Reja: Yunon faylasufi – Suqrot ”Suqrot metodi” 3

1.Monarxiya (yakka podsho hukmronligi), 
2.Aristokratiya (aslzodalar hukmronligi), 
3.Politiya (o’rta tabaqa, moʼtadil demokratiya hukmronligi)dir. 
Aksincha, 
1.Tiraniya (zolimona hukmronlik), 
2.Sof oligarxiya (qudratli kishilar toʻdasining hukmronligi), 

---

3.Oxlokratiya (haddan oshgan olomon hukmronligi) – monarxiya, aristokratiya 
va “politiya” shakllarining vaqt o’tishi bilan batamom aynigan, yuz tuban 
ketgan ko’rinishidir. 
Arastuning tarbiya nazariyasi zamirida ahloqiy va ruhiy qarashlari 
yotadi: tarbiyadan maqsad – ruhning oliy jihatlari bo’lmish aql-zakovat va 
irodani kamol toptirishdir. Tarbiyaning o’zaro chambarchas bog’liq uch 
jihati – jismoniy, ahloqiy va aqliy tarbiya – ruhning uch turiga muvofiq 
keladi, yaʼni kamolotga erishishning harakatlantiruvchi kuchlari – tabiiy 
qobiliyat, ko’nikma va aql-idrokdan iborat hamda tarbiya ishi ayni shu 
kuchlarga asoslanishi zarur. 
Arastu o’z iqtisodiy taʼlimotida qullik – tabiiy bir hodisa va u 
doimo ishlab chiqarish negizi bo’lishi lozim, degan nuqtai nazarga 
suyanadi. U tovar-pul munosabatlarini tadqiq etib, natural xo’jalik bilan 
tovar ishlab chiqarish o’rtasidagi tafovutlarni anglab etish darajasiga yaqin 
keldi. Arastuing fikricha, boylik ikki turdan iborat: isteʼmol qiymatlari 
yig’indisi sifatidagi boylik va tovar ayirboshlash qiymatlari sifatidagi 
boylik. 1-tur boylik (uni Arastu “tabiiy boylik” deb ataydi) manbai – 
dehqonchilik va hunarmandchilik boʻlib, kishilarning tub ehtiyojlarini 
qondirish uchun xizmat qiladi. 2-tur boylik esa (uni Arastu “g’ayritabiiy 
boylik” deb nomlagan) aksincha, bevosita ehtiyoj buyumlaridan iborat 
bo’lmay, oʻzaro ayirboshlash, muomala negizida vujudga keladi. Boylik 1-
turining miqdori inson ehtiyojlari bilan chegaralansa, 2-turining miqdorini 

---

esa aslo cheklab-chegaralab bo’lmaydi. Shuningdek Arastu isteʼmol
qiymati bilan tovar qiymati o’rtasidagi chegarani birinchi boʻlib belgilab 
berdi, turli xil tovarlari faqat pul vositasida o’zaro qiyoslash mumkin, deb 
hisobladi. 
Arastudan juda boy falsafiy meros qolgan. Ular orasida eng 
mashhurlari: 

„Politiya“, 

„Gʻoyalar haqida“, 

„Farovonlik haqida“, 

„Birinchi analitika“, 

„Ikkinchi analitika“, 

„Kategoriyalar“, 

„Fizika“, 

„Metafizika“, 

„Jon haqida“, 

„Nikomax axloqi“, 

„Yevdem axloqi“, 

„Axloqi kabir“, 

„Siyosat“, 

„Ekonomika“, 

„Etika“, 

---


„Poetika“, 

„Ritorika“ 
Arastu pedagogika tarixida birinchi bo‘lib, yoshni davrlarga bo‘lishga 
urinib ko‘radi. U insonning yoshlik yillarini uchga bo‘lib o‘rganadi: 7 
yoshgacha bo‘lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan davr (jismoniy 
balog‘at davrining boshlanishi) va jinsiy balog‘at davrining boshlanishidan 
21 yoshgacha bo‘lgan davr. Uning fikricha, bunday davrlarga bo‘lish 
tabiatga mos bo‘lib tushadi. 
Arastu o‘g‘il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktabida o‘qishi
lozim, deb uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya berilishi kerakligini aytib, u 
o‘g‘il bolalar avvalo badantarbiya muallimlarining qo‘liga topshirilsin, deb 
talab qiladi; bunda u bolalarni haddan tashqari charchatib qo‘ymaslik 
kerakligini aytadi va ularni jismi mustahkamlanib olguncha engil mashqlar 
bilan shug‘ullantirishni tavsiya etadi. U xotin-qizlarning tarbiyasi hususida 
gapirib, bu erkaklarning tarbiyasiga o‘xshab ketmasligini, chunki ularning 
tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi. 
Arastu jismoniy, ahloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog‘langan, 
deb qaraydi. Boshlang‘ich ta’lim vaqtida, badantarbiyadan tashqari, yana 
o‘qish, yozish, grammatika, rasm va musiqa o‘rgatilishi kerakligini alohida 
uqtirib o‘tadi. O‘smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari kerak, ular 
adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, musiqa o‘rganishlari shart. 

---

Go‘zallikni his qilishni o‘stirish uchun musiqa o‘rganmoq kerak, ammo 
rasm chizish singari musiqa o‘rganish ham oddiy hunarga aylanib 
ketmasligini kuzatib turish muhim deydi. Arastu o‘z pedagogik 
qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani holda, aqliy tarbiya
sohasida ahloqiy ko‘nikmalarga katta ahamiyat beradi. Tabiiy iste’dod,
shu bilan birga ko‘nikma orttirish va aql — bular ahloqiy tarbiyaning uch 
manbaidir, deydi. 
Fazilatlar hosil bo‘lishi uchun ezgu xulq-odatlarini va ko‘nikmalarini 
tarkib toptiradigan, yaxshi o‘ylab o‘tkaziladigan mashqlar bo‘lishi ham 
zarur, bunga odatlanish, buning uchun doimiy harakat qilish lozim, 
odatdan, ko‘nikishdan esa axloqiy xatti-harakat hosil bo‘ladi, deb ta’lim 
beradi. Arastuning qayd etishicha, har qanday istak va faoliyatda 
kamchilik, ortiqchalik va o‘rtachilik bo‘ladi. Shuning uchun ham hamma 
narsadan faqat o‘rtachilik, faqat muvozanat yaxshi va foydalidir. Demak, 
hamma narsada ortiqchalikka ham, kamchilikka ham yo‘l qo‘ymaydigan 
xatti-harakat yaxshilikning nishonasidir. Mana shunday xatti-harakatni hosil 
qilmoq uchun ko‘proq mashq qilish kerak, degan fikrlarni olg‘a surdi. 
Aristotel miloddan avvalgi 322-yil ohirida vafot etdi. Uning o'limining 
sababi aniqlanmagan, chunki u biron bir kasallikka chalinganligi haqida 
hech qanday ma'lumot yo'q, ammo o'sha paytda u taxminan 62 yoshda edi.
Arastu barcha zamonlar olimlari ustoz deb bilgan buyuk alloma. Uning 
qomusiy asarlari, Sharq mutafakkirlari ijodida ham chuqur iz qoldirgan. 7 - 

---

8-asrlardan boshlab ayniqsa Horun ar-Rashid va Maʼmun davrida Arab 
xalifaligi hududida Arastu asarlari tarjima etilib oʻrganildi, ularga o’nlab 
izoh va sharhlar bitildi. Bu ishda Oʻrta Osiyoning ulugʻ olimlari katta rol 
o’ynadi. Abu Nasr Forobiy Arastuning „Metafizika“, „Jon haqida“, „Etika“, 
„Kategoriyalar“, „Topika“, „Analitika“ asarlariga ilmiy sharhlar yozib, 
„Sharq Arastusi“ degan unvonga sazovor boʻldi. Abu Ali ibn Sino oʻz 
ustozlarining ilgʻor gʻoyalarini yanada rivojlantirib, Arastu va Forobiydan 
keyin „Uchinchi muallim“ deb ataldi. 
Ibn Sino bilan Beruniy oʻrtasida Arastuning „Osmon haqida“ va
„Fizika“ asarlari toʻgʻrisidagi munozarasi vatanimizda Arastu merosiga 
qiziqish benazir boʻlganidan dalolat beradi. Arab faylasufi Ibn Rushd oʻz 
salaflari Hunayn ibn Ishoq, Ishoq ibn Hunayn, Matto ibn Yunus va Yahyo 
ibn Adiy, al-Kindiy kabi Arastu ijodini targʻib etib, asarlariga sharhlar 
yozib, „Buyuk Shorih“ degan nom oldi. Oʻrta asr Sharqida Arastu 
taʼlimotini davom ettirib, uni Yevropaga tanitib, yetuk ilmiy asarlar 
yaratgan faylasuflar butun dunyoda „Sharq aristotelchilari“ unvoni bilan 
mashhurdir.