Research papers

Rahilə Mirzəli qızı Məmmədova 
100 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
Bundan əlavə, replikalar həmsöhbəti söh-
bətə qatmaq üçün ona təsir edə bilər, onu reaksi-
ya bildirməyə və ya müzakirəni davam etməyə, 
kommunikativ istiqamətə yönəltməyə təsir gös-
tərə bilər. 
Replika-stimulların xüsusiyyətləri ondan 
ibarətdir ki, onlarda əmr formasında feillər, mü-
raciətlər və nidalardan tez-tez istifadə olunur. 
Onların kommunikativ istiqamətləndirilməsi – 
söhbəti stimullaşdırmaq, söhbətə dəvət etməkdir. 
Dialoji nitqin replikası birinci replikaya 
reaksiya ola bilər. Bu cür kommunikativ istiqa-
mətləndirmə reaksiya məzmunlu replikalara 
məxsusdur. Replika-reaksiya ilk ifadəni, təklif 
olunan ifadənin mövzusunu aydınlaşdırır, təkzib 
edir, ya da tamamlayır. Replika-reaksiya əvvəl-
ki kontekstdən asılıdır. 
İkinci replikaların struktur və qrammatik 
asılılığı müasir dilçilikdə təkrar replika adlanır. 
Bu cür təkrarlarsız monoloji və dialoji nitq müm-
kün deyil. Təkrar – danışıq dilinin konstruktiv 
elementidir. Hətta cümlənin hissələrə bölünməsi 
də konstruktiv təkrarları ehtiva edir. İlk replikalar 
müxtəlif emosional reaksiyaları ifadə edə bilər. 
Biz müasir Azərbaycan dilinin dialoji nit-
qində təkrarın on bir leksik-struktur növünü 
fərqləndirmişik. Bu əsasdan çıxış edərək, məsə-
lənin kommunikativ funksiyasını müəyyən et-
mək daha asanlaşır. Kommunikativ istiqamət-
ləndirməni və cavabların xarakterini nəzərə ala-
raq aşağıdakı müvafiq sual-cavab replikalarının 
ayrılması mümkündür: 
1) cavabı nəzərdə tutan neytral sual; 
2) cavabın xarakterini ehtiva edən təxmini 
sual; 
3) sual verənin öz sualına cavab almadığı 
zaman verdiyi təkrar sual. 
Psixologiyada dialoqun uşaq və yaşlı adam-
ların nitqi əsasında öyrənilməsinə bəzi əsərlərdə 
diqqət yetirilmişdir. Dialoji nitqin struktur-genetik 
xarakteri yuxarıda adlarını çəkdiyimiz alimlərin 
əsərlərinin də tədqiqat obyekti olmuşdur. 
Dialoqlar insan həyatında çox mühüm mə-
sələləri həll edir. Cəmiyyət dialoqsuz keçinə bil-
mir. Ən mühüm problemlər dialoqlar vasitəsi ilə 
çözülür, həll edilir. 
Hər bir dialoqun xarakterik replikaları 
olur. Dialoqun hər bir replikası öz fərdiliyi ilə 
fərqlənir, sosial xarakter daşıyır. Partnyorlar, 
müsahiblər bir-birini dialoqlar vasitəsi ilə dərk 
edir, anlaşma bu yolla yaranır [1, 105]. 
Dialoq problemi dilçilikdə və psixologiya-
da müxtəlif istiqamətlərdə öyrənilmişdir. Birin-
ci, dialoq məsələlərinə dramaturgiya janrının tə-
ləblərindən yanaşılmış, dilin daxili, qapalı vasi-
təsi kimi baxılmışdır. Bu xüsusda yazıçının, dra-
maturqun bədii-üslubi xüsusiyyətlərinə diqqət 
yetirilmişdir. Burada dramaturqun dialoq yarat-
ma ustalığı üzə çıxarılmışdır. Bu bacarığın mey-
dana çıxarılması dialoqun üslubi planda tədqiqi-
dir. Eyni zamanda, bu əsasda dialoqun dildə 
kommunikativ funksiyası da aydınlaşa bilir [6]. 
Digər qrup tədqiqatçılar dialoqu linqvistik 
hadisə kimi, yəni formal-sintaktik və semantik 
aspektlərdə araşdırmışlar [4, s. 62] 
Dialoqun funksional aspektdə və cümlə-
nin aktual üzvlənmə aspektində tədqiqi, az da 
olsa, öyrənilmişdir. Burada aktual üzvlənmədə 
replikanın, replika hissələrinin stimullaşması, 
dialoqun “funksional” tərəfi, danışanların kom-
munikativ meyarları (ölçüləri) əsas yer tutur. 
Dialoqun formal tərəfi təhlil olunarkən başlıca 
olaraq forma və funksiyanın təsadüfən bir vaxta 
düşməməsi, bir vaxta təsadüf etməməsi, yəni 
uyğun gəlməməsi nəzərə alınmışdır [5, s. 4]
.
Dialoq nitqi adətən monoloq nitqinə qarşı 
qoyulur, öz təbiiliyinə görə monoloq nitqi dia-
loq nitqindən fərqlənir. Monoloq, əsas etibarilə, 
əhəmiyyətli dərəcədə dilin təbii formasıdır. Dia-
loq isə dilin sonradan qazanılan formasıdır, ün-
siyyətin meydana gəlməsi ilə, iki və ya üç şəx-
sin söhbətləşməsi ilə bağlı yaranmışdır. Elə bu-
na görə də monoloq nitqi təbiəti etibarilə dialoq 
nitqindən seçilir. 
Dialoq nitqin situasiyaları ilə bağlı mey-
dana çıxır [5, s. 6]. 
Dialoq təfəkkürlə bağlı bir psixoloji-linq-
vistik anlayışdır. Dialoq təfəkkürdə formalaşır, 
burada iki və ya bir neçə təfəkkür, düşüncə üz-
üzə, qarşı-qarıya gəlir. Gərgin və yaxud sakit si-
tuasiyada təfəkkür işə düşür [2, s. 25]. 
Dialoq sosial fenomendir, kompleks sistem-
dir. Dialoqa müxtəlif elmlər diqqət yetirir: fəlsəfə, 
qneseologiya, kulturologiya, məntiq, psixologiya, 
sosiologiya, pedaqogika, linqvistika və s. 
Dialoqun paradiqmaları cəmiyyətin fəaliy-
yət sferaları ilə əlaqədar müəyyənləşir. 
Dialoq haqqında konsepsiyalar, baxışlar 
müxtəlifdir: 1) individual baxışlar; 2) kollektiv 
baxışlar. 

---