Renesans ta’lim davlat pedagogika universiteti boshlang‘ich taʼlim fakulteti III bosqich sirtqi ta’lim

2.2 Boshlang’ich sinfda qiziqarli matematika to’garagini tashkil
bo’yicha tavsiyalar

Boshlangich sinflarda kuyidagi mashg’ulotlarni utkazish mumkin:

1 - mashg’ulot
1. Uzbek matematiklardan Al-xorazmiyning bolalagi va sonlarni kanday topganligini xakida suxbat.
2. Uylagan sonni topish uyini.
2 - mashg’ulot
1. Geometrik figuralarni tuzilishi va chizilishi xakida (kogozva kartondan yasash).
2. Tartib bilan sanash uyini.
3 - mashg’ulot
1. Ulugbekning bolalagi va matematikaga oid ishlari.
2. Kizikarli masalalar.
4 - mashg’ulot
1. Faraz kilish usuli bilan yechiladigan masalalar.
2. Tarozi bilan ishlash.
5 - mashg’ulot
1. «Oilada matematika» masalasini yechish.
2. Xazil masala.
6 - mashg’ulot
1. Umar Xayyom xayoti xakida suxbat.
2. Kalendar tuza olasizmi.
7 - mashg’ulot
1. Mitti va ulkan sonlar xakida suxbat.
2. Mantikiy masalalarni yechish.
8 - mashg’ulot
1. Abu Ali ibn Sinoning ijodi.
2. 9 ga oid 9 topshiriklarini bajarish.
9 - mashg’ulot
1. Makьab xayoti bilan boglangan masalalarni yechish.
2. Kurgazmali kurollar yordamida tenglik, tengsizlikni urganish..
10 - mashg’ulot
1. Gugurt chuplari bilan ishlash.
2. Pulli xisoblashlarga doir masalalar.
11 - mashg’ulot
1. Idrok kilishga doir masalalar yechish.
2. Rim raqamlari yordamida sonlarni yozishga urgatish.
12 - mashg’ulot
1. Matematik belgilar tarixi xakida suxbat.
2. Yildagi oylar xakida ma’lumot.
13 - mashg’ulot
1. Xazil masalalar yechish.
2. Matematik topishmoklar.
14 - mashg’ulot
1. Odamlar sanashni xisoblashni kanday urganganlar.
2. Logik masalalar.


15 - mashg’ulot
1. Geometrik mazmunli masalalarni yechish.
2. Matematik rebuslar.
16 - mashg’ulot
1. Matematika kursi va matematik nutkda matematik simvollarning kullanilishi.
2. Matematik fokuslar.
17 - mashg’ulot
1. Yuzlarni topishga oid topshiriklarni bajarishga urgatish.
2. Xazil masala.
18 - mashg’ulot
1. Kushish va ayirishga oid kizikarli masalalar.
2. Faraz kilishga doir masalalar tuzish.
19 - mashg’ulot
1. Arifmetik labirintlar uyini.
2. Kizikarli savollar.
20 - mashg’ulot
1. gugrt chuplari bilan utkaziladigan uyinlar, masalalar, boshkotirgichlar va kizikarli masalalar.
21 - mashg’ulot
1. Uchirilgan raqamni topish.
2. Sonli makolalrni esda tuting.
Yuqoridagi mashg’ulotlarni o’tkazishda qullanilishi mumkin bo’lgan masalalar savol va o’yinlar hamda kizikarli misol va jumboqlardan ayrimlarini sanab o’taylik.
I. Qiziqarli masalalar va savollar.
1. Bir milliard hosil kilish uchun necha kg olish kerak? Necha tonna olish kerak? (1000000 kg, 1000 t).
2. Agar odam har kuni 8 stakan svu ichsa, 50 yilda necha litr, necha chelak, necha bochka suv ichadi?
Izox: 1 yil – 365 kun, 1 chelak – 12 litr, 1 bochka – 40 chelak.
3. Agar odam har kuni 100 metr yul yursa, 50 kunda necha metr yul yuradi? 5 –yildachi?
4. Uzunligi 36 metrbulgan chitni sotuvchi har kaysi haridorga 3 metrdan sotadi. Sotuvchi chitni necha marta kesgan? (11 marta).
5. Axmad kogozga 7 ta gul chizdi. Buni kurgan singillari esa undan 1 tadan gul berishni suradi. Uning 7 ta singillari bor. U singillarni iltimosini bajarish uchun kaychini olib chizilgan varagni 3 tugri chizik buylab kesganda xosil bulgan har bir kismda 11 tadan gul rasmi koldi. Buni kanday bajargan?
6. Bir bola kuchaga chikib, yuldan bir sum pul topib oldi. Agar kuchaga 2 ta bola chikkanda edi, necha sum topib olgan bulardi? Savatda 6 ta olma bor. SHu olmalarning 6 ta bolaga shunday bulib berinki natijada savatda xam 1 dona olma kolsin? 1 km 1 metrdan 1000 marta katta bulsa, 50 km 50 metrdan necha marta katta buladi? (1000 marta)
7. Kuyon 4 oyogida tursa 5 kg, agar agar 2 oyogida tursa necha kg buladi? (5 kg).
8. 1 tayokning 2 uchi bulsa, 1 yarimta tayokning nechta uchi buladi?
9. Kayin daraxtning 8 ta shoxi bor. Har shoxida 8 ta shoxcha, har 1 shoxchada 8 ta olmalar bor. Xamma olmalar kancha? (Kayin daraxtida olmalar bulmaydi).
10. Bir bola 20 dan 20 ni ayirib 88 xosil kildi. U kanday amal bilan bajargan?

–	XX
	22
	88

11. O’quvchi 18 sonni 2 ga bulgan ekan, untadan chikibdi. U kanday bulgan?
12. 666 sonini xech kanday arifmetik amal bajarmay 1 yarim marota orttiring (999. 180 0 ga bur).
13. 3 ta gugrt chupdan xech kanday sindirmay 4 xosil kiling? (IV).
14. Kurt 1 kunda 5 metr balandga chikib, 1 metr pastga tushadi. 10 metrlik daraxtga nechanchi kuni chikadi? (6 kuni).
Sinfdan tashkari ishlarning bir kurinishi bu matematik ertalik xisobalandi. Bu esa matematik to’garaklari o’quvchilardan tayyorlanadi va saxnaga olib chikiladi.
Bilasizmi?
1. Tuyakush yer yuzasidagi eng katta kush, uning ogirligi 90 kg gacha yetadi.
2. Yer yuzasidagi turli xil xasharotlar turi 800 mingdan ortik.
3. Eng novcha odamning buyi 2 m 83 sm, eng past buyili kishi esa 42 sm bulgan.
4. Xozircha eng ogir odamning vazni 404 kg, eng yengil odamning vazni esa 905 kg ekanligi aniklandi.
5. Bitta asalari 1 kg asal yigishi uchun 300000 metr masofani uchib utishi, 9 million gulga kunishi kerak bular ekan.
6. Filolog olimlarning kursatishicha, yer yuzidagi xalklar 2796 ga yakin tilda gaplashadilar (bunga bir necha til ichidagi turli xil shevalar kirmaydi).
7. Millard minut tukkiz asrdan kupdir. Agar eramiz boshidan xisolashadigan bulsak, 1902 yilda milliardinchi minut utganining guvoxi bulamiz.
8. Milliard marta nafas olish uchun 95 yildan ortikrok yashash kerak.
9. 70 yoshgacha kirgan kishining umri taxminan 23 yil uxlashga, 18 yili esa gapirishga, 6 yili yeyishga, 1,5 yili yuvinishga ketish aniklandi.
Ogzaki viktorinalarda takdim kilingan xazil masalalaridan foydalanish:
1. 2 va 3 orasiga kanday belgi kuyilcha 2 dan katta 3 dan kichik son xosil buladi? (vergul 2,3).
II. Arifmetik jumboklar.
1. 5 ta 3 raqamdan foydalanib 37 sonni yozing. 37=33+3+3:3.
2. 5 ta 9 rakmli bilan va arifmetik amal ishorali yordamida 10 sonini yozing. 10=99:9-9:9.
3. 100 sonini 5 ta 5 5 ta 3 va 5 ta 1 va amal ishorali yordamida yozing.
100=5*5*5-5-5; 100=111-11; 100=33*3+3:3.
4. Raqamlar yoigindsi 3 dan oshmaydigan va 3 xil raqamdan iborat son yozing. 0+1+2=3.
5. Kanday turtta ketma-ket sonning yigindisi 78 ga teng? 18+19+20+21=78.
6. Kanday turtta sonning yigindisi va kupaytmasi 8 ga teng?1+1+2+4=1*1*2*4.
III. Sonlarni rim raqamlari yordamida yozish.
1. X. Olimjon MCMIX yilda tugilib, MCMXLIV yilda vafot etgan (1909-1944).
2. A. Navoiy MCDXLI (1441) yilda tugilib, MDI (1501) yilda vafot etgan.
3. Oybek MCMV (1905) yilda tugilib, MCMLXVIII (1968) yilda vafot etgan.
4. X. X, Niyoziy MDCCCLXXXIXX yilda tugilib, MCMXXIX yilda vafot etgan (1889-1929).
Bunda M-1000, C-100, D-500, L-50 ga teng.
MCMIX – 1909, MCMXLI – 1941, MCMXCVIII – 1998, MDCCCLXXXIX - 1889
IV. Yulduzchalar urniga kerakli sonlarni kuying:
1.

+	3**4*		–	37*02		*	*2*
	*43*2			**3**			57
	112097			8194			22*8
							***
							***8

2. Tugri tenglikni xosil kiling:
*****–****=1; 10000-9999=1
***+***=1980; 990+990=1980
3.5*6*7*8 yulduzchalarni amal ishoralari bilan shunday almashtiringki, natijada kiymati 39 ga teng ifoda xosil bulsin(5+6*7*8=39).
V. Gugurt chuplar bilan ishlash.
1. 3 ta va 4 ta gugurt chupini shunday joylashtirinki, natijada 4 va 7 sonlari xosil bulsin. (IV va VII)
2. 5 ta gugurt chupidan 2 ta uchburchak yasang.
3. 9 ta gugurt chupidan 2 xonali uy shaklini yasang.
4. 4 ta chupdan sindirmasdan 15 sonini kanday yasash mumkin? (XIV).
5. Kuyidagi notugri tenglikdan 1 ta gugurt chupini urnini shunday uzgartiringki, natijada tugri tenglik xosil bulsin?
VI-IV=IX

1. 
   VI+IV=X; b) V-IX=IX.
   

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish keraki matematikadan sinfdan tashqari mashg’ulotlar deganda o’quvchilarning matematik bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish maqsadida tashkil qilingan mashg’ulotlatlarni tushunamiz. Matematikadan o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni dars mashg’ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishda qaratilgan bo’lishi kerak. Kalit so`zlar: Boshlang`ich sinf, matematika, mashg`ulot, misol, sinf, bilim, o`quvchi, natija. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar deganda ko’pincha yuqori sinflar nazarda tutiladi. Lekin ilg’or tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang’ich sinflarda ham sinfdan tashqari turli – tuman formalarda mashg’ulotlar olib borishning potensial imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlardan foydalanish o’qitishda boshlang’ich va yuqori sinflar uzviyligini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni olib borishda o’quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini shakllantirishga kompleks holda yondashish talab qilinadi. Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim – tayanch maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Bu vazifani hal etishda sinfdan tashqari ishlarning o’rni benihoya katta. Sinfdan tashqari ishning asosiy maqsadi o’quvchilardagi fanga bo’lgan qiziqishni rivojlantirish, ularni darsda olgan bilimlarini to’ldiruvchi matematik bilim, malaka va ko’nikmalar bilan qurollantirishdan foydalanish mumkin. Matematikadan to’garaklarni tashkil etishda qiziqarli misol va masalalardan, mantiqiy masalalardan foydalanish lozim. Sinfdan tashqari amaliy mashg’ulotlar davomida o’quvchilar bilan (bolalar bilan joylarda) maqsadni ko’zlovchi, barqaror amaliy natijaga olib keladigan ularni havaslarini orttiradigan amalda bajariladigan ishlarni olib borishi kerak. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar quyidagi yo’nalishlarda olib borilishi mumkin.