Reja: O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining e’lon qilinishi

Ikkinchidan, ushbu siyosiy hodisa o‘tish davrida ijtimoiy rivojlanishning tabiiy tendensiyasini namoyon etdi. G‘arb demokratiyasi tajribasini deyarli demokratik an’analar, me’yorlar va institutlar mavjud bo‘lmagan mamlakatlarga mexanik ravishda o‘tkazish, hokimiyatni shoshilinch markazsizlashtirish, ba’zi postsovet davlatlarining amaliyoti ko‘rsatganidek, siyosiy beqarorlik, jinoyatchilik, iqtisodiy tartibsizliklar va jamiyatning tez tarqalishiga olib keladi.

Totalitarizmdan xalos bo‘lish juda katta sa’y-harakatlarni taqozo etar edi. Siyosatshunos L. Levitin to‘g‘ri ta’kidlaganidek:"... bunday mamlakatda tubdan progressiv o‘zgarishlarni juda qat’iy qarorlar qabul qiladigan va ularni izchil amalga oshiradigan kuchli hukumatsiz amalga oshirish mumkin emas" edi.

O‘zbekistonning yangi boshqaruv  va siyosiy tizimining eng muhim yadrosi - bu Prezidentlik shaklidir. Eslatib o‘tamiz, birinchi umumxalq saylovlari 1991 yil dekabr oyida bo‘lib o‘tgan. 1995 yil mart oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan Prezident I.A.Karimovning vakolatlari 2000 yilgacha uzaytirildi. Zero, buni mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyat talab qilgan edi. SHu munosabat bilan Konstitutsiyaga ham muayyan o‘zgartirishlar kiritildi, xususan, Prezidentlik muddati 7 yil qilib belgilandi.  2007 yil 23 dekabrda muqobil asosida saylovlar bo‘lib o‘tdi, natijalarga ko‘ra, I.A.Karimov yangi muddatga  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi.

2011 yilda qabul qilingan yangi konstitutsiyaviy me’yorlarga ko‘ra, Prezident ommaviy ovoz berish yo‘li bilan 5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. “Prezident saylovi to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq 35 yoshga to‘lgan, davlat tilini yaxshi biladigan va saylovgacha kamida 10 yil O‘zbekiston hududida doimiy yashagan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi Prezident etib saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs ketma-ket ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bo‘lishi mumkin emas.

Respublika Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari juda katta. U Konstitutsiya va inson huquqlariga rioya etilishining kafili bo‘lib xizmat qiladi, xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston nomidan ish ko‘radi, xalqaro shartnomalarni O‘zbekiston nomidan imzolaydi va shartnomalar tuzadi va bajarilishini ta’minlaydi, ijro etuvchi hokimiyatni shakllantiradi va boshqaradi, qonunlarga imzo chekadi, oliy bosh qo‘mondon hisoblanadi. Prezidentlik muddati tugagach, u umrbod O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zosi bo‘ladi.

Respublikamiz mustaqil rivojlanishining birinchi bosqichida Prezident bir vaqtning o‘zida davlat rahbari va Vazirlar Mahkamasining raisi bo‘lgan. Biroq, ikki palatali parlamentning shakllanishi, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish masalalarini hal qilishda O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining mustahkamlanishi, mamlakatda olib borilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish 2003 yilda "O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida" gi qonunning yangi tahriri qabul qilinishiga olib keldi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va uning a’zolarining javobgarligi oshdi.

Konstitutsiya va qonun hujjatlariga, ilgari Vazirlar Mahkamasi Raisining vakolatlari, masalan Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish va boshqarish, uning majlislarini boshqarish, o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan hukumat qarorlarini imzolash kabi normalar kiritilgan. Bosh vazirni, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tayinlash, lavozimidan ozod etish tartibi o‘zgartirildi, unga muvofiq Prezident Oliy Majlis palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun yuboradi. Bosh vazir nomzodi va uni lavozimidan ozod etish Vazirlar Mahkamasining a’zolari taklifiga binoan Prezident tomonidan tasdiqlanadi va lavozimidan ozod qilinadi.

2012 yilda qonuniy yo‘l bilan Bosh vazir nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini egallagan siyosiy partiyalar tomonidan yoki teng miqdordagi deputatlik o‘rinlariga ega bo‘lgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan ilgari surilganligi qonuniy ravishda tasdiqlandi.

2014 yil aprel oyida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov "O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida" (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalari) qonunini imzoladi. Hujjat Qonunchilik palatasi tomonidan 2014 yil 27 martda qabul qilingan va Senat tomonidan 2014 yil 10 aprelda ma’qullangan. Ushbu o‘zgarishlar ijroiya hokimiyatini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshirayotganligini ta’kidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri, uning o‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‘mitalari raislari kiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i Vazirlar Mahkamasining a’zosi hisoblanadi. Vazirlar Mahkamasiga quyidagi vakolatlar berilgan:

1) samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit siyosatini amalga oshirish uchun javobgarlik, fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash va iqtisodiyotning boshqa sohalari va ijtimoiy sohani rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;

2) fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish choralarini ko‘radi;

3) davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ularning faoliyati ustidan nazoratni ta’minlaydi;

4) O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining, Oliy Majlis qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarining ijrosini ta’minlaydi;

5) har yili O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etadi;

6) O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Vazirlar Mahkamasi konstitutsiyaviy normalar doirasida va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan O‘zbekiston Respublikasining butun hududida bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.

Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti oldida javobgardir. Amaldagi Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga oldida o‘z vakolatlarini tugatadi, lekin mamlakat Prezidentining qaroriga binoan yangi Vazirlar Mahkamasi tashkil etilgunga qadar o‘z faoliyatini davom ettiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil qiladi va boshqaradi, uning faoliyati samaradorligi uchun shaxsan javob beradi, Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qiladi, qarorlarini imzolaydi, xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining nomidan ish ko‘radi; O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilgan boshqa funksiyalarni amalga oshiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni ko‘rib chiqqanidan keyin o‘n kun ichida uni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun taqdim etadi.

Bosh Vazir lavozimiga nomzod, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida uning nomzodini ko‘rib chiqayotganda va tasdiqlaganida, Vazirlar Mahkamasiga qisqa va uzoq muddatga mo‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi.

Bosh vazir nomzodi, agar u O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining yarmidan ko‘pining ovozini olgan bo‘lsa, ma’qullangan deb hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazirning taqdimnomasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida doimiy ziddiyatlar yuzaga kelgan taqdirda, deputatlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga rasmiy ravishda taqdim etilgan taklif bo‘yicha Qonunchilik palatasi umumiy sonining kamida uchdan bir qismini tashkil etgan taqdirda, Bosh vazirga ishonchsizlik bildirish to‘g‘risidagi masala O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisida muhokama uchun taqdim etiladi.

 Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik ovozi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun Bosh vazirning yangi nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida siyosiy partiyalarning barcha fraksyalari bilan maslahatlashgandan so‘ng taklif etiladi.

Oliy Majlis tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marotaba rad etilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini tarqatib yuboradi.

Vazirlar Mahkamasi qonunlar va Oliy Majlisning boshqa qarorlari, Prezidentning farmonlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. Vazirlar Mahkamasining vazifalariga iqtisodiyot, jamiyat va ma’naviy sohaning samarali ishlashini ta’minlash kiradi.

Viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi asosiy davlat hokimiyati xalq deputatlari Kengashlari bilan birgalikda ular tomonidan saylanadigan hokimlardir. Milliy davlatchiligimizning tarixiy rivojlanish tajribasini o‘zida mujassam etgan ushbu hokimiyat instituti shaxsiy javobgarlik tamoyiliga asoslanadi va dolzarb muammolarni hal qilishning zamonaviy ehtiyojlariga javob beradi. Hokim vakillik va ijro etuvchi hokimiyat bo‘lib, qonuniylikni, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish masalalarini hal qilishi, mahalliy byudjetni shakllantirishi kerak va hokazo. Barcha darajadagi hokimlar - viloyat, tuman va shahar hokimlari printspial ravishda o‘z vazifalarini bajaradilar.  Bu ular o‘zlarining qarorlari va o‘zlarining xatti-harakatlari uchun shaxsan javobgar bo‘lishlarini anglatadi.

Hokimiyat tarkibidagi bu barcha o‘zgarishlar davlat tuzilishidagi demokratik islohotlarni kuchaytirish, davlat boshqaruvini liberallashtirish, Oliy Majlis, Bosh vazir, hukumat va davlat tuzilmalarining vakolatlari sezilarli darajada kengaygan paytda, hokimiyatning turli tarmoqlarini ifodalovchi organlar o‘rtasidagi vakolatlarni aniq belgilash zarurati bilan bog‘liq edi.

Shunday qilib, mustaqil rivojlanishning barcha bosqichlari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston umumiyinsoniy va milliy qadriyatlarga asoslangan siyosiy tizimni yaratish, takomillashtirish yo‘lini tanladi. Islohotlar jarayonida ko‘plab qiyinchiliklar yuzaga keldi va davrning jiddiy muammolariga muvofiq echimlar topildi.  O‘zbekiston progressiv harakat tamoyiliga  – “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyatiga sari” tamoyiliga amal qilib,  siyosiy tizimni isloh qilishni jamiyatni demokratik yangilash jarayonlari bilan mushtarak holda davom ettirmoqda.

 

                          Mavzu bo‘yicha savollar: