S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

1.10. Chiziqli elektr zanjir sxemalarini ekvivalent o'zgartirish 

Elektr zanjirlarni tahlil qilishda ko'p hollarda uni soddalashtirish

zarur bo'ladi. Buning uchun sxemaning ayrim qismlarini yanada
sodda ekvivalent zanjir bilan almashtirish lozim bo'ladi. Agar elektr
zanjir sxemasini o'zaro almashtirganda zanjir elementlaridagi tok va
kuchlanishlarning qiymatlari o'zgarmasa, u holda ular o'zaro
ekvivalent bo'ladi.
Elektr zanjirning ayrim qismlarini unga ekvivalent bo'lgan qismlar
bilan almashtirish ekvivalent o'zgartirish deb ataladi.
Agar elektr zanjirining ikkita qismi har qanday tashqi ta'sirda
ham ekvivalentlik xususiyatini saqlab qolsa, u holda zanjirning
bunday qismlari mutlaq ekvivalent qismlar deyiladi.
Elektr
zanjirlarini
ekvivalent
o'zgartirish
tegishli
elektr
muvozanat
tenglamalari
sistemasini
ekvivalent
o'zgartirishga
asoslangan. Amalda esa elektr zanjirlarini o'zgartirish elektr
muvozanat tenglamalarini tuzmasdan aniq qoidalar asosida bevosita
sxemalar yordamida bajariladi.

1.10.1. Ketma-ket ulangan elementlardan iborat zanjirni 
ekvivalent o'zgartirish 
 
1.26-rasm, a da keltirilgan sxemada
n
ta rezistor,
m
ta
kondensator,
k
ta induktivlik va
d
ta EYuK manbalari o'zaro ketma-
ket tutashgan va
U
kuchlanishli manbaga ulangan.
Zanjirning barcha elementlaridan bir xil tok o'tganligi sababli
shu berk kontur uchun Kirxgofning 2-qonuniga asosan quyidagi
elektr muvozanat tenglamasini yozish mumkin:

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

44





d
K
t
o
n
t
o
n
E
E
U
dt
di
L
dt
di
L
idt
C
idt
C
i
R
R



























...
...
1
...
1

...
1

1
1
1
(1.2)
Bir xil hadlarni umumlashtirib (1.2) tenglamani quyidagi
ko'rinishda yozamiz:
ekv
ekv
t
o
ekv
ekv
E
U
dt
di
L
idt
C
i
R


















1
, (1.3)

bunda
;

1



n
i
i
ekv
R
R

;
1

1
1



m
i
i
ekv
C
C

;
1




k
i
i
ekv
L
L

.
1




d
i
i
ekv
E
E

(1.3) tenglama o'zgartirilgan sxema (1.26-rasm, b) ning

tenglamasidir. Shunday qilib, zanjirning bir xil elementli qismlarini
ekvivalent yagona mos elementlar, ya'ni ekvivalent rezistiv
R
ekv
,
induktiv
L
ekv
, sig'im
C
ekv
va
E
ekv
elementlari bilan almashtirsak, uning
bir xil turdagi elementlardan tarkib topgan qismlaridagi tok va
kuchlanish o'zgarmaydi. Bunda EYuK manbalari va kuchlanishlarning
algebraik yig'indisi olinadi. Konturni tanlangan aylanib chiqish
yo'nalishiga qarab EyuK larning ishoralari manfiy yoki musbat
bo'ladi. Kondensatorlar o'zaro ketma-ket ulanganda umumiy
C
ekv

ning
teskari

qiymati
ketma-ket
ulangan
kondensatorlar
sig'imlarining teskari qiymatlari yig'indisiga teng va
C
ekv
hamma vaqt
har bir ketma-ket ulangan sig'im qiymatidan ham kichik bo'ladi.
Agar bir xil sig'imli
m
ta kondensator ketma-ket ulangan bo'lsa,
C
ekv
har bir kondensator sig'imidan
m
marta kam bo'ladi.



ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

45