Reja: Qonning fizik tarkibi

13- Mavzu: Qon guruhlari. Qon ivishi va gemoliz
Reja:

1. 
   Qon guruhlari.
   
2. 
   Qon ivishi.
   
3. 
   Gemoliz.
   

I-(0)guruh, qonning bu guruhida (plazmada) har ikkalasi (alfa, beta) ham bo’ladiyu, lekin eritrotsitlarda esa agglyutinogenlar hech biri bo‘lmaydi. II-(A)guruh, plazmasida bitta beta agglyutinin boiib, eritrotsitlarida A agglyutinogeni boiadi. III-(B)guruh - bu guruh qon eritrotsitlarida V agglyutinogeni boiib, plazmasida esa alfa agglyutinin boiadi. IV-(AB)guruh, qon eritrotsitlarida har ikkala (AB) agglyutinogen boiadi. Plazmasida esa hech qanday agglyutinin boimaydi. Qon quyish paytida asosan agglyutinogenlarga ahamiyat beriladi. Chunki quyilayotgan qon eritrotsitlami agglyutinogeniga, qon olayotgan kishi plazmasining agglyutinini mos kelsa, bu vaqtda quyilgan qonning eritrotsitlari darhol bir-biriga yopishib, agglyutinatsiyaga uchraydi. Aks holda esa bu hodisa kuzatilmaydi. Yuqorida aytilganlami inobatga olib, quyiladigan qonning to‘g‘ri kelish-kelmasligi to4g‘risida quyidagilarni ay tish mumkin. 1-guruh qon eritrotsitlarida hech qanday agglyutinogenlar boimaganligi uchun uni o4z guruhiga va boshqa hamma gumhlarga quyish mumkin. Ammo qoni shu guruhga kiradigan odamlarga o4z guruhidan tashqari boshqa hech qaysi guruhdan qon quyib boimaydi. Ikkinchi va uchinchi guruhlar o4z guruhlariga va toi'tinchi guruhga, to'rtinchi guruh esa faqat o‘z guruhsiga qon quyishi mumkin. Qon quyishning mana shu tartibini chizma ravishda quyidagicha ifodalash mumkin. Qon guruhni belgilashda asosan agglyutinogenlar hisobga olinadigan boigani uchun, A va V agglyutinogenlar asosida ajratilgan qonning to'rtta guruhi, qon guruhlarining ABO tizimi deb yuritiladi. Keyingi tekshirishlar tufayli bu agglyutinogenlardan tashqari boshqa agglyutinogenlar ham borligi aniqlandi. Bular qatoriga MN, N, P,H,Q, 79 A1,A2,A3,A4 va Rh (rezus omil) agglyutinogenlarini kiritish mumkin. Ammo bu agglyutinogenlardan Rh agglyutinogeni ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Rezus omil (agglyutinogen) dastlab makakus rezus degan maymunlarning qonida topilgan. Keyinehalik 85% odamlar qonida bu omil musbat bo4Isa, 15% odamlar qonida manfiy bo'lishi aniqlangan. Musbat ota bilan manfiy ona aloqa qilganida, ona qonida musbat ota agglyutinogenlariga qarshi manfiy rezus omil hosil bo'lib homilaga o'tib autoantitanachalar hosil qilib musbat omilni yemirib og4ir qon ivimaslik(gemofiliya) kasalini chaqiradi va embrion halok bo'ladi. Hozir aytib o 4tilgan qon guruhlari odamlarga xos bo4lib, tibbiyot amaliyotida katta ahamiyat kasb etadi. Avvalo, hayvonlarda ham shunaqa qon guruhlari uchraydi degan faraz yuzaga kelgandi; keyingi tekshirishlar natijalariga ko'ra, hayvonlar uchun bu qon guruhlarini hech qanday ahamiyatsiz. Chunki, hayvonlarning qon guruhlari benihoya ko'p. Qaramollarda hozirgacha 80 dan ziyod agglyutinogenlar topilgan. Ularni 12 sistemaga ajratish mumkin. Itlarda -10 ta, qo'ylarda -7 ta, cho'chqalarda -16 ta, tovuqlarda -14 ta agglyutinogenlar tizimi borligi aniqlangan. 12-Jadval. Turli organizmlarda qon guruhlarining tizimlari. Qon guruhlarining tizimlari Odamlar ABO. Umuman olganda, bu dalillar hamma qon guruhlarini o'z ichiga oladi deb bo4lmaydi. Vaqt o'tishi bilan yangi-yangi qon guruhlari topilishi mumkin, albatta, hayvonlarda agglyutinogenlaming bunchalik ko'p uchrashi, ularda qon quyishni ancha mushkullashtiradi. Shu sababli, hayvonlarda qon quyishning amaliy ahamiyati yo'q desa ham bo'ladi. Ammo, hayvonlarning qon guruhlarini aniqlash ularning avlodini aniqlashda, naslchilik ishlarida, mahsuldorligini o'rganishga qo'l kelmoqda. Qonning ivishi - juda murakkab fermentativ jarayon boiib, bir qator moddalar - ivish omillari ishtirok etadi. Ushbu jarayonni ancha oddiylashtirib uning toitta asosiy fazasini farqlash mumkin: 1) faoll tromboplastinni hosil boiishi: 2) protrombinni trombinga aylanishi: 3) fibrinogenni fibringa aylanishi: 4) qon laxtasining hosil boiishi. Qonni ivishdan saqlovchi tizim. Odatda, tabiiy antikoagulyantlar - qonni ivishdan saqlovchi moddalar boiib, ular orasida ancha kuchli ta’sirga ega boigani - geparindir. U jigardan ajratib olingan boiib, barcha organlarda uchraydi, ayniqsa, unga o‘pka to'qimalari boydir. Geparin - mukopolisaxarid boiib, qon ivishining birinchi fazasida qon tromboplastinini hosil boiishini to'xtadi va uni nofaol holatga o'tkazadi, ikkinchi fazasida esa trombinni ta’sirini yo'qotadi, uchinchi fazasida esa - fibrinogen bilan birikib, VUI-omil tas’irini to'xtatadi va trombositlami chidamliligini oshiradi, natijada undan ivish omillarini ajralishini sekinlashtiradi yoki to‘xtadi. Bu harakat esa antitrombin P-ta’sirini kuchaytiradi. Hammasi boiib trombin ta’sirini pasaytiruvchi oltita antitrombin mavjud: I-bu trombinni qayta soiuvchi (adsorbsiyalovchi) fibrin: IIgeparin ta’sirini faollashtiruvchi, fibrinda trombinni qayta surilishini oshiruvchi, antitrombin III-ta’sirini tezlashtiruvchi va fibrinogenga fibrinni ta’sirini tormozlovchi: III-trombinni nofaol shaklga aylantiruvchi: IV-(III) antitrombin ta’sirini oshiruvchi va antitrombinni trombinga aylanishini 66 to'xtato'vchi, V-trombin bilan fibrinogen reaksiyasini tormozlovchi va VItrombin ta’sirini va fibrin hosil boiishi reaksiyasini tormozlovchi. Geparin, antitromboplastin va antirombinlar protrombinlami protrombinga aylanishi paytida faol boimagan holatga o'tadi. Chirigan klever yoki bedada saqlanuvchi va sintezlangan antikoagulyant dikumrin jigarda VII~omil va protrombinni sintezlanishini tormozlaydi, plazmada fibrinogen va X-omilni miqdorini bir muncha kamaytiradi, agarda uzoq vaqt qoilanilganida IX-omilni yetishmasligini keltirib chiqadi. Bu antivitamin K-dir. Fiziologik qon ivishiga qarshi tizim ham mavjud. Taxmin qilinishlaricha qon tomirlarida xemoresentorlar boiib, ular trombin bilan qo'zgatiladi va reflektor ravishda nerv-gumoral mexanizmni harakatga keltiradi, qaysiki o'z navbatida qonning ivishiga ta’sir ko'rsatadi. Sogiom odam qoniga trombin kiritilganida fibrinolizin fermentini hosil boiishini chaqiradi va u fibrinni suyultiradi. Demak, trombin qonni fibrinolitik xususiyatini tezlashtiradi, ya’ni qonda hosil boiayotgan tromblami eritish xususiyatini ancha oshiradi. Bu paytda qondagi organizmni fibrinolizinga qarshi himoya reaksiyasini pasaytiruvchi geparin miqdori ham ortadi. Aksincha, qonda fibrinogen miqdori ortganda va uning fibrinolitik faolligi pasayganida, hamda uning geparinga qarshi chidamliligi ortganida tromblami hosil boiishi kuzatiladi. (B.A.Kudryavtsyev, 1960). Qon ivishini ta’minlovehi va qarshilik ko'rsatuvchi omillar. Qon ivishini quyidagilar sekinlashtirishi yoki to'xtatishi mumkin: 1) sovqotish; 2) kalsiy ionlarini otquloq yoki limon kislotalar hamda ushbu kislotalaming tuzlari bilan birikishi, (ivimaydigan qon) ya’ni otquloq kislotasi yoki uning tuzlari qo'shilgan qon-oksalat qon deyilsa, limon kislotasi yoki uning tuzi qo'shilgan qon-sitrat qon deyiladi; 3) qonda katta miqdorda karbonat angidrid gazi saqlanganda.