S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

yan
o’rin oti, 
qanы 
so’zidagi –
ы 
esa 
egalik affiksidir: 
Desәңkim, qayda-sen, oyo Atāiy 
(Atoiy). 
Men dedimkim, sizlәr 
qaydыn kelә-siz 
(Boburnoma). 
Yana darug’adыn qayan qachыb barg’anыm 
kishi bilmәs 
(Boburnoma). 
Qancha. 
Bu olmosh 
qay(n)+cha(chag’,cha)
qismlardan iborat bo’lib, 
dastlab payt ma’nosini, keyinchalik miqdor ma’nosiga ko’chgan: 
Qancha 
sәksәn shuncha yыlqыm...
(Muqimiy). Bu so’roq olmoshi o’rnida 
chand, 
chandān
so’zlari ham qo’llangan. 
Qachan.
Bu so’roq olmoshi 
qay+chag’+ыn (qay vaqt bilan)
so’zidan 
soddalashgan va payt ma’nosiga ega: 
Qachan bolg’ayki tapqay-men xabar yār-
u diyārыmdыn 
(Furqat). 
Qancha, qachan 
olmoshlari ba’zan kelishiklar bilan 
turlangan.

---

36 
Belgilash olmoshlari. 
Aksariyat adabiyotlarda bunday olmoshlar birgaolik, 
birgalik-belgilash olmoshlari deb yuritilgan. 
Eski o’zbek tilida ikki guruh belgilash olmoshlari qo’llangan:
1.
YAkkalikni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. 
2.
To’dani, guruhni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. 
YAkkalikni ajratib ko’rsatuvchi belgilasholmoshlariga 
har
va uning 
ishtirokida hosil qilinganolmoshlar hamda eski o’zbek tilining dastlabki davrida 
faol qo’llangan, lekin XV asrdan keyin passiv qatlamga o’tib ketgan 
tekmә 
olmoshi taalluqlidir. 
To’dani, jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshlariga arxaik 
qamuq// 
qamug’, 
turkiy qatlamga xos bo’lgan 
barcha, barы, barlыq, 
fors va arab 
tillariga xos bo’lgan 
ba’zы, hama (hamma), tamām, jumla, jam’, majmu’ 
olmoshlari taalluqlidir. 
Har 
olmoshi fors tilidan o’zlashgan va eski turkiy tilda XI-XII asrlardan 
boshlab qo’llana boshlagan hamda eski o’zbek tilida uning keng qo’llanishi 
boshlangan: 
Har yыl anы xazāna qыlg’aylar 
(Navoiy). So’roq olmoshlari bilan 
birga kelib murakkab belgilash olmoshlarini hosil qilgan: 
har kim, har qayan, 
har nimә, har qaysы, har nechә, har nechүk, har qachan, har qayda, har ne.
Har ne 
eski o’zbek tilida olmoshlik xususiyatini saqlab qolgan: M
eniң har 
ne hālыmnы bilmish ediң 
(Munis). 
Har ne desәm qabul qыlg’aymu-sen 
(Navoiy). 
Har ne 
olmoshi hozirgi o’zbek tilida semantik o’zgarishga uchragan va 
modal so’zlar turkumiga o’tgan. 
Tekmә 
asl turkiy belgilash olmoshidir. Bu olmosh ham XIV asr boshlariga 
qadar mustaqil qo’llana olgan: 
CHыqqay hazār halqa kөңүl tekmә sachtыn 
(Lutfiy). Bu olmosh kelishik qo’shimchalarini ham olgan: 
Suchulmыsh 
tekmәlәrgә tan libāsыn 
(Xisr. va SH.). 
Tekmә 
olmoshi hozirgi turk tilida hamon 
qo’llanmoqda. 
To’dani bildiruvchi olmoshlar.
Barcha
 
(bar+cha) 
birgalik olmoshi kishi, narsa va hodisalarning mavjud 
yig’indisi ma’nosini anglatgan: 
Barcha tapыlur bizgә vale yār tapыlmas 
(Lutfiy)
. 
Tүgәndi b a r c h a sөz (Navoiy FSH)
. 
B a r c h a bir yolы ypyshqa 
kirdi (SHN)
. 
Bari
(bar+ы) 
olmoshi 
barcha, hamma 
so’zlari kabi birgalik ma’no 
anglatgan: 
B
a r ы alamga tāj (Navoiy XA)
.
Barы pari misālы (SHN) .
Qamuq// qamug’
olmoshi eski o’zbek tilinning XV asrlarga oid yozma 
manbalarida iste’molda bo’lgan. SHuningdek, XVII — XIX asrlarda bitilgal ayrim 
yozma manbalarda uchraydi va 
barcha 
olmoshi kabi ma’no anglatadi:
Qa m u q 
elgә berib (Lutfiy)
.
 Bizgә boldы qamug’ eliң ornы (SH tar.).
Hama 
(hamma} 
birgalik olmoshi XV asrdan keyin yozilgan yozma 
manbalarda qo’llangan: H
ama atvārы hikmatg’a muvāfыq (SHN)
. H
 a m a aytur 
Huvayda nechүn yыg’lar-sen (Huvaydo)
. 
Hama 
olmoshi ayrim adabiyotlarda 
qamuq 
olmoshining fonetik 
o’zgarishi deb izohlanadi. Bu fikr yanglish bo’lib, aslida arab tilidagi 
hum 

---

37 
(ular) 
va fors tilidagi 
hama (barcha) 
olmoshlarining o’zbek tiliga o’zlashishi 
deb qarash o’rinli bo’ladi. 
Jumla
birgalik olmoshi arab tilidan o’zlashgan 
barcha, hamma 
olmoshlariga ekvivalentdir: 
J u m l a ālamga ishi qahr olub (Navoiy HA). J u 
m l a jahān ahlыg’a rāhat yetүrүb (Nodira)
. 
Ba’zы 
olmoshi arab tilidan o’zlashgan, guruh, to’da ma’nosini ifodalaydi, 
kelishik, egalik, ko’plik affikslarini ham qabul qilgan: 
B a ’ z ы d ы n gahi birәr 
yaxshы bayt vaqe’ bolur (Navoiy MQ)
. 
B a ‘ z ы n ы muңә keltүrgәndүr (Navoiy 
MN)
. 
Ba’zыlarg’a orun berdi (SH tar.).
Tamām
(tamāmiy, tamāmat) 
olmoshi arab tilidan o’zlashgan 
barcha, 
hamma 
olmoshlari ma’nosida qo’llangan: 
Stunlarы t a m ā m i y tashtыn (BN).
T a m ā m mog’ul va tatar elini lәshkәrini jam qыlыb (SH tar.). 
Jam’, jam’i
olmoshi arab tilidan o’zlashgan: 
Hindustannың jam’i rudlarыnың 
bu xāsiyatы bar 
(Boburnoma). 
Jam’ vilāyatlarnы musaxxar qыlыb...
(SH.turk). 
Majmu’
olmoshi ham arab tilidan o’zlashgan: 
Majmu’in anың qashыg’a 
qoydы 
(Xamsa). 
Qыldы yag’mā kөzlәriң majmu’i Turkistānnы 
(Sakkokiy). 
Gumon 
olmoshlari