S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

patologik anatomiya, patologik fiziologiya, immunologiya, vimsologiya, mikro-
biologiya, terapiya, farmakologiya, epizootologiya, xirurgiya, bioximiya, veteri-
nariya-sanitariya ekspertizasi, zoogigiyena va boshqa fanlar shug‘ullanadi hamda
ulardagi tadqiq etish usullaridan keng foydalaniladi.
4

---

PARAZITOLOGIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI
Parazitlar haqidagi m aium otlar qadim zamonlardan beri fanga m a’lum. 
Eramizdan ancha ilgari yassi chuvalchanglaming vakillari hamda askarida haqida 
qoiyozm alar saqlangan. Eramizdan avvalgi 460-375-yillarda yashagan atoqli olim 
va shifokor Gippokrat birinchi b o iib fanga “askaridoz” degan tushunchani kirit- 
gan. U odamlarda uchraydigan askarida, ostritsa, yassi chuvalchanglaming ayrim 
turlari bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat 
gelmintlami invazion kasalliklaming q o ‘zg‘atuvchisi emas, balki o ‘z-o‘zidan vu- 
judga keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto‘g‘ri tushuncha bergan.
Eramizdan avvalgi 384-322-yillarda yashagan yunon faylasufi Arastu qoramol- 
lardagi exinokokkoz, cho‘chqalardagi sistitserkoz, odam askaridasi va ostritsa 
to ‘g ‘risida m aiu m o tlar yozib qoldirgan.
Eramizdan avvalgi 116-27-yillarda yashagan Rim olimi Varron hayvonlarni 
botqoqlik, to‘qayzorlarda boqqanda og‘iz va nafas y o ila ri orqali mol organizmiga 
ko‘zga ko ‘rinmaydigan parazitlar kirib kasallik qo'zg'atadi deb fikr yuritgan.
Eramizdan avval va eramizning dastlabki yillarida qo‘tir kasalligiga qarshi oltin- 
gugurt, gelmintozlarga qarshi piyoz, sarimsoq va boshqa surgi dorilami ishlatganlar. 
Parazitlar to'g'risidagi ayrim m aium otlar bir qancha olimlaming qoiyozm alaridan 
ham topilgan, ammo ular parazitlarni xudo yuborgan ofat deb, bu kasalliklarni “da- 
volash” uchun xudoga siginish, iltijo qilish kerakligini aytishgan.
K o'p asrlar davomida olimlar faqat ko'zga ko'rmadigan parazit chuvalchanglar 
va tashqi parazitlarni ta’riflash bilangina chegaralanib kelganlar. K o'zga ko'rinm as 
parazitlar to'g'risidagi ilk m aium otlar bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino asarlarida 
uchraydi. Abu Ali ibn Sino o'zining “Kitob ash-shifo” asarida odamlaming ichagi­
da parazitlik qiluvchi chuvalchanglar qo'zg'atadigan kasalliklar va ularni davolash 
to'g'risida ko'plab m aium otlar keltirgan.
XVII asming o'rtalanga kelib, Italiya tabiatshunosi Redi parazitlar ustida tajri- 
balar o'tkazadi va chivin bilan bo'kalarnm g tuxumdan nvojlanishini isbot qilib, 
parazitlar tasodifan o'z-o'zidan paydo bo'ladi, degan nazariyaga zarba berdi.
Golland tabiatshunosi A.V. Levenguk (XVII asr oxiri) mikroskop ixtiro qilib, 
butun biologiya sohasida yangi davrhi boshlab berdi. Lekin X V II-XV III asrlarda 
parazitlaming faqat morfologik tuzilishi o'rganilgan xolos.
Parazitologiya fanining taraqqiyotiga mikroskop va mikroskopik tadqiqotlaming 
takomillashuvi yordam beradi, shu tufayli XIX asrda parazitologiya fan sifatida
5

---

shakllandi. Mana shu vaqtdan boshlab parazitlaming biologiyasi o'rganila bosh- 
landi va eksperimental parazitologiyaga asos solindi. XIX asrning ikkinchi yarmi- 
dayoq turli kasalliklami qo‘zg ‘atuvchi bir hujayrali hayvonlar (sodda hayvonlar) 
topildi. Keyinroq esa hasharot va kanalar b a’zi kasalliklaming qo‘zg ‘atuvchilarini 
tarqatishdagi roli, shuningdek, faqat odamga xos bo‘lgan parazitar kasalliklar ham 
aniqlandi. Bu davrda parazitologiyaning rivojlanishiga ms olimlaridan E.A. Ostrov­
skiy, A.P. Fedchenko, E.K. Brandt, N.M. Melnikov, 1.1. Mechnikov, F.A. Lesh; ne- 
mis olimlaridan F. Kyuxenmeyster, K. Foxt, R. Leykart; ingliz olimlaridan R. Ross, 
P. Menson, J. Datton, J. Todd; Italiya olimi B. Grassi; fransuz olimi Sh. Nikol va 
boshqalar katta hissa qo'shdilar.
Sobiq Ittifoqda ham parazitologiya sohasida bir qator ilmiy maktablar vujud­
ga keldi. Akademik K.I. Skryabin sobiq Ittifoq gelmintologlari maktabini yaratdi. 
Akademik Ye.N. Pavlovskiy va L.A. Zilberlar umumiy parazitologiya, o ‘lka para­
zitologiyasi muammolarini o ‘rgandi va transmissiv kasalliklaming tabiiy manbai, 
organizm parazitlar yashash muhiti ekanligi va parazitosenozlar haqidagi nazari- 
yalarni yaratdi. Prof. V.A. Dogel ekologik parazitologiyaning asoschisi hisoblana­
di. U izdoshlari bilan parazitologiyaning umumiy masalalarini, baliq parazitlarini, 
bir hujayrali parazit hayvonlarni, prof. V.L. Yakimov va boshqa bir guruh olimlar 
odam va hayvonlarning piroplazmidozlar, leyshmaniozlar, koksidiozlar, tripanoso- 
mozlar qo ‘zg ‘atuvchilari bilan zararlanishini o ‘rganib, ularga qarshi kurash chorala- 
rini ishlab chiqdilar. Tibbiyot parazitologiyasi sohasida (prof. N.I. Xodukin, prof. 
L.M. Isayev va boshqalar tomonidan), ayniqsa, bezgakni va boshqa parazitar kasal­
liklami yo ‘qotishda juda katta ishlar amalga oshirildi. N.I. Xodukin va L.M. Isayev 
bezgak chivinlarini o ‘rganib, ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishadi. 
Prof. L.M. Isayev tashabbusi bilan 0 ‘zbekistonda bezgak kasalligiga qarshi kurash 
olib boradigan stansiyalar va tibbiyot parazitologiyasi instituti tashkil etiladi.
A.P. Fedchenko 0 ‘zbekistonda birinchi marta Samarqand va Buxoroda rishta­
ning biologiyasini o ‘rganadi. L.M. Isayev ham rishtaning tuzilishi va biologiyasini 
o ‘rganib, unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqadi.
0 ‘zbekistonda oarazitologiya b o ‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari hozirgi vaqtda ham 
0 “zbekiston Respublikasi Faniar Akademiyasiga qarashli Zooiogiya mstitutida.. 
0 ‘zR FA Qoraqalnog‘iston filiali institutlarida, 0 ‘zbekiston Milliy Universite- 
tida, Samarqand Davlat Universitetida. Termiz Davlat Universitetida, 0 ‘zbekiston 
vetermariya ilmiy-tekshinsh institutida, Samarqand qishloq x o ‘jalik mstitutida,
6

---

0 ‘zbekiston tibbiyot parazitologiyasi hamda 0 ‘rta Osiyo fitopatologiya institut- 
larida, Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti, Toshkent va Samarqand tibbiyot 
institutlarida olib borilmoqda.
0 ‘zbekistonda parazitologiya fanining rivojlanishida, ayniqsa, 0 ‘zR FA 
akademiklari A.T. To'laganov, M.A. Sultonov, E.X. Ergashev, J.A. Azimov, 
N.A. Dehqonxo'jayeva, M. Aminjonov; professorlar N.B. Badanin, S.N. Bobo- 
jonov, N.M. Matchonov, Sh.A. Azimov, B.S. Salimov, G.S. P o iato v , A.O. Oripov, 
L.M. Isayev, R.X. Hayitov, E.I. Gan, M.K. Qodirova, I.H. Rasulov, S.O. Osmanov, 
V.M. Sodiqov, 0 ‘. Uzoqov, Z.N. Norboyev, O.M. Mavlonov, Sh. Xurramov, 
T.Q. Qobilov, A.R. Ro‘zimurodov, O. Davronov, S. Dadayev va boshqalaming 
hissasi kattadir.
7

---