Research papers

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, № 2, 2022 
Ölkəmizdə baş verən proseslərin – keçmiş 
idealların məhv edilməsi, övladlarımızın inkişa-
fına, təhsilinə, tərbiyəsinə müəyyən təsir göstər-
miş strukturların sıradan çıxması ailəni xüsusi 
mövqeyə qoyduğu bu gün getdikcə daha aydın 
görünür. Həqiqətən də cəmiyyətin, bütövlükdə 
dövlətin hər kəsin şəxsi keyfiyyətlərindən, bilik, 
bacarıq və vərdişlərindən asılılığı və sabitliyi 
heç vaxt olmadığı kimi artır. Gənc nəslin sosial-
laşmasının ən mühüm institutu valideyn ailəsi-
dir. İnsanın xarakterinin, əməyə münasibətinin, 
mənəvi dəyərlərinin əsasları məhz ailədə forma-
laşır. Ailə şəxsiyyətin formalaşması üçün ən va-
cib sosial mühit, psixoloji dəstək və təhsil üçün 
əsas olub və olaraq qalır. Həyatımızda baş verən 
ciddi sosial-iqtisadi, mənəvi-əxlaqi çətinliklər 
ənənəvi ailə münasibətlərini pozan mühüm 
amildir. Ailə həyatı uzun müddət elə inkişaf et-
mişdir ki, valideynlik vəzifələri ata və ana ara-
sında bölünür, üstəlik, onlar qeyri-bərabər bölü-
nür, lakin uşaq böyütməkdə böyük problemlər 
yaranır. Natamam ailələrin sayının artması ilə 
tək ana və boşanmış valideynlər indi də nadir 
deyil. Natamam ailənin problemləri xüsusilə ak-
tualdır, çünki natamam ailədə uşaqların tərbiyə-
si bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir [27, s.73]: 
– ailədaxili uşağa qeyri-kafi təsir; 
– tərbiyə təsirinin birtərəfli olması; 
– valideyn hisslərində balanssızlığın təza-
hürü; 
– uşağın şüurunda yaranan öz “aşağılığı” 
haqqında düşüncələrin mümkünlüyü. 
Uşaqlara münasibətdə müasir ailə bir sıra 
funksiyaları həyata keçirməyə, yəni cinsi-rol sosi-
allaşması prosesini təmin etməyə, uşağın özünü-
dərkini inkişaf etdirməyə, gələcək ailənin imicini 
modelləşdirməyə, həyat dəyərlərini formalaşdır-
maqdan ibarətdir. Natamam ailələrlə işin təşkilin-
də hazırda məktəbin müəllimi böyük rol oynayır, 
o, mahiyyət etibarilə öz peşə fəaliyyəti ilə ailənin 
möhkəmlənməsinə mümkün töhfə verə bilər. 
Məktəbdə ailə və müəllimlərin birgə işini təşkil et-
məklə, o, ali məqsədə – hər bir uşağın optimal 
şəxsi inkişafını təmin etməyə çalışır. Natamam 
ailələrlə sosial-pedaqoji işin əsas istiqamətləri aşa-
ğıdakılardan ibarət olmalıdır [24, s. 68]: 
1) uşaqların tərbiyəsində valideynlərin 
dəstəyi; 
2) onların fiziki, psixoloji və sosial ehti-
yaclarının müəyyən edilməsində köməklik; 
3) çətin vəziyyətdə olan ailələrə sosial və 
terapevtik yardım; 
4) həm fiziki, həm də psixoloji istismarın 
(zorakılıq, hüquq pozuntusu) qarşısını almaq 
üçün hüquqi yardım və məsləhət. 
Natamam ailələrə yönəlmiş sosial-pedaqo-
ji fəaliyyətin xüsusi forması valideyn hisslərinin 
və vəzifələrinin tərbiyəsidir. Məktəbin pedaqo-
qu tək valideynli ailələrdə tipik stres nümunələ-
rinə diqqət yetirməlidir [21, s. 44]: 
– ailə münasibətləri: boşanmış valideyn, 
tək ana; 
– uşaqla münasibət: uşaqların doğulması, 
onların sayı, valideynin uşaqlara bağlılığı, vali-
deynlərin uşaqlardan gözləntiləri arasında bö-
yük və kiçik fasilələr; 
– struktur stress: mənzil çatışmazlığı, iş-
sizlik, sosial təcrid, uşaq üzərində valideyn ha-
kimiyyəti təhlükəsi; 
– boşandıqdan sonra uşağın yaratdığı stress; 
– çətin uşaq, tez-tez xəstələnir. 
Baxış sahəsinə aşağıdakılar daxil edilmə-
lidir [21, s. 50]: 
– Valideynlərin sosial yeri: yaşı, təhsili, 
cinsi, sosial-iqtisadi və sosial-etnik statusu; 
– Övladına münasibət – onu idarə etmək 
və həll etmək üçün valideynlik bacarıqlarının 
olmaması; 
– Sosiallaşma təcrübəsi: valideynlərin təc-
rübəsində özlərinə qarşı sərt münasibət, özlərin-
dən imtina, aqressiv qarşılıqlı əlaqə; 
– Valideynlərin psixoloji vəziyyəti: şəx-
siyyət xüsusiyyətləri, zəif özünə nəzarət, psixo-
loji pozğunluqlar, narkomaniya və alkoqolizm. 
Ailələri ziyarət etmək məktəbdəki sosial 
pedaqoqun vəzifəsidir. Axı, onun disfunksiyalı 
olması lazım deyil. İlk ziyarət çox vaxt vali-
deynlərin etibar edib-etməyəcəyinə, məsləhətlə-
rə qulaq asacağına qərar verən həlledici andır. 
Müəllim müəyyən ailəni ziyarət etmək üçün əv-
vəlcədən hazırlaşır: onun tərkibini, maddi vəziy-
yətini öyrənir, valideynlərin harada işlədiyini 
öyrənir, ailə üzvlərinin mümkün sualları üzərin-
də düşünür və onlara cavab verir, uşaq haqqında 
hansı məlumatları əldə etməsi lazım olduğunu 
göstərir. Ailəyə baş çəkərkən pedaqoq ailə tərbi-
yəsinin ən yaxşı təcrübəsini müəyyən etmək, 
ümumiləşdirmək və yaymaq vəzifəsini qarşısına 
qoyur. Tək valideynə başa salmaq lazımdır ki, 
hər uşağa hər şeyi öyrətmək mümkün deyil və 

---