Rеja: Sezgilar haqida umumiy tushuncha. Sezgilarning nerv-fiziologik asoslari

Formulasi Е=—

1
P1
Е – sezgirlik R-qo'zg’atuvchining ta'sir me'yori.
Sezgining mutlaqo yuqori sezuvchanligi deb qo'zg’atuvchining kuch bilan ta'sir qilishiga aytiladi.
Sezgilar o'rtasidagi bilanar–bilinmas farqni hosil qiluvchi ikkita qo'zg’atuvchi o'rtasida mavjud bo'lgan minimal farq ajratish chegarasi yoki ayirma chegarasi deb ataladi.
Farqlanishning aksariyat analizatorlari uchun doimiy bo'lgan nisbiy o'lchash bilan belgilanadi.
Ko'rish analizatori uchun bu nisbat tahminan
Eshitish analizatori uchun bu nisbat tahminan
Taktil analizatori uchun bu nisbat tahminan
Nemis fizigi G.Fehner (1801-1887) Veber o'tkazgan tajribalarda olingan ma'lumotlarga asoslanib, sezgilarning jadalligi qo'zg’atuvchining kuchiga bog’liqligini quyidagicha shaklida ifodalangan edi.
S = KLg j +C
Bunda S – sezgining jadalligini, j – qo'zg’atuvchining kuchini, K va C konstantlar o'zgarmas, doimiyligi va miqdorlarni bildiradi. Psihofizik qonun nomi bilan yuritiladigan qonun quyidagicha izohlanadi. Sezgining jadalligi qo'zg’atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Yoki qo'zg’atuvchining kuchi geometrik progressiya yo'li bilan osha borgan taqdirda sezgilarning jadalligi arifmetik progressiya yo'li bilan oshadi. Bu qonun Veber - Fehner qonuni ham deb ataladi
Adaptatsiya – yohud moslashuv – sezgi organlari sezgirligining qo'zg’atuvchi ta'siri ostida o'zgarishi demakdir.
Adaptatsiya (yoki moslashish) ikki turga bo'linadi:
a) negativ adaptatsiya;
b) pozitiv adaptatsiya.
Pozitiv adaptatsiyada kuchsiz qo`zg’atuvchi tasiri ostida sezgirlik oshadi. Ko'rish analizatorida pozitiv adaptatsiya, qorong’ulik adabtatsiyasi deyiladi.
Negativ adaptatsiya ikki xil bo'ladi:
a) qo’zg’atuvchining davomiy ta'siridan sezgirlik yo‘qoladi. Masalan, qo’limizga yuk qo’yilsa sezamiz, ammo va?t o'tishi bilan sezmay qolamiz
b) kuchli qo’zg’atuvchi ta'siridan sezgirlikning susayishi.
Sensibilizatsiya – analizatorlarning o'zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishidir.
Sensibilizatsiyaning adaptatsiyadan farqi:
Adaptatsiyada sezgirlik oshadi yoki kamayadi, sensibilizatsiyada esa faqat oshadi;
Adaptatsiyada sezgirlikning o'zgarishi tashqi chegaralarga bog’liq bo'lsa, sensibilizatsiyada psihologik, fiziologik holatlarga bog’liq bo'ladi.
Sinesteziya qo’zg’atuvchining bir analizatorga ta'siri bilan boshqa analizatorga hos sezgining paydo bo'lishidir.
Sezgilar kontrasti qarama-qarshi sifatga ega bo'lgan bir vaqtdagi qo'z?g’alish tufayli sezgirlikning o'zgarishidir.
S.V.Kravkov (1893-1951) ma'lumotlariga ko'ra bir sezgi a'zolarining faoliyati ikkinchisining ta'siri tufayli o'zgaradi, tovush asosan ko'rish sezgisi, yorug’lik sezuvchanligini orttiradi, shunga o'hshash turli hidlar hamda yorug’lik va hid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunday o'zaro ta'sir sababli miya ustuni yuqori qismi va ko'rish bo'rtiqlariga tegishli o'simtalarning yaqin joylashganligi tufayli boshqasiga o'tishi osonroq amalga oshadi.
I.P.Pavlov tomonidan analizatorlarning murakkab o'zaro ta'sir shakllari mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po'stida namoyon bo'lib, bir vaqtning o'zida ko'rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan hidni sezishimizda o'z ifodasini topadi. Bu bosh miya po'stida kechadigan fiziologik jarayonlarni bosib o'tishi zarur bo'lgan zonalar perekretik zonalar deb nomlanadi. Sezgilarning klassifikatsiyasi ularning turli spetsifik tavsiflariga, ya'ni moddalligiga qarab emas, balki tashkil etilishining har xil darajalariga qarab ham ajratiladi.