Rinolalik va dizartrik bolalar bilan logoritmik mashg’ulotlarni o‘tkazish

Ключевые слова: Адаптация, коррекция, компенсация, реабилитация, дизартрия, прогнатия, прогения, ринолалия.
Rinolaliyada ovozning patologik manqalanishini bartaf etishda qo’llanilayotgan usullarning xilma-xilligiga qaramay, katta qiyinchilik tug‘diradi. Bu qiyinchilik birinchi navbatda nuqsonning og‘irligi va har doim ham yetarli darajadagi anotomik va funksional samaradorlikni bermaydigan jarrohlik aralashuvi xarakteri bilan belgilanadi.
Ovoz tembrini tiklash tanglayning tug‘ma yoriqliklarda ovoz hosil bo‘lish mexanizmini aziyat chekishi bilan murakkablashadi, qaysiki yumshoq tanglayning inervatsiyasi ovoz burmalarining faoliyatiga ta’sir qiladi.
Korreksion ish ovoz va nutq hosil bo‘lishining butun tizimga ta’sir qilishini talab qiladi. Tanglay yoriqliklariga ega bolalarni patofiziologik o‘rganish ularda nafas olish, fonatsiya va artikulyasiyadagi o‘ziga xos xususiyatlarni aniqlab, nutq strukturasi haqidagi tasavvurimizni kengaytirib, logopedik ishning bir muncha maqsadga qaratilgan metodlarini tanlash imkoniyatini berdi. O‘z vaqtida o‘tkazilgan profilaktik va kompleks korreksion tadbirlar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki faqat ulargina nuqsonning rivojlanishini susaytirib, tanglayni tug‘ma nuqsonlariga ega shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish imkoniyatlarini yarata olishlari mumkin.
Mashqlarni o‘z vaqtida olib borish, vaqtida e’tibor berilgan bemorlarda kamchiliklar bartaraf etilishi oson kechadi. Ular bilan logoritmik ish quyidagi tartibda korreksion-logoritmik ishlar olib boriladi:
- yuz mimik xarakatlarini rivojlantiruvchi mashklar – «Biz limon yeyapmiz», «Murabbo yeymiz» kabi;
- umumiy harakatlarni rivojlantiruvchi (motorika) mashqlari, umumiy motorikani rivojlantirish uchun turli xil harakatli o‘yinlar olinadi;
- nutq harakatlarini rivojlantiruvchi (motorika) turli artikulyatsion mashqlari, tanglay harakatchanligini oshiruvchi mashqlardan yo‘tal harakati, yutish, kuylovchi o‘yinlarni olish mumkin;
Foydalanilayotgan qo‘shiq unli tovushlardan iborat bo‘lishi kerak, masalan – poyezd qichqirmoqda – u-u-u; o‘rmonda adashib qoldik au-au-au; chaqaloq yig‘layapti – ua- ua-ua;
Rinolalik bolalarda logoritmik mashg‘ulot sho‘x musiqa ostida olib borilsa maqsadga muvofiqdir. Bolalar yurish mashqini bajarayotganda holati quyidagicha bo‘lishi kerak: boshi baland ko‘tarilgan, yelkalar tikka, qadam tashlaganda oyoq va qo‘l harakatlari bir – biriga mutanosib holda.
Yurish mashqini turli ko‘rinishlaridan foydalanish kerak (guruh bo‘lib, bir qator, ketma-ket). Artikulyasion mashqlar xuddi dislaliyadagi kabi bajartiriladi.
Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ish dizartriyaning barcha shakllarida nutq buzilishi, umumiy va nutqiy matorika buzilishlarining mexanizmlarini bilish hamda bolaning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Nutqgacha bo‘lgan davrda olib boriladigan korreksion-pedagogik ishlarning asosiy maqsadi bola nutqining va shaxsini o‘z vaqtida shakllantirishni ta’minlovchi rivojlantirishdan iborat.
Korreksion-pedagogik ish maxsus jihozlangan xonada har kuni induvidual ravishda olib borilishi lozim. Mashg‘ulot vaqtida har bir bolaning individual xususiyatini hisobga olgan holda gavdaning holati kerakli holat bo‘yicha joylashtiriladi. Bu holat albatta bola uchun qulay shu bilan birga patologik tonik refleksni minimal ravishda yuzaga chiqishni ta’minlashi ham zarur.
Korreksion-pedagogik ishlarning asosiy yo‘nalishi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
a) differensiyalashgan logomassaj uqalash;
b) artikulyatsion mashqlar orqali artikulyatsion organlarning funksiyasini normal holatga keltirish;
d) ko‘rib va eshitib qabul qilishni rivojlantirish;
e) emotsional ta’sirlarni rivojlantirish;
f) qo‘l harakatlari va buyumlar bilan ishlash faoliyatini rivojlantirish;
g) nutqni tushunishni rivojlantiruvchi tayyorlov davrini shakllantirish;
h) faol nutqni shakllantiruvchi tayyorlov davrini rivojlantirish.
Bu yo‘nalishlar bolaning yoshiga va uning individual rivojlanishi holatiga bog‘lik holda o‘zgartirilishi mumkin. Korreksion-pedagogik ishlarning olib borilishi nutqgacha bo‘lgan davrning rivojlanishining 4 darajasi bosqichlari bo‘yicha amalga oshiriladi.
Nutqgacha bo‘lgan davr rivojlanishining birinchi darajasida olib boriladigin korreksion-pedagogok ishlarning asosiy vazifasi - bu ovozli reaksiyalarning stimulyatsiyasidir. Olib boriladigan ishlarning asosiy yo‘nalishi quyidagilardan iborat:
-artikulyatsion apparat muskullari va tonusini normal darajaga keltirish;
-nafas chiqarishni vokalizasiyasi;
-ovozli komponentlar bilan birgalikla «jonlanish majmui»ni rivojlantirish;
-ovozli reaksiyalarni stimulyatsiyasi;
-ko‘rish fiksatsiyasi va kuzatishni rivojlantirish;
-quloq solib eshitishni rivojlantirish;
-qo‘l va barmoqlar harakatini normal darajaga keltirish, chunki bu ko‘ruv-motor koordinatsiyasini shakllantirishga yordam beradi.
Mashg‘ulotlar bolalar bilan individual holda ovqatlantirishdan oldin va keyin olib boriladi. Mashg‘ulot 10-12 minutgacha davom etishi mumkin. Har bir mashg‘ulot onalar ishtirokida o‘tkazilishi lozim. Chunki ona korreksion-pedagogok ish usullarini ko‘rishi, o‘rganishi va mustahkamlash maqsadida o‘zi o‘tkazishi kerak.
Nutqgacha bo‘lgan davrning ikkinchi darajasida olib boriladigan korreksion pedagogik ishlarning asosiy vazifasi bu gugulashni kuchaytirishdan iborat.
Korreksion-pedagogik ishning asosiy yo‘nalishlari:
-artikulyasion apparat muskullar tonusi va harakatini norma darajasiga keltirish;
-nafas chiqarish hajmini va kuchini kengaytirish;
-kuzatish ko‘nikmasini turg’unligini rivojlantirish;
-atrofdan kelayotgan ovozni qaysi tomondan kelayotganini topish ko‘nikmalarini shakllantirish;
-buyumlarni ushlab turish vazifasini rivojlantirish.
Olib borilayotgan mashg‘ulotlar individual tarzda bo‘lib, 10-15 minutdan cho‘zilmasligi zarur. Mashg‘ulotlar maxsus jihozlangan, yorug‘ va iliq xonalarda olib boriladi. Mashg‘ulotlar bolaning uyqu va ovqatlantirishdan oldingi va keyingi soatlari ajratiladi. Mashqlar logoped rejasi asosida kun davomida onalar yoki tibbiy hodimlar tomonidan davom ettiriladi.
Nutqgacha bo‘lgan davrning rivojlanishidagi uchinchi darajasida olib boriladigan korreksion-pedagogik ishlarning asosiy vazifasi intonasiyalashgan ovozli muloqot va guldirashni kuchaytirish.
Korreksion-pedogogik ishlarning asosiy yo‘nalishlari:
-artikulyatsion apparat muskullar tonusining va motorikasini normal darajaga keltirish;
-bola harakatlari va nafasning bir me’yorda bo‘lishini ta’minlash;
-guldirashni kuchaytirish;
-mashg‘ulotlarga ijobiy emotsional munosabatlarni shakllantirish;
-ko‘ruv differensiyasini shakllantirish;
-barmoqlar orqali paypaslash asosida kinestetik sezishni kuchaytirish va rivojlantirish;
-tovush va ovozga bo‘lgan akustik dasturlashni ishlab chiqish;
-eshitish differensiyasini shakllantirish;
-nutqni tushunishning tayyorlov davrini shakllantirish.
Logopedik mashg‘ulotlar individual ravishda har kuni olib boriladi. Mashg‘ulotlar 20 minutdan oshmasligi lozim. Logopedik mashg‘ulotlar maxsus mebellar va kerakli o‘yinchoqlar bilan jihozlangan xonalarda o‘tkaziladi.
Nutqgacha bo‘lgan davrning to’rtinchi darajasida olib boriladigan korreksion-pedagogik ishlarning asosiy maqsadi bu - intonatsion tovushlar, guldirashli so‘zlar orqali kattalar bilan muloqotga kirishishni rivojlantirishdir.
Korreksion-pedagogik ishlarning asosiy maqsadi va yo‘nalishlari:
-artikulyatsion apparat muskullar tonusi va motorikasini normallashtirish;
-nafas chiqarishning davomiyligi va kuchini kuchaytirish;
-qo‘l harakati va differensiallashgan qo‘l barmoqlar harakatini rivojlantirish;
-aniq vaziyatlarda nutqiy instruksiyalarni tushunishni shakllantirish.
Mashg‘ulotlar logopedik xonada o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlarda bolaga qulay holat tanlanadi. Mashg‘ulotlar muvaffaqiyatli o‘tishi uchun bolada mashg‘ulotga va logopedga ijobiy munosabatni uyg‘otish muhim faktorlardan biri hisoblanadi. Bolaning faolligini rivojlantirish uchun uning yoshiga mos o‘yinchoq tanlanishi lozim. Bu darajaga kiruvchi bolalar ularga qaratilgan nutqni tushunganliklari uchun, bola o‘zi mustaqil berilgan topshiriqni bajarilishiga e’tibor berishi kerak.
Dizartriyani bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan logopedik ta’sir tizimi kompleks ravishda amalga oshiriladi, ya’ni artikulyatsion apparat massaji va gimnastik mashqlari, ovoz va nafas ustida ishlash, umumiy davolash, davolovchi jismoniy-tarbiya, fizioterapiya va dori-darmonlar bilan davolash ishlari.