Rivojlanish psixologiyasi va pedagogik psixologiya

‘’AL-BUKHARI UNIVERSITY’’
NODAVLAT TA’LIM MUASSASASI
 
1-4 GURUHI TALABASI
MADRAXIMOVA NAVRO’ZA
MUROTALIYEVNANING
 
“RIVOJLANISH PSIXOLOGIYASI VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
“Kuzatish va eksperiment rivojlanish psixologiyasining asosiy metodi sifatida”
 
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
 
TAQDIMOTI

Kuzatish va eksperiment rivojlanish psixologiyasining asosiy metodi sifatida

Kuzatuv- bu shaxsni maqsadli va muntazam ravishda takroriy o'rganish bo'lib, uning natijalariga ko'ra ob'ektiv baho beriladi. Kuzatish usuli boshqa usullar, masalan, jurnal yoki avtobiografiya uchun zaruriy shartdir. Va kuzatishning o'zini bir nechta kichik turlarga bo'lish mumkin:

• 
  Bilvosita kuzatish (tadqiqotchi jarayonning o'zini emas, faqat uning natijasini qayd etadi; bunday kuzatish vakolatli shaxslar orqali amalga oshirilishi mumkin);
  
• 
  To'g'ridan-to'g'ri kuzatish (tadqiqotchi jarayonni bevosita kuzatishda ma'lumotlarni yozib oladi);
  
• 
  Dala kuzatuvi (tadqiqotchi tabiiy muhitdagi ma'lumotlarni yozib oladi);
  
• 
  Laboratoriya kuzatuvi (kuzatish uchun sun'iy sharoitlar maxsus yaratilgan);
  
• 
  Ochiq kuzatish (tadqiqot ochiq o'tkaziladi va uning barcha ishtirokchilari bundan xabardor);
  
• 
  Yashirin kuzatuv (kuzatish sub'ekti tadqiqot haqida bilmasligi yoki ma'lumotlarning faqat bir qismini bilishi mumkin);
  
• 
  Kiritilgan kuzatish (tadqiqotchining o'zi jarayonda ishtirok etadi va ob'ekt bilan o'zaro aloqada bo'lishi mumkin);
  
• 
  Kuzatish kiritilmagan (tadqiqotchi jarayonning o'zida ishtirok etmasdan, faqat kuzatishi mumkin);
  
• 
  Tasodifiy kuzatuv (tadqiqot o'z-o'zidan, rejadan tashqari, mavjud sharoitlar tufayli amalga oshiriladi);
  
• 
  Maqsadli kuzatish (tadqiqot maqsadli, oldindan rejalashtirilgan holda amalga oshiriladi);
  
• 
  Uzluksiz kuzatish (tadqiqotchi barcha ob'ektlarni kuzatadi, hech kimni ta'kidlamaydi);
  
• 
  Tanlangan kuzatish (tadqiqotchi aniq ob'ektni kuzatadi);
  
• 
  Spontan kuzatish (aniq rejaga ega bo'lmagan nazoratsiz kuzatish);
  
• 
  Strukturaviy kuzatish (tadqiqot muayyan rejaga muvofiq, maxsus hujjatlar, asboblar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi);
  
• 
  Kuzatishni aniqlash (tadqiqot ma'lumotlarni baholamasdan aniqlash maqsadida amalga oshiriladi);
  
• 
  Baholovchi kuzatuv (tadqiqot ma'lumotlarni qayd etish va ularni baholash maqsadida amalga oshiriladi).
  

Kuzatuvni o'zingiz qilishingiz mumkin. Buni nima uchun o'tkazishingizni tushunish muhimdir. Maqsad qo'ying. Bu asosiy vazifadir. Misol uchun, siz o'sib borayotgan bolangiz uchun uni topish qanchalik osonligini bilishni xohlaysiz umumiy til tengdoshlar bilan. Yo'naltirilgan qo'shilmagan dala to'g'ridan-to'g'ri kuzatish usulidan foydalaning. Oddiy qilib aytganda, bolangiz bilan sayrga borganingizda, o'yin maydonchasiga boring va uning o'ynashiga, tomosha qilishiga, boshqa bolalar bilan qanday uchrashishini ko'ring. Bunday kuzatish sizning savolingizga javob beradi, siz bolangizni yaqinroq bilib olasiz, shuningdek, paydo bo'lgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun siz qandaydir tarzda tarbiyangiz modelini takomillashtirishingiz mumkin yoki aksincha. ba'zilarini mustahkamlash uchun ijobiy fazilatlar... Agar siz aniq maqsadni belgilasangiz, tadqiqot rejangizni diqqat bilan rejalashtirsangiz, vaziyatni taqlid qilishga va yaratishga harakat qilsangiz, kuzatish yanada ilmiy xarakterga ega bo'lishi mumkin. zarur sharoitlar, va siz tahlil qilish uchun ba'zi hujjatlardan foydalanasiz yoki ma'lum bir tizimga rioya qilasiz.

Kuzatish metodi Psixik hodisalar hayotda, ya’ni tabiiy sharoitda, odamning turlituman faoliyatida qanday ko‘rinishda voqe bo‘lsa, o‘sha ko‘rinishda kuzatish metodining yordami bilan o‘rganiladi. Tashqi kuzatish Psixik hayot hodisalarini o‘rganishda avvalo tashqi kuzatish metodi tatbiq etiladi. Kuzatishning asosiy xususiyati shundaki, bu metod yordami bilan psixik hayotni sezgi organlarimiz bevosita seza oladigan, o‘zimiz bevosita idrok qila oladigan faktlari aniqlanadi va tasvirlanadi. Kishining psixik hayotida: mimika, imo-ishora, nutq, turli harakatlar va umuman kishining butun xatti-harakati va faoliyatini bevosita kuzatish mumkin. Psixik jarayonlar bilan bevosita bog‘langan ba’zi bir fiziologik hodisalar yuzning o‘zgarishi, nafas olish, qon aylanish va shu kabilarning o‘zgarishi ham tashqaridan kuzatilsa bo‘ladi. Kuzatish ma’lumotlarini so‘zlar bilan tasvir etish bilan kifoyalanib qolmay, balki ko‘rsatma vositalari, suratga olish, kinoga olish, tovushni yozib olish va shu kabi yo‘llar bilan ham qayd qilish mumkin. Masalan, bolalar nutqini o‘sib borishini kuzatish yo‘li bilan tekshira olamiz. Bunda bolaning so‘z boyligi qanday qilib sekin-asta orta borishini, nutqning fonetik tomonini, grammatik tuzilishini shu bola qanday bilib olayotganini qayd qilsa bo‘ladi. Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni o‘zgartirish va yangidan ko‘rishida duch kelgan to‘sqinlikni va qiyinchilikni yengish uchun uning qanday zo‘r iroda bilan sabr-matonat ko‘rsatishini ham kuzatish yo‘li bilan ko‘zdan kechirsak va tekshirsak bo‘ladi.

Psixik hayot hodisalarini o‘rganayotganda psixologning o‘z-o‘zini kuzatish metodiga ham murojaat qilib turishiga to‘g‘ri keladi. O‘z-o‘zini kuzatish Nomidan ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchi o‘z-o‘zini kuzatish bilan o‘zidagi psixik hodisalarni tekshiradi. Bu holda tadqiqotchi psixik jarayonlar va holatlarning ichki tomoni – odamning subyektiv kechinmalari qanday ro‘y bersa, ularni shu holida tasvir etish va aniqlab olishga intiladi. Psixolog o‘z tadqiqotlarida tekshirilgan kishilarning o‘z-o‘zini kuzatib olgan ma’lumotlariga ham asoslanadi.

Psixologiya vujudga kela boshlagan V asrdan tortib to bizning eramizgacha va XIX asrning deyarli oxirigacha o‘z-o‘zini kuzatish metodi yoki introspektiv metod ruhiy hayot hodisalarini bilishning birdan-bir metodi bo‘lib keldi, desa bo‘ladi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o‘z-o‘zini kuzatish metodiga tanqidiy ko‘z bilan qaraladigan bo‘lib qoldi. Bu metodning bir qancha kamchiliklari borligi ma’lum bo‘ldi. O‘z-o‘zini kuzatishda tadqiqotchi ham, tekshiriladigan ham tekshiruvchi obyektga bo‘linib qolishi bu metodning eng muhim kamchiligi ekanligi ko‘rsatildi. Holbuki, normal kishilar shaxsining amalda bunday «bo‘linib ketishi» mumkin emas. O‘zo‘zini kuzatishda psixik hodisalarni (masalan, shodlik yoki qayg‘u hissini, tafakkur jarayonini) ham boshdan kechirish, ham shu hodisalarni o‘rganish juda qiyin ekanligi, ba’zan esa butunlay mumkin bo‘lmasligi ko‘rsatib o‘tildi. O‘z-o‘zini kuzatish metodining cheklanganligini ham uning kamchiligi deb bilish kerak.

Psixolog o‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan faqat o‘z psixikasini o‘rganadi-da, axir. Shunday bo‘lgach, odam psixikasi haqidagi fan faqat psixologlarning o‘z psixologiyasiga aylanib ketadi. Bunday psixologiya madaniy taraqqiyot jihatidan yuksak darajada turgan, o‘z ixtisosiga ko‘ra o‘zini-o‘zi kuzata oladigan va o‘zini-o‘zi muhokama qila oladigan kishilar psixikasi haqidagina bilim beradi. Ammo madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar psixikasi haqidagi ta’limot ham, bolalar psixikasi haqidagi ta’limot ham psixologiyaga qo‘shilishi kerak. Madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar va bolalar esa fan nuqtayi nazaridan o‘zo‘zini kuzata olmasligi tabiiy.

Demak, o‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan odam psixik taraqqiyotining turli bosqichlari haqida bilim olib bo‘lmaydi. Nihoyat, o‘z-o‘zini kuzatish metodining yana bir katta kamchiligi shuki, bu yo‘l bilan olingan ma’lumotlar psixik hayot hodisalarini turli yo‘sinda bir tomonlama, subyektiv talqin qilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, odamning xarakterini tekshirayotgan psixologning o‘zi egoist bo‘lsa, o‘z-o‘zini kuzatish natijalaridan, egoizm – har qanday xarakterning muhim belgisidir, deb xulosa chiqarishi mumkin.

Dunyoda saxiy,oliyjanob xarakterli kishilar borligini bunday psixolog faqat o‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan bila olmaydi. Zohiran ko‘rinadigan narsa bu yerda Haqiqat bo‘lib tuyulishi, yakka hodisa umumiy hodisa bo‘lib tuyulishi mumkin. Holbuki, har qanday ilmiy bilim obyektiv va chin bilim bo‘lishi kerak. O‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan subyektiv ravishda ko‘ngildan kechadigan faktlarni aniqlash, tasvirlash mumkin, ammo ularni har tomonlama tushuntirish mumkin emas. Psixik hodisani tushuntirish – uning sababini, nerv-fiziologik asosini topish va odam yashaydigan ijtimoiy sharoit bilan bog‘langanligini aniqlash demakdir, bularning hammasi esa o‘zo‘zini kuzatish doirasidan tashqaridadir.