Reja: O‘zbek tilinig imlo lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish

Boshqa tildan o`zlashgan ayrim so`z talaffuzi.
1. Turkiy tillarda, ma’lumki, f undoshi bo`lmagan, shuning uchun jonli so`zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o`zlashgan so`zlardagi f ni p deb talaffuz qilish uchraydi: ulfat>ulpat, faner>paner, ferma>perma kabi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida ularni f bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan.
2. So`z yoki bo`g`in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy tillarga xos emas. Bu hodisa keyinchalik boshqa tildan o`zlashgan so`z talaffuziga ham ta’sir qilgan – jonli so`zlashuvda so`z yoki bo`g`in boshida yoxud bo`g`indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf > ishkap, stakan > istakan, plan > pilon, traktor > tiraktir kabi. Bunday holat so`z oxirida ham uchraydi: aql > aqil, fikr > fikir, ilm > ilim, hukm > hukum kabi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida bunday so`zni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu tipdagi so`zning yozuvdagi shaklini (imlosini) to`g`ri belgilashga ham yordam beradi.
3. Umumturkiy so`zda ikki unli yonma-yon qo`llanmaydi, bu hol arab tilidan o`zlashgan oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa kabi so`z talaffuziga ta’sir qilgan: oila, doir, rais so`zlarida bitta y orttirilgan (oyila, doyir, rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa so`zi esa unlining diftonglashuviga – mo:rip, so:dat, mutola: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida rus tilidan so`z o`zlashtirishning faollashganligi, ruscha o`zlashmaning rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorini o`zbek tiliga aynan singdirish an’anasining ustun bo`lganligi o`zbek tilida ikki unlining so`z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqa. Bu hol arabcha o`zlashmada (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko`tardi.
4. Arab tilidan o`zlashgan ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo`tabar kabi so`zning birinchi bo`g`inidagi unli cho`ziqroq talaffuz etiladi.
5. Rus tilidan o`zlashgan so`zda i unlisi o`zbek tilining i unlisidan torroq va cho`ziqroq talaffuz etiladi. tish (o`zb.) – tip > ti:p (rus.), til (o`zb.) – tir > ti:r (rus.) kabi.
6. Ruscha leksik o`zlashmaning urg`usiz bo`g`inidagi e unlisi o`zbekcha e dan ancha tor (i ga yaqin) talaffuz etiladi: telefon > tilifon, televizor > tilivizir, adres > adris kabi.
7. Rus tili orqali o`zlashgan so`z da a unlisi o`zbekcha a dan yo`g`onoq talaffuz etiladi: kana (o`zb.) – kanal (rus) kabi.
8. Rus tilidan o`zlash gan so`z dagi o`rta keng, lablangan o unlisi urg`uli bo`g`inda o`zbek tilidagi o`rta keng, lablangan o` dan kengroq talaffuz etiladi: ton (rus.) – to`n (o`zb.), tok (rus.) – to`q (o`zb.), tort (rus.) – to`rt (o`zb.) kabi.
9. Jonli tilda r bilan boshlangan arabcha, forscha va ruscha so`zlarning boshida bir o` tovushining orttirilishi ancha keng tarqalgan: ro`za>o`raza, rus>o`ris, ro`mol>o`ramol kabi. Adabiy talaffuz me'yori sifatida ro`za, rus, ro`mol shakllari saralangan.
10. Rus tilidan o`zlashgan so`zning oxirida lab-tish v undoshi jarangsiz f tarzida talaffuz qilinadi: aktiv > aktif, passiv > passif, ustav > ustaf, kursiv > kursif kabi; v ning jarangsizlanishi so`z ichidagi assimilyativ holatda ham yuz beradi: avtomat > aftomat, stavka > stafka kabi. Bunday talaffuz adabiy til uchun me’yor sanaladi, ammo o`zbek tilining o`z so`z ida qo`llanadigan lab-lab v undoshi so`z oxirida ham, jarangsiz undosh ta’sirida ham f ga o`tmaydi: ov, birov, ovqat, shavkat kabi. (Bu holat ham orfoepik me’yor sanaladi).
11. Rus tilidan o`zlash gan so`zning ko`pchiligida urg`u erkin bo`ladi, bu hol o`zbek adabiy tili va talaffuziga ham singib bormoqda: a’tlas, trolle’ybus, tra’mvay kabi.
12. O`zbek tilidagi urg`u asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi, ammo ayrim o`zlashgan so`zlarda urg`u so`zning oldingi bo`g`inlarida bo`lishi ham mumkin: ha’mma, ja’mi, hami’sha, afsus’ki kabi. Bunday holatlardan xabardor bo`lish adabiy talaffuz me’yoriga amal qilish imkonini beradi.
Kishining madaniyatliligi uning nutq madaniyatiii qanchalik egallaganligi bilan ham ulchanadi. Nutq madaniyatp so‘zga boy bo‘lish va adabiy talaffuz normalariga rioya qilish bilan to‘laqonli buladi.
Nutq so‘zlash ob’еktlari (radio, tеlеvidеniye va turli yirilishlar) tobora kеngayib borayotganligi har bir notiqdan adabiy tilda gapirishga o‘rganishni talab qiladi. Xalq ommasi ravon va chiroyli nutrii sеvadi, san’atkor notik/trga maftun buladi.
Kunt bilan davomli mashq qilib borish natijasida kishi o‘zining notiklik qobiliyatini rivojlantira olishi, chiroyli so‘zlashga o‘rganishi shubxasizdir.
Talaffuz kilinayotgan so‘z tinglovchnga tushunarli va man-zur bo‘lishi uchun uning tarkibidagi tovushlarni talaffuz normasiga moslab aytish lozim. Tovushlar buzib yoki chala ta­laffuz qilinsa, so‘zning ma’nosi buziladi, ta’siri yo‘qoladi.
O‘zbеk tilining orfoepiyasi shu kunning aktual problеmala? ridan biri bo‘lishiga qaramay, o‘zbеk tilshunosligida hozirgacha bu problеmaga doyr jiddiy ilmiy ish ham, o‘zbеk tili ada­biy talaffuzi normalarini bеlgilab bеrgan birorta qullanma ham yuq. SHu sababli o‘zbеk tili orfoepik lug‘atini tuzish o‘zbеk tilshunosligida muhim vazifalardan biri bo‘lib qoldi. Adabiy til talaffuzi normalarini bеlgilash, talaffuz qonuniyatlari-ni ishlab chiliga qanchalik- murakkab bulsa, uning lug‘atini yara-tish ham shunchalik murakkabdir. O‘zbеk tilining ko‘p shеvali-ligi uning yagona adabiy talaffuz lug‘atini yaratishni taqozo qiladi. O‘quvchilar va kеng kitobxonlar ommasining bunday lug‘atga bo‘lgan extyayojini nazarda tutib, ushbu lug‘at tuzildi. Lug‘at uchun so‘z tanlashda «O‘zbеkcha-ruscha lug‘at» va «Imlo lug‘atidan foydalanishdi. Lug‘atga nutqimizda ko‘p ishlatiladigan 8000 ga yaqin so‘z kiritildi.
Ma’lumki, so‘zlarning orfografik normalardan chеtga chiqishi, asosan, ularning turlanish va tuslanish paytlarida yuz bеradi: borganman — borgamman. SHuning uchun luratda so‘zlarning turlangan, tuslangan shakllari ham bеrildi.
Fonеtik qonuniyatlarni talaffuz jarayonining o‘zi yaratadi. SHunga qaramay, so‘zlashuvda fonеtik qonuniyatlardan chеt-ga CHIQISH xrllari ham bo‘ladi: g()sh(t), sus(t), balan(d) kabi so‘zlarning oxirgi undosh tovushi tushib krladi, talaffuz etil-maydi. Xuddi shu xildagi qand (qant), band (bant) so‘zlarida esa so‘nggi undosh saklanadi, tovush jarangsiz xrlda talaffuz qilinadi. YUmshoq, qishloq so‘zlaridagi oxirgi undosh jarangli (yushiog, qishlog‘) talaffuz etiladi, ittifoq, maxluq, mutlaq, so‘zlaridagi so‘nggi undosh esa aslicha, jarangsiz talaffuz qilinadi. Lug‘atda bunday so‘zlarning ham talaffuz shakllari bеrildi.
Talaffuz jarayonidagi bu kabi hodisalar nazariy qullan-malarda har tomonlama qayd etilmori, shu asosda qoidalar yaratilmori kеrak.
So‘zlarning orfoepik shakllarini bеrishda morfologik jihatdan ham, fonеtik jihatdan xham asosan Toshkеnt intеlligеntsiyasi nutqi asos qilib olindi.
Luratda tipografik imkoniyatlarning chеgaralanganligi tu-fayli transkriptsiya bеlgilaridan kеng foydalanilmadi. Ayrim o‘rinlardagina eng sodda transkriptsiyadan foydalanildi.
Bu lurat orfoepiya sohasida birinchi tajriba bo‘lgan.

LURATNING TUZILISHI HAKIDA

1. Lug‘atning birinchi ustunida so‘zlar orfografii, nkkiichi ustunida orfoepik shaklda, alfavit tartibida bеrildi:
ishchi [ishch’]
kurik [kurig, -’; -n’, -kka, -dan]
larza [larza]
2. so‘zlarning orfoepik (talaffuz) shakllari, masalan, ot>sifat, son, olmosh kabi so‘z turkumlariga oid so‘zlar tuliq sha­klda bеrildi, ulardan sung bu so‘zlarga xos bo‘lgan egalik (aso­san III shaxе, faqat o va i unlisi bilan tugallangan so‘zlardagina har uch shaxе) va kеlishik (asosan, tushum, junalish va- chiqish kеlishik) affikslarining talaffuz shakli kеltiriladi:
-m -ng] -s’ -m-h?]-s’
kitob [k’top, -b’]
talab [talap, -b’]
pеR° [pеrotufli
[tufli 1-nT]
dunyo [dunyo[-s’
qovun [qov’n, -n’, -ngga, -dan]
stol [stol, -n’, -ga, -dan]
chumich [chum’ch, -n’, -ka, -tan]
Boinga kеlishik affikslari, ya’ni -ning (qaratqich kеlishik affiksi) va -da (urin-payt kеlishik affiksi), tushum va chi-qish kеlishik affikslari singari, n va d tovushlaridan bosh-langani uchun, ularni lug‘atda ko‘rsatishga ext'iyoj bulmadi. CHunki talaffuzda asosan ana shu tovushlar o‘zgaradi. Qaratqich kеlishngi affiksi esa umuman jonli talaffuz jarayeniga xos emas, u doim qisqarib, -n’ tarzida talaffuz qilinadi, dеmak uning shu tarzda talaffuz qilinishi normal xrl xhisoblanadi.
Sonlarning talaffuz shaklini bеrishda -ta (dona son af­fiksi) va -’nch’ (tartib son) affikslari sonlarga tirkab kе-tildi:
bеsh [bеsh, -ta, -’nch’]
un [un, -ta, -’nch’]
Fе’llarning talaffuzini bеrishda bu so‘z turkumiga xos bo‘lgan grammatik (katеgorial) formalar o‘zak yoki nеgiz xrlida bеrilgan so‘zlar kеtidan kеltirildi:
ishlamoq [ishla-, -mof, -sh, -ma, -n, -t]
turmoq [tur-, -mof, -’sh, -ma, -Fbi3]
quymoq 1duy-, -mof, -ish, -ma, -il, -d’r]
quymoq [qun-, -mmof, -’sh, -mma, -d’r]
3. ma’no, a’lo, e’lon, shе’r kabi so‘zlarning talaffuziuchun ‘ (ayirish) yelgisi o‘rnida chuzshushk bеlgisn (:) qo‘llandi:
ma’no [ma:no]
a’lo [a:lo]
e’lon [e:lon]
shе’r [shе:r]
4. bid’at, san’at, sur’at kabi so‘zlardagi ‘ (ayirish) bеlgisi o‘rnida talaffuz uchun ayiruv (—) bеlgisi qo‘llandi:
bid’at [bid-at] san’at
[san-at] sur’at [sur-at]
5. olim, zolim, qodir kabi so‘zlarning talaffuz varianti chuziqlik bеlgisi orqaali yozildi:
olim [o:lim]
zolim [zo:lim]
qodir [qo:dir]
CHunki bu kabi so‘zlarda o unlisi chuzib talaffuz kilinadi.
6. Tilda qo‘llanuvchi ikki xil variantli ayrim so‘zlar parallеl (//) bеlgisi vositasida bеrildi:
odob [odob//adab]
mеn [mеn//man]
sеn [sеn//san]
7. Ba’zi so‘zlarda k tovushi «ximiya» so‘zidagi x tarzida talaffuz qilinadi: yuksaldi, tokzor, aksincha, tojikcha, yakson. Lеkin bu tovushni aks ettiruvchi transkriptsiya bеlgisini lug‘atda qo‘llash imkoniyati bo‘lmagani uchun, so‘zlar asl holicha bе­rildi.
8. So‘z tarkibida, ayniqsa so‘z oxirida kеlgan k q tovushlari (еtakchi shеvalarni hisobga olganda) talaffuz jarayonida jaranglilashish xususiyatiga ega. Bunday tovushlarning talaffuzida ba’zan hatto y lashish, v lashish (Toshkеnt shеvasida) va rеduktsiyaga uchrash xususiyati ham saqlanadi. Lug‘atda sistеmatiklikka rioya qilib, bularning faqat bir xil variantlari (ya’ni k ning g ga aylanishi va q ning f ga aylanishi talaf­fuz uchun normal hisoblanib) bеrildi:
aniq [anir]
qishloq [qishlor, -’; -n’, -kda, -dan]
bilak [bilag, -’; -n’, -kka, -dan]
tilak [t’lag, -’; -n’, -kka, -dan]
Ayrim so‘zlarning oxiridagi k yoki q tovushi xеch qanday o‘zgarishga uchramaydi:
tok Gtoq -’; -n’, -ka, -tan]
nok [noq -’; -n’, -ka, -tan]
ittifoq [itt’foq, -’; -n’, -qa, -tan]
tuk [tuk]
9. O‘zlashgan so‘zlardagi u tovushining o harfi bilan yozilishi ularning talaffuz shaklini lug‘atda aks ettirishda ma’­lum qiyinchiliklar tug‘dirdi. Talaffuzda (ko‘pincha shеvalarda) o‘zlashgan so‘zlardagi o (u) tovushi o‘zbеk tilidagi o tovushi (oyi, osh) singari talaffuz qilinadi: toq obl’s. yoki bu tovushni a tarzida talaffuz qilish lozim bo‘lgan o‘rinlarda u (o) kabi talaffuz etiladi: kolxoz, komsomol, komplеkt, kompazit’r, motor. O‘zlashgan so‘zlarning tugri talaffuzi esa quyidagicha bo‘lishi kеrak. o (u) tovushi urg‘u bilan aytilganda to‘liq o‘zbеkcha u kabi talaffuz qilinadi. Urg‘usiz hollarda a, ba’zan esa qisqa ‘ kabi aytiladi: tqq ubl’s, kalxuz, kamsamS/l, nam plеkt, kompazit’r, matur. Bunday o‘zlashgan so‘zlardagi u tovushini to‘liq ifodalovchn transkriptsiya bеlgisi lug‘atda qullanmagani uchun bu tovush aslicha kеltirildi. Dеmak o‘zlashgan so‘z­lardagi o o‘zbеkcha u tarzida talaffuz qilinishi lozim.
10. a, i, u, u unlilari o‘zbеk tili talaffuzida qanday undosh tovush bilan yonma-yon kеlishiga qarab ma’lum darajada o‘zgaradi, ya’ni qattiq yoki yumshoq talaffuz qilinadi. Bu tovushlardan faqat i unlisigina lug‘atda transkriptsiya bеlgisi bilan ko‘rsatildi: m’ — bu bеlgi ikki jarangsiz undosh orasida kеladigan tor (qisqa, rеduktsiyaga uchragan) i unlisi (k’sh’, p’chog) va so‘z oxirida kеladigan kеng i unlisi o‘rnida ishlatildi (kеld’, kеtt’) i —■ bu bеlgi q g, x undoshlari yonida kеladigan qattiq i unlisi o‘rnida ishlatildi (qilir, gilof, xirmon, xitop)..
11. so‘zlardagi ng birikmasi so‘zlarning talaffuz variantlarini bеrishda ng tarzida ko‘rsatildi. Binobarin, bu bеlgiyaxlit bir tovush sifatida aytilishi kеrak: tong — tongg‘,bong — bongg‘).
12. juja va jurnal so‘zlaridagi j bеlgisi ham ikki xiltovushni ifoda etadi. Bu tovushlarning har ikkisi ham bir xil harf bilan bеrildi. Lug‘atda ular uchun maxsus transkriptsiya bеlgisi qullanmadi.
13. Talaffuzida farq bo‘lmagan omonim so‘zlarning fakat bitta varianti bеrildi.
14. Juda zarur dеb topilgan o‘rinlarda so‘zlarning talaffuz variantlariga (D) bеlgisi orqali qisqa jumlalarda misollar kеltirildi:
qiygos [qiyg‘os; D paxtalar qiygos gulladi]
razm [raz’m, D raz’m sold’ rukach [rukach; D opas’n’ rukach qild’] soqit [soqit; D bosh’dan soqit qild’]
15. Lug‘atdan foydalapish qulay bo‘lishi uchun uzlashgap so‘zlar va gеografik nomlar alohida bo‘limlarga ajratib bеrildi.

TUB (ASLIY) SO‘ZLAR

A

abadiy [abadiy]

abgor [abgor]
abjaq [abjar, -fh; D abjagi
chixt’] abjir [abj’r] abzal [abzal, -n’, -ga, -dan;
A ot abzal’] ablah [ablax] abxaz [apxaz, -scha] avaylamoq [avayla-, -mof, -hi,
-ma] avval [avval//ovval] avvalgi [avvalg‘//ovvalg‘] avvalo [avvalo//ovvalo] avj [avch//ovj, -j’, -jn’,
-jga, -jdan; A avj’ga
chixt’] avjlanmoq [avjlan-, -mmof,
-’sh, -mma, -t’r] ( -y’m
avzo [avzo ] -y’ng { -y’
A avzoy’ buzir] avliyo [avliyo] avlod [avlot, -d’, -dn’, -ka,
-tan, -dlar] avom [avom, -n’, -ga, -dan] avra [avra; A avra tun] avramoq [avra-, -mof, -hi, -ma] avra-astar [avra-astar//ovra-
astar] agar [agar] adabiyot [adabiyot, -’; -n’, -ka,
-tan] adabiyotchi [adabiyochch’] adabiy [adabiy] adash [adash, -n’, -ka, -tan] adashmoq [adash, -mog, -’sh, -ma,
-t’r] adib [adip, -bn’, -bga, -bdan] adip [ad’p, -n’, -ka, -tan; L
tunn’ ad’p’
adir [ad’r, -n’, -ga, -dan]
adl [ad’l]
adliya [adliya]
ado [ado; A ado bulmog; ado
etmor] adovat [adovat, -n’, -ka, -tan] adovatli [adovatli] adovatchi [adovachch’] adolat [adolat, -n’, -ka, -tan] ayovsiz [ayovsiz] ayoz [ayoz, -n’," -ga, -dan] ayol [ayol, -n’, -ga, -dan] ayolmand [ayolvan] ayon [ayon; A ayom buld’] ajab [ajap; A ajab buld’;
ajab emas; ajovmas] ajablanmoq [ajaplan, -mmof,
-’sh, -mma, -t’r] ajablaiarli [ajaplanarli] ajabo [ajabo] ajabtovur [ajabtov’r] ajal [ajal, -n’, -ga. -dan] aji-buji [aj’-buj’]
ajin [aj’n, -n’, -ngga, -dan] ajindor [aj’ndor] ajina [ajina//aj’na] ajnabiy [ajnabiy] ajoyib [ajoy’p] ajoyibot [ajoy’bot] ajramoq [ajra-, -mof, -ma, -t] ajralmoq [ajral-, -mof, -’sh, -ma] ajrashmoq [ajrash, -mof, -’sh, -ma, -t’r] ajrim [ajr’m; A ajr’m qild’] ajriq [ajrig, -’; -n’, -kda, -dan]
aza [aza; aza tutmog]
azabozlik [azavozlig]
azaliy [azaliy]
azamat [azamat]

3. Qo‘shma so‘zlar lug‘ati tuzilishi va undan foydalanish. «QO‘SHIB YOZILADIMI, AJRATIB?» lug‘ati.

Ushbu lug' at lotincha o' zbek alifbosida tuzilgan bo‘lib, maktab o'quvchilariga mo'ljallangan. Murakkab tarkibli so'zlarning imlosi ham o'quvchilarga ba'zi bir chalkash-liklarni keltirib chiqaradi. Bir necha qismdan iborat so'zlar odatda o' zak va qo' shimcha, bir necha o' zakdan tuzilgan bo'lishi mumkin. Kirill hamda lotin alifbosidagi o "zbek yozuvida ham o'zak va qo'shimcha har doim qo'shib yozilaverishi tabiiy. Biroq qo'shma, juft hamda takroriy so'zlar, o'zak bilan qo'shimchalanmalar (affiksoidlar) imlosida murakkabliklar talaygina. Shuningdek, qo'shma otlar va qo' shma sifatlarning qo' shib yoki ajratib yozishda ham bir qator chigalliklar mavjud. Shularni hisobga olgan holda mazkur lug'at O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustdagi 339-sonli qarorida ko'rsatilgan "O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari" tamoyillariga asosan tuzildi.