiladi. Shifokorlar uy hayvonlari bilan muloqot qilish yurak-qon tomir faoliyatini normallashtirishga hissa qo'shishiga, ishdagi uzoq kundan keyin stress va asabiy taranglikni bartaraf etishiga e'tibor berishadi. Otlar va delfinlar bilan muloqot bolalardagi ko'plab kasalliklarni davolashning asosini tashkil etdi.
Tabiatda odamga zarar etkazishi mumkin bo'lganlar mavjud: ilonlar, hasharotlar, dengiz suvlari aholisi. Ammo bunday ko'rinishlar umuman tabiat uchun zararli deb ayta olmaysiz. Atrofimizdagi dunyoda ortiqcha va zararli narsa yo'q. Ko'p sonli "zararkunandalar" armiyasi yaxshi tashkil etilgan tabiiy mexanizmda ma'lum bir funktsiyani bajaradi. Bitta aloqani olib tashlang - va zanjir buziladi, muvozanat buziladi, oqibatlari eng achinarli bo'ladi. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlar tarixida bunday hodisalar necha marta sodir bo'lgan.
Atrofdagi dunyoni o'zlashtirish, uni ehtiyojlariga bo'ysundirish, insoniyat Yerga va uning aholisiga tuzatib bo'lmaydigan zarar etkazadi. O'rmonlarni kesish, bokira yerlarni haydash, botqoqlarni quritish va tsivilizatsiyani sayyoramizning eng chekka burchaklariga olib borish, odam hayvonlarni yashash joyidan mahrum qiladi.
Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati juda katta, shuning uchun hukumatlar va xalqaro jamoat tashkilotlari noyob turlarni saqlash, sanoat ishlab chiqarishi ekologiyasini yaxshilash, tabiiy resurslarni saqlashga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqmoqda.

Gavdasining shakli xilma - xil. Suvda yashaydigan tuban umurtqa-lilarning gavdasi bosh, tana va dum kismlarga bulinadi. Bularda tok orqa, dum va dum osti xamda juft kukrak va korin suzgish kanotlari bor. Quruqlikda yashovshi Umurtqali hayvonlarning gavdasida yana buyin kismi xosil buladi, toq suzgish qanotlari bo’lmaydi, juft suzgish kanotlari urniga besh barmokli tipda tuzilgan oyoklari paydo buladi.

• 
  Teri koplagishlari. Teri funksiya jixatidan muxim organdir. Shunki teri gavdani ximoya qilishda, termoregulyasiya, ayirish va sezuv prosesslarida ishtirok etadi. Teri tashki epidermis va ishki shin teri kavatlaridan tashkil topgan. epidermis kup kavatli epiteliydan tuzilgan. Xayoti suv muxiti bilan boglik bulgan tugarak ogizlilar baliqlar va amfibiyalarning lishinkalari epidermisida shilimshik modda ajratadigan bezlar buladi. Shilimshik moddalar bu hayvonlarning suvda xarakatini engillashtiradi. Quruqda yashovshi umurtqali hayvonlarda epidermisining tashki kavati shoxlanadi.
  

• 
  Bularning terilarining yuzlarida xar xil shox xosilalar, tangasha, kalkonsha, pat jun va boshkalar xosil buladi. Shin teri kattik tolali biriktiruvshi tukimadan tuzilgan. Bu tukimada togay va suyak tangashalar koplovshi suyaklar joylashadi.Skeleti. Umurtqali hayvonlarning skeleti o’q skeletiga, bosh skeletiga va oyok skeletlariga bolinadi.
  

• 
  O’ q skeleti umurtqalarning embrionlarida xordadan iborat. Xorda segmentlarga bulinmaydi. Xordani va markaziy nerv sistemasini biriktiruvshi tukima pardasitashkaridan urab turadi. Bu parda skeletogen parda xisoblanadi. Parda xisobidan togay yoki suyakdan tuzilgan umurtqalar tarakkiy etadi. Minogalarning umurtqalari murtak xolda bulib, umurtqa pogonasi bulimlarga bulinmaydi. Baliqlarning umurtqa pogonasi ikkita bulimga - kovurgali tana va kovurgasiz dum bu-limlariga bulinadi. Quruqda yashovshi.
  

• 
  Umurtqali hayvonlarning umurtqa pogonasi besh bulimga: buyin, kukrak, bel, dumgoza vadum umurtqalariga bulinadi. Bunda kukrak bulimining kovurgalari tush bilan quchilib, kukrak kafasini xosil kiladi. Umurtqa pogonasi bir tomondan butun gavdaga tayansh buladi, ikkinshi tomondan orqa miya va ishki organlar ushun saklovshi gilov bulib xizmat kiladi.Bosh skeleti miya kutisi va bet yoki visseral bulimlardan iborat. Miya kutisi bosh miya va sezuv organlarini mexanik ta’sirotlardan ximoya kiladi.
  

• 
  Visseral skelet tugarak ogizlilarda togay panjaralardan tuzilgan bulsa, baliqlarda visseral yoydan: 1) jag yoyi 2) til osti yoyi 3) jabra yoylaridan tuzilgan. Quruqda yashovshi Umurtqali hayvonlarning jag yoyining ustki kismi eshitish suyagiga, ostki kismi yana jabra yoylarning koldigi til osti apparatiga aylanadi. Tugarak ogizlilardan tashkari xamma Umurtqalilarda juft oyoklar va ularning kamar skeleti buladi. Baliqlarda juft suzgish kanotlari skeleti bulsa, Quruqda yashovshi hayvonlarda besh barmokli oyok skeleti buladi
  

• 
  Nerv sistemasi. Umurtqali hayvonlarning nerv sistemasi 1) bosh va orqa miyadan tashkil topgan markaziy nerv sistemasiga 2) bosh va orqa miyadan chiqkan nervlardan tuzilgan periferik nerv sistemasiga xamda 3) umurtqalar yoyi buylab yotgan vegetativ nerv sistemasiga bulinadi.
  

• 
  Bosh miya embrional tarakkiyotining ilk davrida nerv nayining oldingi bulimda ushta pufaksha kurinishida buladi. Keyinshalik birinshi pufakshadan oldingi va oralik miyalar, ikkinshi miya pufagidan urta miya, uchinshisidan miyasha xosil buladi. Miyashaning tagida uzunshok miya joylashadi. Bosh miyadan xammasi bulib 10-12 juft bosh miya chiqadi.
  

• 
  Orqa miya umrbod nay shaklida buladi. Uning ishki kismi kulrang tashki kismi esa ok miya moddalaridan tashkil topgan. Orqa miyada metamer bulib undan orqa miya nervlari chiqadi. Ular ikki ildiz bilan boshlanadi, sezuvshi orqa va xarakatlantiruvshi - korin. Bu ildizlar orqa miyadan chiqkandan keyin uzaro quchilib, orqa miya nervlarini xosil kiladi.Umurtqali hayvonlarning periferik nerv sistemasi bosh miya va orqa miya nervlarining murakkab sistemasi xisoblanadi va bu nervlar gavdaning turli organlariga boradi.
  

• 
  Vegetativ nerv sistemasi xayvonning ishki organlarining ishini, yurakning urishini, Ichakning qisqarishini, bezlarning sekresiyasini idora kiladi.Sezish organlari xilma - xil bulib, murakkab tuzilgan. Teri sezuv organlari mexanik ta’sirlarni kabul kilib oladigan nerv ushlaridan iborat bulib, bular teri yuzlarida xamda Ichak va boshka organlarning shilimshik pardalari yuzasiga tarkalgan.
  

• 
  Eshituv organi xamisha juft bulib, muvozanat organi vazifasini bajaradi. Tugarak ogizlilarda va baliqlarda u faqat ishki kulokdan iborat buladi. Ishki kulok oval xaltashasidan va pastki tugarak xaltashadan iborat. Oval xaltashalar tugarak ogizlilardan tashkari xamma umurtqali hayvonlarda ushta yarim doira kanallar chiqadi. Tugarak xaltashadan yukoriga karab uchi berk endolimfatik kanal chiqadi.Amfibiyalardan boshlab urta kulok xosil buladi. Uning ishida uzangi suyagi, sut emizuvshilarda yana tashki kulok paydo buladi.
  

• 
  Kuruv organi bir juft kuz sokkasidan iborat. Buning oldingi kismida shox parda joylashadi. Kuz sokkasining ishida kuz gavxari joylashadi. Kuz sokkasining devori tomirli, pigmentli va tur pardadan tuzilgan.Xid bilish organi tugarak ogizlilardan tashkari xamma umurtqalilarda juft buladi. Bu organ tuban umurtqalilarda ikkita xid bilish xaltashasidan iborat va burun teshiklari orqali tashki burun teshiklari orqali muxit bilangina tutashmay, ishki burun teshiklari yoki xonalar orqali Ogiz bushligi va nafas yuli bilan xam tutashadi.
  

Umurtqalilarhihg nafas olish sistemasi kelib chiqishi va joylashishiga ko‘ra
bevosita hazm qilish sistemasi bilan bog‘liq. Suvda yashovchi umurtqalilarda nafas olish a’zosi vazifasini halqumga joylashgan oyquloq bajaradi.Quruqlikda yashovchilarda oyquloq yoriqlari yopilib, yo‘qolib ketadi. Nafas olish a’zosi vazifasini ichak devorining o‘simtasi – o‘pkalar bajaradi. Demak, umurtqalilar filogenezida yashash sharoitiga moslashishiga qarab ikki xil nafas olish sistemasini uchratish mumkin.
Baliqlarda nafas olish sistemasi oyquloq yaproqlaridan iborat.
Evolyutsiyada o‘pka birinchi marta amfibiyalarda paydo bo‘ladi. Amfibiya
o‘pkasi ichak o‘simtasi bo‘lmish havo xaltachalariga gomologdir. Ularning
o‘pkasida to‘siqlar, bronxlar bo‘lmaydi. Shu sababli, o‘pka 30-40% kislorodni yetkazib bera oladi, amfibiyalarda o‘pkadan tashqari teri ham nafasolishda qatnashadi.
Reptiliyalarda o‘pka asosiy nafas olish a’zosi bo‘lib, unda to‘siqlar, bronxlar
shakllanadi. Qushlar o‘pkasi umurtqalilar ichida eng yahshi rivojlanganidir.
Ularning o‘pkasida bronxlar tarmoqlanib, bronxiolalar bilan tugaydi. Qushlar uchishga moslashganligi sababli, ularning o‘pkasining ikkilamchi bronxlari oxirlari havo xaltachalari hosil qiladi. Havo xaltachalari muskullar orasiga, teri ostiga va suyak bo‘shliqlariga yetib boradi. Uchish vaqtida bu qopchiqlar havo bilan to‘lib, tana vaznini yengillashtiradi. Bundan tashqari, havo qopchig‘idagi atmosfera havosi nafas chiqarayotganda o‘pkadan o‘tib, qonni ikkinchi marta O2 bilan ta’minlaydi.
Ana shunday nafas olishni ikkilamchi nafas olish deb ataladi. Bunday holat modda almashinuvini jadallashtiradi, chunki qon ham nafas olganda, ham nafas chiqarganda O2ga to‘yinadi. Sutemizuvchilarda uchlamchi, to‘rtlamchi bronxiolalar o‘pkada «bronx daraxti»ni hosil qiladi. Mayda bronxlar oxirida asinuslar hosil bo‘ladi. Ular qon kapillyarlari bilan uralgan. Ko‘krak bo‘shlig‘i qorin bo‘shlig‘idagi diafragma bilan bulinib turadi. Diafragma nafas olish harakatlarida juda muhim
ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, umurtqalilarning nafas olish sistemasi ularning yashash muhitlariga bog‘liq ravishda rivojlanib, nafas yo‘llari va gaz almashinish sathining tobora ortishi va murakkablashuvi yo‘nalishida boradi.
Yurak, qon — tomirlar filogenezi. To‘qimalarda normal modda
almashinishi uchun uzluksiz ravishda organizmga O2 va oziq modda kelib turishi talab etiladi. Ana shu jarayon yurak qon-tomirlar sistemasi yordamida amalga oshadi.Suvda yashaydigan umurtqalilar — baliqlarda qon aylanish doirasi bitta, yurak ikki kamerali – bo‘lmacha va qorinchadan iborat. Baliqlar yuragidan faqat venozli qon oqadi
Umurtqalilar o’pkasining evolyutsiyasi.
1-panjaqanot baliqning yutqini va suzgich pufagi (o’pkasi), III-o’pkalar, a-dumli amfibiyaniki, b-dumsiz amfibiya, c-reptiliyalarniki, d, e — sutemizuvchilarniki, Iyutqin, 2-suzgich pufagini yutqin bilan birlashtiruvchi kamera, 3-suzgich pufagi qopchalari, 4-hiqildoq-kekirdak kamerasi, 5-o’pka qopchiqlari, 6-o’pka ichi to’siqchalari, 7-kekirdak, 8-bronx, 9-bronx shoxlari, 10-al’veolalar.
Umurtqalilar quruqlikka chiqishi bilan ularning qon aylanishida tubdan
o‘zgarish ro‘y bergan. Chunki oyquloq orqali nafas olish o‘pka orqali nafas olish bilan almashingan. Yurak endi faqat venozli qonni qabul qilmasdan, arterial qonni ham qabul etadi. Natijada yurak dastlab uch kamerali, so‘ng To'rt kamerali bo’ladi .