Research in educational sciences volume 2

(Mazmuni:

Agar o„shal Sherozning turki ko„nglimizni ovlasa, qora xoli uchun Samarqandu Buxoroni nisor aylaymiz) deb boshlanuvchi g„azaliga Navoiy quyidagicha tatabbu' bitgan:

(Mazmuni:

Gar on turki Xitoy no‗sh sozad jomi sahboro, Naxust orad so‗i mo turktozi qatlu yag‗moro.

Agar u xitoylik turk may jomini ichsa, avval bizning ustimizga ot surib, o„ldirib, talon-toroj qiladi.
“Devoni Foniy”da qasida shaklida bitilgan tatabbu' lar ham mavjud bo„lib, ular “Sittai zaruriya” (Olti zarurat) qasidalar majmuasi tarkibiga kiradi. Majmuadagi “Tuhfat ul-afkor‖ (Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyga javob), “Qut ul-qulub” (Avhadiddin Anvariyga javob), “Minhoj un-najot” (Avhadiddin Anvariy va Xoqoniy Shervoniyga javob), “Nasim ul-xuld‖ (Xoqoniy Shervoniy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyga javob) qasidalari tatabbu' asosida yaratilgan.
Alisher Navoiyning epik she'riyati ham tatabbu' asosida yaratilgan bo„lib, uning “Lison ut-tayr” dostoni Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostoniga, “Xamsa” tarkibidagi dostonlar esa Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy dostonlariga tatabbu' tarzida vujudga kelgan.
Husni ta'lil (ar. – chiroyli dalillash) – biror voqeani unga bevosita daxli bo„lmagan boshqa bir hodisa bilan izohlash san'ati. Bunda Shoir o„zi tasvir etayotgan hodisaga biror go„zal sabab ko„rsatadi. Bu asoslash mantiqiy va hayotiy bo„lmasdan, aksincha xayoliy, Shoirona shaklda namoyon bo„ladi. Husni ta'lil san'atining nomi dastlab Umar Roduyoniyning “Tarjumon ul-balog‗a” asarida (11-a.) uchraydi. Muallif H.ni “muayyan ob'ektni tasvirlashda biri birining sababi bo„lgan ikki sifatning namoyon bo„lishiga asoslangan san'at” sifatida tasvirlaydi. Husni ta'lil haqdagi nisbatan kengroq ma'lumot Atoulloh Husayniyning ―Badoyi' us-sanoyi'‖

(15-a.) asarida berilgan bo„lib, muallif Taftazoniy va Qutbiddin Sheroziyning ushbu san'at haqidagi fikrlariga batafsil to„xtaladi va Taftazoniy tasnifini keltirib o„tadi. Bu tasnifga ko„ra, husni ta'lil quyidagi to„rt turdan iborat:

1. 
   belgining mavjudligi, lekin sabab aniq ko„zga tashlanmaganligi uchun uni xayoliy, badiiy sabab bilan izohlashga asoslangan.
   

1) belgining zikr etilgan sababdan boshqa yana bir – hayotiy bo„lmagan sababga ega ekanligiga asoslangan.
1) belgining ba'zan sababga ega bo„lish, ba'zan ega bo„lmasligiga asoslangan.

1. 
   belgining umuman sababga ega bo„lmasligiga asoslangan.
   

Turkiy adabiyot, jumladan, Alisher Navoiy ijodida H.ning ushbu turlari keng qo„llanilgan. Xususan, “G„aroyib us-sig„ar”dan 9-raqam ostida o„rin olgan g„azalning quyidagi baytida H.ning birinchi turi qo„llanilganligini ko„rish mumkin:


Nomai shavqum ne nav' ul oyg‗a yetkay, chunki men El otin o‗qur hasaddin yozmadim unvon anga.

Bunda Shoir “Shavqim maktubi u oydek go„zal yorimga qanday qilib yetib borar ekan, axir men xalq uning nomini o„qib, bilib olishidan hasad qilib, maktubimning manzilini yozmadim-ku” der ekan, hodisaga “hasad qilib” manzilni yozmaganlikni sabab sifatida ko„rsatib, baytning ta'sirchanligini oshirgan.

Husni ta'lil san'ati baytda ifodalanayotgan hayotiy voqea, hodisa yoki holatga g„ayritabiiy, ya'ni mantiqiy bo„lmagan biron sabab ko„rsatish, shu vosita orqali muayyan g„oyaviy-badiiy niyatni amalga oshirish, biron g„oya yoki fikrni ta'kidlab ko„rsatishni nazarda tutadi. Ushbu san'at qo„llangan bayt uch narsani o„zichiga oladi:

1. 
   Ijodkor tasvirlayotgan hayotiy hodisa yoki holat, tarixiy yoki afsonaviy voqea.
   
2. 
   Shu hodisa, holat, voqeaning hayotiy bo„lmagan, g„ayritabiiy, nomantiqiy sababi.
   
3. 
   Hayotiy haqiqatga yoki afsonaviy voqeaga g„ayritabiiy sabab ko„rsatishdan nazarda tutilgan g„oyaviy-badiiy niyat (A.Hojiahmedov).
   

Alisher Navoiy ijodida quyosh, oy, yulduzlar, subh, shafaq, sham', gullar timsollarining harakati va holatini g„ayritabiiy, xayoliy asoslash orqali yor latofati ta'sirchan tarzda ifodalanganligiga guvoh bo„lamiz.


Infiolingdin quyosh kirdi qaro tufrog‗ aro, Qilg‗aningda jilva ul ruxsori gardolud ila.