S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Jamike anы kөrdilәr (Navoiy, MQ).
4.
Fe’lning amaliy shakllari bilan: 
Ishlәri talay alg’annы talamaq 
(Navoiy,MQ).
Vositali to’ldiruvchilar harakat o’ziga bevosita o’tgan predmetni emas, balki 
harakatga boshqa biror yo’l bilan bog’langan predmetni ko’rsatadi va ular 
kelishikli va ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalanadi. Vositali to’ldiruvchilar 
quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi:
1.
Ot bilan: 
Rustamg’a jahan palvanlыg’ laqabы berib, sipahsalar qыldы 
(Navoiy, TMA). 
2.
Olmosh bilan: o’
lәrdә bu hasad daim bar erdi (Navoiy, TMA).
3.
Otlashgan sifat bilan: 
Turkiy vә farsiyda tab’i yaxshы tasarruf qыlur 
(Navoiy, MN).
4.
Son bilan: 
Agarchi bu ma’ni ikkәlesige qabihdur, amma erәnlәrg’gә 
kөprәk mujibi tafzihdur (Navoiy, MQ) 
Ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalangan to’ldiruvchilar ham eski o’zbek 
tilida keng qo’llangan: 
Kөprәk avqāt Jayhun qыrag’ыnda bolub, atrak bilә 
urushub yүrүr erdi (Navoiy,TMA). 
Aniqlovchi. 
Aniqlovchilar ham ma’no xususiyatiga ko’ra ikki guruhga 
bo’linadi: 
sifatlovchi aniqlovchi
va 
qaratqich aniqlovchi. 
Sifatlovchi aniqlovchilar biror bo’lakning belgisini bildirib, quyidagicha 
ifodalanadi: 
1.
Sifat bilan: 
Bu sүlүk bilә kүlliy maqsadg’a yetibturlar (Navoiy,MQ). 
2.
Olmosh bilan: Ā
qыl bu tarыqnы shiār qыlmas (Navoiy, MQ).
3.
Ot bilan: 
Va ul Māniy musavvirnы va atbāыn hujjat bilә takfir qыlыb, 
jazālarыg’a yetkүrdi (Navoiy,TMA).
4.
Sifatdosh bilan: 
Va ul tөrt ay mүlk surdы va barur mүlkni өzgәlәrgә 
tapshurdы (Navoiy,TMA).
5.
Son bilan: 
Pādshāh ansыz bir ayag’ ichmәs erdi (Navoiy, TMA).
6.
Ravish bilan: 
Parviz Madayin taxtыg’a olturub, kөp mәmәlikni hiyta 
tasarrufыg’a kiyүrdi (Navoiy, TMA).
Qaratqich aniqlovchilar quyidagicha ifodalangan:
1.
Ot bilan: 
Pahlavān Kātib ham ul hazratnың ash’āru musannafātыn 
kitābat qыlur (Navoiy,MN). 
2.
Olmosh bilan: 
Va anың vasiyatnāmalarыnы mutalaa qqыlыb, ul dastur 
bilә amal qыlurg’a mүrtәkib boldы (Navoiy, TMA). 
3.
Harakat nomi bilan: 
Yana ishq atvarыda kim, ashk va yыg’lamaq 
muqabalasыda ahu ыsыg’ dam umdadur (Navoiy, ML). 
4.
Sifatdosh bilan: 
Va alar mәzkүr bolg’anlarnың kөpin turkcha ayturlar 
(ML).

---

67 
Eski o’zbek tilida ham qaratqich aniqlovchilar belgisiz qo’llangan. 
Belgisiz qaratqich, asosan, ot va olmoshlar bilan ifodalangan: 
Va el fayzы uchun 
vazn silkigә nazm bermәk (MQ). Muammā fanыda ham risāla bitibdүr (Navoiy, 
MN). 
Hol. 
Hol ham gapning tarkibiy va uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi 
darajali bo’lakdir. Hozirgi o’zbek tili sintaksisiga oid ishlarda holning ma’no 
turlarini belgilashda turlicha tasniflar mavjud. F.Ubaeva o’rin, sabab, payt, 
maqsad, natija, miqdor, tartib, birgalik-yolg’izlik, ravish, o’xshatish, shart, 
to’siqsizlik, inkor hollarini farqlaydi (Ubaeva F. Hol kategoriyasi.T., 1971, 19-b). 
Bu tasnifdagi natija holi sabab holining bir ma’no guruhi, tartib va birgalik, 
o’xshatish hollari esa ravish holining bir ma’no guruhi ekanligini hisobga olinsa, 
an’anaviy holning ma’no tasnifi o’zining ilmiy qimmatini yo’qotmaganligini 
sezish qiyin emas. 
Eski o’zbek tilida ham holning quyidagi ma’no turlari qo’llangan: 
O’rin holi. 
O’rin holi hozirgi o’zbek tilidagidek, kelishikli va ko’makchili 
shakllar bilan ifoda qilingan: 
Qubād Rumg’a cherik tartыb, muzaffar va mansur 
yandы (Navoiy, TMA).
Ul Tabaristān sarы tartыb urushmadы (Navoiy, TMA). 
Payt holi.
Payt hollari asosan payt ravishlari bilan ifodalangan: 
Emdi sөzniң 
aslыg’a shuru’ qыlalы (Navoiy, MQ).Va hamesha faqыr musāhыb erdi (Navoiy, 
MN). 
Ravish holi.
Bu bo’lak uchun holat ravishi morfologik ashyodir: 
Gayыbāna 
shatranjnы xub oynar (Navoiy,MN). Va qasidanы puxta aytur (MN). 
Xuddi hozirgi o’zbek tilidagidek, sifat bilan ham ifodalanadi: 
Qāfiyasыnы 
yaxshы aytmaydur erdi (MN). 
Sabab holi.
Sabab holi uchun maxsuslashgan so’z turkumi yo’q. Bunday 
hollar ish-harakatning, kengroq ma’noda belgining mavqe’iga nisbatan boshqa 
so’z shakllarining tutgan mavqe’idan, ya’ni predikatga nisbatan sabab 
munosabatini bildirgan so’z shakli va iboralarning mavqe’idan belgilanadi. 
Sabab holi ham kelishikli va ko’makchili shakllar bilan ifoda qilinadi: 
Alar 
vahhmdыn ul tiflni bir qыymatыy nimәgә chirmәb, ul chāh bashыda qoyub 
qachtыlar (Navoiy, TMA). Ul xalāyыq taajjub yүzidin andыn ul hāl kәyfiyәtin 
sorubturlar (Navoiy, NM). 
Maqsad holi. 
Maqsad hollarining ham kelishikli va ko’makchili shakllari 
mavjud: 
SHikāyatg’a bu faqыr qashыg’a keldilәr (MN).Ilm tahsili uchun 
shahrg’a kelibtүr (MN).

Darja-miqdor holi.
Ma’lumki, bunday hol uchun daraja-miqdor ravishi ifoda 
ashyosi bo’lib xizmat qiladi, lekin sifat va boshqa so’z turkumlari ham daraja-
miqdor holi mavqe’ida kelgan: 
Tab’i asru xub vāqe’ bolubtur (MN). G’azal 
kөprәk aytur (MN). 
Xulosa qilib aytish mumkinki, gap bo’laklarining tarkibiy va ma’no 
xususiyatlarida hozirgi o’zbek adbiy tiliga o’xshash va yaqin turadigan o’rinlar 
anchagina. Bu, o’z navbatida, hozirgi o’zbek adabiy tili sintaksisi eski o’zbek tili 
sintaksisining bevosita davomi ekanligini ko’rsatib turadi. 
 
Savol va topshiriqlar 

---

68 
1.
Teng va tobe birikmalarga Alisher Navoiy asarlaridan 10 ta misol yozing. 
2.
Gap bo’laklarining har biriga uchtadan misol yozing. 
3.
Eski o’zbek tili sintaksisi bilan hozirgi o’zbek tili sintaksisi o’rtasida 
qanday farqli tomonlar mavjud?