S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ilki
 sү: 
birinchi
 askar. 
«Devonu lug’otit turk» yozma obidasida tartib sonlar asosan 
-nch, -
ыnch, -inch, -unch, -үnch 
hamda 
-ndi 
affikslari bilan ifodalangan. 
Jamlovchi sonlar
. 
Jamlovchi sonlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, 
shuningdek, jamlovchi sonlarda umumturkiy tillarga xos belgilar ham mavjud. 
Jamlovchi sonlar sanoq sonlarga 
-av,-әv,-la,-lә,-ala,-әlә,-avla,-әvlә,-avlan,-
әvlәn, 
ba’zan 
-lay, -lәy; -ag’u, -әgү 
affikslari qo’shilishi orqali ifodalangan. 

---

27 
-ag’u,-әgү/ әgүn 
affiksi orqali jamlovchi sonlar hosil qilish XIV asr 
yodgorliklarida faolroqdir: 
Bir anchalarы aydыlarkim, beshәgү tarur, altыnchы 
it birlә 
(Taf.). 
Ular yetәgү, men yalg’uz 
(Rabg’.), ...
үchәgүsi tүn sarыg’a 
bardыlar 
(O’N). 
Ikәgүn namāz qыlalыm 
(Taf.). 
-av/-әv(-әvlәn) 
affiksi orqali jamlovchi sonlar yasalishi XV—XIX asrlar 
yozma obidalarida xarakterli bo’lgan: 
ikәv (Navoiy SS)
; 
uchәv (Navoiy FSH)
; 
cherikdә bir i k ә v (SHN)
; 
SHul ārzu: ikәvlәn qыlsun ekәn tamāshā (Furqat)
. 
-lәy(-lәgү/-layu/-lәy) 
affiksi «Sab’ai Sayyor», «Boburnoma» asarlarida 
ayrim o’rinlarda 
iki
soniga qo’shilib, jamlovchi sonlar yasagan: 
bәribәn ul 
nuqudnы i k ә l ә y (Navoiy SS)
; 
i k ә l ә y qorg’an yavыg’ыg’ә (BN)
. 
-ala,-әlә 
affiksi Navoiy, Bobur asarlarida sanoq sonlarga qo’shilib 
jamlovchi sonlar yasagan: 
t ө r t ә l ә s i (
Navoiy MN), 
bu uchәlәsi (BN)
. 
-(ә)vlәn (әgүlәn}әvlәn)
affiksi ba’zi sanoq sonlarga qo’shilib jamlovchi 
sonlar yasagan: 
ikәvlәn qachtыlar (Lutfiy)
. 
CHama sonlar
. 
XV— XIX asrlarda bitilgan yozma manbalarda chama sonlar
analitik, sintaktik usullar bilan hosil qilingan. 
-cha, -chә 
affiksi sanoq sonlarga qo’shilib, chama sonlar hosil qilingan: 
yuz 
i k i yuzchә kishi (Navoiy HA)
; 
yana b e s h m ы ң c h a kishi (SHN)
. 
Sanoq sonlarning juft holda qo’llanishi orqali ham chama sonlar hosil 
bo’lgan; kichik sonlar oldin, katta sonlar keyin qo’llangan:
y u z - y u z e l i k
өzbәkni kishisi bilәn (BN)
; 
t ө r t - b e s h mың kishi birlә (SHN)
. 
Sanoq sonlardan keyin
chag’lыq, chag’lы, chaqlыq 
so’zlari qo’llanib, 
chama son ma’nosini
anglatgan: 
on y ы g ’ a c h c h a g ’ l ы q masāfat (Navoiy FSH)
; 
yigirmә c h a g ’ l ы q kishilәri өldi (SH tar.).
Sanoq sonlar 
aycha, yыlcha, yavuq, yaqыn,artuq, artuqraq, ziyāda, 
kөprәk,azraq 
kabi so’zlar bilan kelib, chama son ma’nosini ifodalagan: 
otuz 
y ы l c h a yaqыn bar (Navoiy MN),
ik i y ү z d i n k ө p r ә k uch y ү z d i n
a z r a q bolg’ay edi (BN)
. 
Taqsim sonlar
. 
Eski o’zbek tilida taqsim sonlar, asosan, 
-rar,-rәr,-ar,- ә r
affiklari bilan hosil qilingan: 
Aylarda b i r ә r - b i r ә r kөrүnүr (Atoiy),
Fusulnы 
tөrtәr ay ta’yыn qыlыbturlar(BN),
Yү z ә r misqal kumush (BN)
. 
Nodira, Gulxaniy asarlarida bir soni ketma-ket takror qo’llanib, keyingi bir 
soniga -
dәn,-din 
affiksi qo’shilib, taqsim sonlar ma’nosini anglatgan: 
Ikki gul 
bargini bir birdәn gahi guftāra ach (Nodira).
Bir chārdevar kәm bolsa, өtүz tishni 
bir birdin sыndыrur (Gulxaniy)
. 
Bir
va 
ikki
sanoq sonlari grammatik ko’rsatkichlarsiz ketma-ket
takrorlangan holda taqsim sonlar ma’nosini anglatgan: 
Neki kөrgүzdilәr 
saңa bir-bir (Navoiy SS),
ә
gәr chun i k k i - i k k i qol tutub (Muqimiy)
. 
Kasr sonlar
. 
Eski o’zbek tilida kasr sonlar sintaktik usul bilan ifodalangan, 
maxraj hamda surat sonlar asosida hosil bo’lgan, maxraj son sanoq sonlarga 
chiqish hamda o’rin-payt kelishiklari affikslari qo’shilishi orqali ifodalangan, 
surat sonlar sanoq sonlardan iborat bo’lgan, shuningdek, surat sonlar grammatik 
ko’rsatkichlarni ham qabul qilgan: 
Nechә өgsәm aytman m ы ң d a b i r i n

---

28 
(Lutfiy GN).
Yүz d i n b i r i k i ma’rakaga yetib (Navoiy MQ)
. 
Yurt malыnың 
ondыn birin i alur (SH turk.)
. 
Berүrmәn bolsa yүz jānыmu m ы ң d ы n b i r hisāb 
әylәb (Munis)
. 
Kasr son yasalishida ba’zan maxraj va surat son orasida ayrim bog’lovchilar 
qo’llangan, grammatik ko’rsatkichlar maxraj son yoki surat songa qo’shilgan, 
ba’zan maxraj va surat sonlar distant holatlarda uchraydi: 
yuzdin g ә r
b i r i s i g ә yetsә (Navoiy SS)
. 
Yarыm 
so’zi ham kasr son ma’nosini anglatgan. SHuningdek, kelishik 
hamda egalik qo’shimchalarini ham qabul qilgan: 
Y a r ы m kechә yetib 
tүshtilәr (Navoiy MN).
Bir y a r ы m qarы qazsa, suv chыqar (BN)
. 
XVI — XIX asrlarga oid ba’zi yozma manbalarda fors-tojik tilidan 
o’zlashgan 
nim, du
nim, chahāryәk, chāryәk 
so’zlari kasr sonlar ma’nosida 
qo’llangan: 
ta’rif qыlg’annың yarыmы balke c h a r y e k i c h ә ashlыq (BN)
; 
og’lanlarnы n i m qыyat tedilәr (SH turk). 
Savol va topshiriqlar: 
1.
Sonning eski o’zbek tilidagi o’ziga xos xususiyatlari nimalarda 
ko’rinadi? 
2.
 
Sonning ma’no turlari, tuzilishiga ko’ra turlari qanday hosil qilinadi?
 
3.
 
Eski o’zbek tilidagi sonlarning qo’llanishiga manbalardan misollar 
toping.
 
Tayanch tushunchalar: