S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

 
1 
N.M.Hacıyev     S.H.Mahmudov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
AQRAR SAHƏDƏ MÜLKĠ MÜDAFĠƏ 
 
(Dərs vəsaiti) 
 
(Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən  
20.10. 2011-ci il tarixdə (protokol №1691) qrif verilmişdir) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gəncə - 2012 

 
2 
Elmi redaktor: t.e.d., professor H.O.Ocaqov 
 
 
Rəy verənlər: - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin    
                         Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi   
                          kafedrasının dosenti, t.f.d. S.ġ.Vəliyev; 
-
 
Azərbaycan  Texnologiya  Universitetinin 
Həyat  fəaliyyətinin  təhlükəsizliyi  kafedra-
sının müdiri, t.f.d., dosent N.K.Davudov; 
-
 
Gəncə  Dövlət  Universitetinin  Mülki  mü-
dafiə və tibbi  biliklər kafedrasının müdiri, 
dosent Ə.H.Məmmədov; 
-
 
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin 
Maşınların istismarı və yerüstü nəqliyyat  
vasitələri kafedrasının dosent əvəzi,  
t.f.d. Q.R.Məmmədova 
 
N.M.Hacıyev, S.H.Mahmudov 
 
Aqrar sahədə mülki müdafiə (Dərs vəsaiti). Gəncə: ADAU 
nəş., 2012, 148 s. 
Bu gün dünyada baş verən təbii fəlakətlər çox böyük fəsadlar yaradır, 
insanlara külli miqdarda ziyanlar vurur, onların hətta həyatlarının itirilməsi-
nə gətirib çıxarır. Belə bir hallarda yaranmış vəziyyətlərdən çıxış yollarının 
tapılması  böyük  əhəmiyyət  daşıyır.  Bu  sahədə  cəmiyyətin  üzvlərinin 
maarifləndirilməsi çox vacib işdir. 
Bu baxımdan təqdim olunan kitabda fövqaladə hallarda baş verən yan-
ğınlar,  daşqınlar,  torpaq  sürüşmələri  haqqında  ətraflı  məlumatlar  verilmiş-
dir.  Kitabda  fövqaladə  hallarda  çıxış  yolları,  insanların təbii fəlakətlərdən 
müdafiəsi, torpaq, bitki və heyvanların  mühafizəsi üsulları geniş şərh edil-
mişdir. Kitabdan bu sahədə çalışan mütəxəssislər, tələbələr və s. istifadə edə 
bilərlər.  
 
 
 

 
3 
GĠRĠġ 
 
Yer  kürəsində  qlobal  iqlim  dəyişiklikləri  nəticəsində  təbii 
fəlakətlər  intensivləşmişdir.  Baş  vermiş  hadisələr  milyonlarla 
insanı  məhv  edib  yaşayış  evlərini  dağıdır,  sağlamlığına  ciddi 
zərər verir. Hərbi sənaye kompleksinin daha müasir və yüksək 
dağıdıcıllıq  gücünə  malik  olan  silah  növlərini  yaratması  da 
insan həyatı üçün təhlükə mənbəyidir.  
Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi ərazi də bir sıra təbii fəla-
kətlərin başvermə ehtimalını yaradır. Təbii fəlakətlərin meyda-
na gəlməsi əhalinin  yaşayışı üçün təhlükə  yaratmaqla bərabər, 
həm də hektarlarla əkinə yararlı torpaq sahələrini yararsız edir, 
əkin  altında  olan  sahələrdə  məhsuldarlığı  aşağı  salır.  Bu  isə 
ölkəmizdə ərzaq təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərə bilər. Tək-
cə 2010-cu ilin yaz fəslində baş verən daşqınlar zamanı 50 min 
hektardan  artıq  ərazidə  əkilən  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  məhv 
olmuşdur.  Payız  və  yaz  mövsümlərində  intensiv  yağıntıların 
yaranması  mənbəyini  dağlardan  götürən  yerli  çaylarda  su  küt-
ləsinin  həcmini  artıraraq  sel  təhlükəsi  ehtimalını  artırır.  Ölkə-
mizin seysmik baxımından aktiv zonada yerləşməsi zəlzələlərin 
yaranması ilə böyük ərazilərdə dağıntılar yarada bilər.  
Qeyd  olunanlarla  bərabər,  ölkəmizin  müharibə  şəraitində 
olması da əhalinin mühafizəsini tələb edir. Ermənistan Respub-
likasının ərazisindən mənbəyini başlayan çaylara düşmən tərəf-
dən insan həyatı üçün təhlükəli kimyəvi maddələrin, o cümlə-
dən AES tullantılarının axıdılması mümkündür. Həmçinin, ya-
xın sərhədlərimizdə müasir qırğın vasitələrinə malik olan (Ru-
siya Federasiyası) və buna cəhd göstərən (İran İslam Respubli-
kası)  dövlətlərin  olması, ən  azı  həmin  istehsalat  sahəsində  baş 
verə biləcək hər hansı qəzanın böyük təhlükə mənbəyi olacağı 
labüdləşdirir. 
Göstərilən təhlükələr bu sahədə ümumdövlət müdafiə təd-
birlərinin  ardıcıl  icrasına  və  əhalinin  mülki  müdafiə  hazırlığı-
nın yüksəldilməsinə ehtiyac yaradır. Hər bir vətəndaş ekstremal 

 
4 
şəraitdə  özünün,  ailəsinin  sağlamlığını  və  həyatını  qorumağı 
bacarmalıdır.  Bu  məqsədlə  sülh  dövründə  əhali  üçün  nəzərdə 
tutulan  mülki  müdafiə  qurğularından  istifadə  qaydalarının  öy-
rədilməsi  müharibə  şəraitində  mühafizənin  etibarlığına  şərait 
yaradır. 
Dərs vəsaiti aqrar sahədə mülki müdafiə işlərinin təşkilinin 
və  yerinə  yetirilməsinin  əsas  istiqamətlərini  əhatə  edir.  Aqrar 
sahədə fəaliyyəti nəzərdə tutulan mütəxəssislərin istər heyvan-
darlıq, istərsə də bitkiçilik sahəsində mülki müdafiə tələbatları-
nı bilməsi vacibdir. Dərs vəsaiti aqrar sahə üçün ilk dəfə yazıl-
dığından burada çatışmazlıqların olması mümkündür. Bunu nə-
zərə  almaqla  irad  və  təkliflərinizi  müəlliflərə  göndərməyiniz 
xahiş olunur.  
 
 
 

 
5 
1. MÜLKĠ MÜDAFĠƏNĠN TƏġKĠLĠ VƏ ONA 
RƏHBƏRLĠK 
 
1.1. Müasir Ģəraitdə mülki müdafiənin rolu və vəzifələri 
 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  tərəfindən  1992-ci 
ildə  “Azərbaycan  Respublikasının  mülki  müdafiəsi  haqqında 
Əsasnamə”,  1999-cu  ildə  “Mülki  Müdafiə  Haqqında  Qanun” 
təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının mülki müdafiəsi 
– sülh və müharibə vaxtı əhalinin və xalq təsərrüfatının müasir 
qırğın  vasitələrinin  tətbiqindən,  qəza  və  təbii  fəlakətlərin 
nəticələrindən mühafizəsini həyata keçirən ümumdövlət  sosial 
və müdafiə tədbirləri kompleksidir.  
Mülki  müdafiənin  qarşısında  duran  vəzifələr  aşağıdakı 
qruplara bölünür: 
-Sülh və müharibə vaxtının fövqəladə hallarında xalq təsər-
rüfatının dayanıqlı fəaliyyətinin təmin edilməsi;  
-  Zəhərlənmə  ocaqları  və  fəlakət  zonalarında  xilasetmə  və 
digər təxirəsalınmaz qəza-bərpa işlərinin, həmçinin düşmən hü-
cumunun,  təbii  fəlakət  və  qəza  zonaları  nəticələrinin  aradan 
qaldırılması üçün digər tədbirlərin təşkili və icrası. 
-  Göstərilən  vəzifələr  bir-biri  ilə  sıx  əlaqədar  olduğundan 
onların hər birinin həlli ümumi məqsədli tədbirlərin yerinə yeti-
rilməsi ilə əldə olunur.  
Təbii fəlakətlər, qəzalar  və müasir qırğın  vasitələrinin tət-
biqi  zamanı  əhalinin  mühafizəsinin  təşkili  və  təmin  edilməsi 
mülki müdafiənin əsas vəzifəsidir. Ölkəmizdə insanlar ən yük-
sək dəyərə malikdir və onların təhlükəsizliyinin təmin olunma-
sı  ən  vacib  məsələdir.  Müasir  qırğın  vasitələrindən  əhalinin 
mühafizəsi,  kütləvi  qırğın  silahlarının  (KQS)  nəticələrinin 
maksimum  dərəcədə  yüngülləşdirilməsi  üçün  əhalinin  və  ob-
yektlərin  yaşayış  və fəaliyyətinin  təmin  olunması tədbirləri  əl-
də olunur. Bu tədbirlər aşağıdakılardır:  
- bütün əhalinin mühafizə qurğuları və fərdi mühafizə vasi-

 
6 
tələri ilə təmin olunması; 
-  əhaliyə  mütləq  qaydada  kütləvi  qırğın  silahlarından  mü-
hafizə,  düşmən  hücumu,  qəzaların,  təbii  fəlakət  nəticələrinin 
aradan  qaldırılmasının  üsul  və  vasitələrindən  istifadənin  öyrə-
dilməsi; 
-  şəhərlərdən  və  təbii  fəlakət  zonalarından  əhalinin,  fəhlə 
və qulluqçuların köçürülmə qaydalarının öyrədilməsi;  
- köçürülən əhalinin həyat fəaliyyətinin təmin olunması;  
-  epidemiya  əleyhinə,  sanitar-gigiyenik,  xüsusi  profilaktik 
və digər tibbi tədbirlərin icrası.  
Əhalinin etibarlı mühafizəsi üçün düşmənin hava hücumu, 
radiasiya,  kimyəvi,  bakterioloji  zəhərləmənin  kəşfiyyatı  aparı-
lır.  
Aqrar  sahədə  obyektlərin  dayanıqlı  fəaliyyətinin  təmin 
olunması  əhalinin,  silahlı  qüvvələrin  əsas  ərzaq məhsulları ilə, 
sənayenin isə xammalla təmin olunmasına şərait yaradır. 
 Obyektlərin dayanıqlı işinin yüksəldilməsi əvvəlcədən gö-
rülən  təşkilati,  mühəndis-texniki,  aqrotexniki,  zoobaytarlıq  və 
digər tədbirlərin nəticəsidir. Bu tədbirlər kütləvi qırğın silahla-
rının  kənd  təsərrüfatı  heyvan  və  bitkilərinə  təsirini  zəiflədir, 
həmçinin  nəticələri  tez  bir  zamanda  aradan  qaldıraraq  keyfiy-
yətli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını təmin edir.  
Aqrar sahədə obyektlərin dayanıqlı işinin yüksəldilməsində 
insanların,  heyvanların,  heyvandarlıq  məhsullarının,  bitkilərin, 
bitkiçilik  məhsullarının  müasir  qırğın  vasitələrindən  qorunma-
sı, həmçinin obyektin mülki müdafiə qüvvələrinin etibarlı idarə 
edilməsinin təşkili mühüm əhəmiyyət daşıyır.  
Zəhərlənmə  ocaqları  və  fəlakət  zonalarında  xilasetmə  və 
digər təxirəsalınmaz işlərinin (X və DTİ) təşkili və icrası əvvəl-
ki iki vəzifə ilə sıx bağlıdır. Xilasetmə və digər təxirəsalınmaz 
işlər– insanların xilas edilməsi, zəhərlənənlərə yardım göstəril-
məsi,  qəzanın  lokallaşdırılması  və  aradan  qaldırılması  üçün, 
mülki  müdafiənin  kompleks tədbiridir. X və DTİ-in  aparılma-
sına  obyektin  bütün  MM  qüvvələri,  həmçinin  lazım  gəldikdə 

 
7 
mülki müdafiə (MM) rəisinin qərarı ilə əlavə qüvvələr də cəlb 
olunur.  X və DTİ böyük fiziki qüvvə və mənəvi güc tələb edir 
və cəld, dəqiq və əlaqəli hərəkətlərlə aparılmalıdır. Ona görə də 
bu  qüvvələr  sülh  şəraitində  tam  komplektləşdirilməli,  xüsusi 
texnika, cihazlar, vasitələrlə təchiz olunmalıdır.  
Mülki  müdafiə  xidmətləri,  qüvvələri,  onların  təyinatı  və 
yaradılması. Mülki müdafiə qüvvələri mülki müdafiənin qoşun 
hissələrindən,  ştatlı  qəza-xilasetmə  dəstələrindən,  hərbiləşmə-
miş  mülki  müdafiə  dəstələrindən,  həmçinin  nazirliklərin,  baş 
idarələrin və icra hakimiyyəti başçılarının tabeliyində qalmaqla 
xüsusi mülki müdafiənin vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə cəlb 
olunan  müxtəlif  dəstələrdən,  təşkilatlardan  və  idarələrdən 
ibarətdir.  
Mülki  müdafiə  qüvvələri  fövqəladə  hadisələrin  (FH)  nəti-
cələrini aradan qaldırarkən X və DTİ yerinə yetirmək, bu işləri 
təmin etmək, eləcə də mülki müdafiə üzrə başqa vəzifələri icra 
etmək  üçündür.  Mülki  müdafiə  qüvvələrinin  əsasını  hərbiləş-
məmiş dəstələr təşkil edir. Bunlar sülh və müharibə vaxtı yeri-
nə  yetiriləsi  tədbirlərdə  iştirak  edən  mülki  müdafiə  qüvvələri-
nin sayca ən böyük hissələridir.  
Ərazi və sahə orqanları tərəfindən yaradılan hərbiləşməmiş 
ümumi və xüsusi mülki müdafiə dəstələri bilavasitə həmin or-
qan rəhbərlərinin sərəncamı ilə fəaliyyət göstərir. 
Xatırladaq ki, mülki müdafiə dəstələri ərazi-istehsalat prin-
sipi üzrə Naxçıvan Muxtar Respublikasında, rayonlarda, şəhər-
lərdə, obyektlərdə və yaşayış məntəqələrində yaradılır. 
Mülki  müdafiə  dəstələri  əmin-amanlıq  dövründə  ayrı-ayrı 
təsərrüfat obyektlərində yaradılır. Dəstələr adamlarla, əşyalarla, 
texniki və nəqliyyat vasitələri ilə təşkilatın hesabına normalara 
uyğun olaraq təchiz olunur. 
Hərbiləşməmiş mülki müdafiə dəstələrinə Azərbaycan Res-
publikasının vətəndaşı olan 18 yaşından 60 yaşadək kişilər, 18 
yaşından  55  yaşadək  qadınlar  cəlb  edilirlər.  Birinci  və  ikinci 
qrup əlillər, hamilə və 3 yaşadək uşağı olan orta və ali tibb təh-

 
8 
silli qadınlar, həmçinin uşağa digər şəxslərin himayəsi olmayan 
8 yaşınadək uşağı olan qadınlar dəstələrə cəlb olunmurlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ġək. 1. Obyektin mülki müdafiəsinin təşkili sxemi 
 
Mülki müdafiə dəstələri tabeliyinə görə - ərazi dəstələri və 
obyekt mülki müdafiə dəstələrinə bölünür.  
Yerinə  yetirdikləri  vəzifələrə  görə  -  obyektlərdə  ümumi 
məqsədli  mülki  müdafiə  dəstələri,  xidmət  dəstələri  (xüsusi 
məqsədli dəstələr), kimyəvi təhlükəli obyektlərdə isə ixtisaslaş-
dırılmış dəstələr yaradılır. 
Ümumi məqsədli dəstələr zədələmə ocağında xilasetmə iş-
ləri aparmaq, təbii fəlakətlərin və istehsalat qəzalarının nəticə-
lərini aradan qaldırmaq üçün nəzərdə tutulur. 
Xilasedici 
dəstə 
(komanda) 
 Heyvanları 
mühafizə  
komandası 
(bölmə) 
Kəşfiyyat 
qrupu 
(manqası) 
Sanitar druji-
naların dəstəsi 
(sandrujina) 
Yangınsöndü-
rən komanda 
(bölmə) 
Zərərləşdirici 
komanda 
(qrup) 
Bitkiləri 
mühafizə  
komandası 
(bölmə)
 
Ətraf mühitin 
radioaktiv 
müşahidə 
postları 
Xüsusi məqsədli dəstələr 
Obyektin rəhbəri 
 
Obyektin MM 
gərargahı 3-5, 
nəfər 
MM rəhbərinin muavinləri 
Umumi məqsədli dəstələr 
Maddi-
texniki 
təchizat 
üzrə 
Köcürmə 
üzrə 
Köcürmə 
komissiya
sı
 
Xidmətlər 
Mühəndis-
texniki hissə 
üzrə 

 
9 
Yığma  komandalar  (qruplar),  xilasetmə  dəstələri  (koman-
daları, qrupları), yığma mexanikləşdirilmiş dəstələr (komanda-
lar)- ümumi məqsədli dəstələr sayılır. 
Mülki müdafiə xidmət dəstələrinə - xüsusi təyinatlı dəstə-
lər kəşfiyyat, tibbi yardım, yanğınsöndürmə, rabitə, dozimetrik 
və kimyəvi nəzarət və s. xidmət dəstələri aiddir. 
Yüksək təhlükəli obyektlərdə (AES, kimyəvi maddələrdən 
istifadə  edən  və  s.)  ixtisaslaşdırılmış  dəstələr  yaradılır.  Hazır-
lıq dərəcəsinə görə hərbiləşməmiş dəstələrin bir hissəsi yüksək 
hazırlıqla  saxlanılır  (6-8  saat),  qalan  dəstələr  isə  gündəlik  ha-
zırlıqda olur (24 saat). 
Rayonun mülki müdafiə qərargahı. Rayonun icra başçısı 
MM  dəstələrinin  işinə  qərargah  və  xidmət  rəisləri  vasitəsilə 
gündəlik  rəhbərlik  edir.  Qərargah  rayon  İcra  başçısı  və  onun 
şöbələrinin, idarələrinin və digər təşkilatların işçilərindən təşkil 
olunur. Qərargaha, adətən, ştatda olan işçi (qərargah rəisi) rəh-
bərlik  edir.  Qərargahın  digər  şəxsi  heyəti  öz  vəzifələrini  əsas 
işdən ayrılmadan yerinə yetirirlər. Rayonun icra başçısı həmin 
şəxslərin bilavasitə qərargahda, xidmətlərdə və obyektlərdə iş-
ləyəcəyi  günləri  (saatları)  müəyyən  edir.  Bu  qayda  tədbirlərin 
plan üzrə və məqsədəuyğun yerinə yetirilməsinə imkan yaradır. 
Qərargah  heyətinin  sayı  konkret  şəraitdən  asılı  olaraq 
müəyyən  edilir.  Qərargah  12-16  nəfərdən  ibarət  ola  bilər:  qə-
rargah rəisi, onun müavini, operativ kəşfiyyat şöbəsi (rəis və 2-
3 köməkçi); döyüş hazırlığı qrupu (rəis və 2-3 köməkçi); mü-
həndis-texniki və radiasiyadan mühafizə qrupu (rəis və 1-2 kö-
məkçi); maddi və texniki təminat qrupu (rəis və 1-2 köməkçi). 
Rayon  İcra  başçısı  rayon  tabeliyində  olan  şəhərdə  yerləşirsə, 
belə  hallarda  rayonun  və  şəhərin  birləşmiş  mülki  müdafiə  qə-
rargahı  yaradılır,  həmçinin  rayonun  başçısına  tabe  olan  vahid 
xidmətlər təşkil edilir. 
Rayon qərargahının əsas vəzifələri: rayonun mülki müda-
fiə planını işləyib hazırlamaq və onun yerinə yetirilməsini təş-
kil etmək; əhalini, xalq təsərrüfatı istehsalını qorumaq və zərər 

 
10 
çəkmiş şəhərlərə yardım göstərmək üçün mülki müdafiənin dö-
yüş  hazırlığını  daim  təmin  etmək;  əhaliyə  mülki  müdafiə  siq-
nalları vasitəsilə xəbər vermək və dəstələrin, xidmətlərin arası-
kəsilmədən idarə olunmasını təmin etmək; kəşfiyyatı təşkil et-
mək və ona müntəzəm rəhbərlik etmək; əhalinin və xalq təsər-
rüfatı istehsalı obyektlərinin nüvə, kimyəvi, bakterioloji və adi 
silahlardan, sülh mahiyyətli FH-dən mühafizəsinə dair tədbirlə-
ri  işləyib  hazırlamaq  və  həyata  keçirmək;  mülki  müdafiə  xid-
mətləri  və  dəstələri  şəxsi  heyətinin  hazırlığını  təşkil  etmək  və 
onun keçirilməsinə nəzarət etmək; rayonun ərazisində yerləşən 
obyektlərin mülki müdafiə hazırlığına nəzarət etməkdir. 
Rayonun  (Ģəhərin)  mülki  müdafiə  xidmətləri.  Mülki 
müdafiə  tədbirlərini,  dəstələrin  hazırlığını  və  zədələnmiş  (zə-
hərlənmiş)  yerlərdə  iş  görərkən  onların  düzgün  idarə  olunma-
sını təmin etmək üçün, yerli şəraiti və müvafiq bazanın olması-
nı nəzərə alaraq rayon (şəhər) İcra hakimiyyətinin qərarı ilə ra-
yon xidmətləri yaradılır. 
Rabitə  xidməti  -  rayon  (şəhər)  rabitə  təşkilatının  bazası 
əsasında təşkil olunur. Rabitə xidmətinin işçiləri: İcra Hakimiy-
yətinin nümayəndəsinə, idarələrin, müəssisələrin vəzifəli şəxs-
lərinə və rayonun bütün əhalisinə fövqəladə hadisələr təhlükəsi 
barədə vaxtında xəbər verir; MM siqnallarının verilməsini təş-
kil  edir,  rayonun  bütün  obyektləri  ilə  rabitə  yaradır  və  onu 
daim  fəaliyyətə  hazır  saxlayır;  rayonun  ərazisində  fəaliyyət 
göstərən mülki müdafiə qüvvə və vasitələrinin idarə olunması-
nı təmin edir. 
Tibb xidməti - tibb müəssisələrinin bazası əsasında yaradı-
lır  (xidmətin  rəisi  rayonun  baş  həkimidir).  Xidmət:  müalicə-
profilaktika,  epidemiya  əleyhinə  və  sanitariya-gigiyena  tədbir-
lərini  həyata  keçirir;  tibb  dəstələrinin  ixtisas  hazırlığını  təmin 
edir;  zərər  çəkmiş,  zədələnmə  ocağından  çıxarılan  adamların 
qəbul  edilməsi,  yerləşdirilməsi  və  müalicəsi  üçün  binaları  ha-
zırlayır.  
İctimai  asayişi  mühafizə  xidməti  -  rayon  polis  şöbəsinin 

 
11 
bazası əsasında təşkil olunur (xidmətin rəisi - rayon polis şöbə-
sinin rəisidir). Xidmətə: dövlət mülkiyyətini və ictimai mülkiy-
yəti,  habelə  vətəndaşların  şəxsi  əmlakını  qorumaq;  çaxnaşma-
nın qarşısını almaq; nəqliyyatın hərəkətini təmin etmək; əhali-
nin müəyyən edilmiş davranış qaydalarını yerinə yetirilməsinə 
nəzarət etmək həvalə olunur. Xidmət köçürülmə işlərinə, mülki 
müdafiə siqnalları üzrə əhalinin daldalanmasına yardım göstə-
rir, zədələnmə ocağına buraxılma rejiminin və bakterioloji yo-
luxma  ocağında  karantin  tədbirlərinin  yerinə  yetirilməsini  tə-
min edir. 
Yanğından mühafizə xidməti – yanğından mühafizə təşki-
latlarının  bazası  əsasında  yaradılır  (xidmətin  rəisi  -  rayonun 
yanğından  mühafizə  şöbəsinin  (idarəsinin)  rəisi  və  ya  yanğın-
dan mühafizə müfəttişidir). Bu xidmətin vəzifələri: yanğınsön-
dürən dəstələr hazırlamaqdan, yanğına qarşı profilaktika tədbir-
lərini həyata keçirməkdən, müəssisə, idarə, kənd və qəsəbələrin 
ərazisində su hövzələri tikilməsini təşkil etməkdən ibarətdir.  
Yanğınlar baş verdikdə onların məhdudlaşdırılması və sön-
dürülməsi üçün xidmət bütün növ tədbirləri görür. 
Ərzaq və paltarla təchizat xidməti - rayon istehlak cəmiy-
yəti  və  ticarət  bazası  əsasında  yaradılır  (xidmətin  rəisi-  rayon 
istehlak  cəmiyyətinin  sədridir).  Bu  xidmət:  anbarlarda,  ictimai 
iaşə  və  ticarət  müəssisələrində  saxlanan  malların  zəhərləyici, 
radioaktiv maddələrdən və bakterioloji vasitələrdən mühafizəsi 
məsələləri ilə məşğul olur; köçürülən və zərər çəkmiş əhalinin 
yeməklə təmin olunmasını sahmana salır, onları ən lazımi şey-
lərlə təchiz edir; həmçinin rayonun mülki müdafiə dəstələrinin 
şəxsi heyətini yeməklə təmin edir. 
 
1.2. Mülki müdafiə dəstələri və onların təyinatı 
 
Aqrar sahədə adətən yığma komanda (qrup), kəşfiyyat qru-
pu (dəstəsi), radiasiya və kimyəvi müşahidə postu, sanitar dəs-
tə,  yanğın  əleyhinə komanda  (dəstə), zərərsizləşdirmə koman-

 
12 
dası (qrupu), ictimai asayişin mühafizə komandası (qrupu)  ya-
radılır. Bunlardan əlavə kənd təsərrüfatı heyvanlarının mühafi-
zəsi və kənd təsərrüfatı bitkilərinin mühafizəsi komandalarının 
da  yaradılması  vacibdir.  Yığma  və  yanğın  əleyhinə  komanda-
lar,  sanitar  dəstə  və  kəşfiyyat  qrupu  həm  aqrar  sahə  obyektlə-
rində, həm də lazım gəldikdə şəhərlərdə kömək məqsədi ilə is-
tifadə oluna bilər.  
Yığma komanda – ümumi təyinatlı obyekt mülki müdafiə 
komandası olaraq X və DTİ üçün nəzərdə tutulur. Onun tərki-
binə iki xilasetmə qrupu, sanitar mexanikləşdirilmiş işlər və zə-
rərsizləşdirmə dəstəsi daxildir. Komanda buldozerlər, ekskava-
torlar,  yük    avtomobilləri,  qaynaq  aparatları  və  digər  vacib 
texnikalarla  təchiz  olunur.  İş  növbəsi  ərzində  (adətən  10  saat) 
komanda aşağıdakı işlərdən birini yerinə yetirməlidir: zəhərlən-
miş  zonadan  200  nəfərə  qədər  zərərçəkmişi  kənarlaşdırmalı 
(250-350m  məsafəyə),   dağıntılar  altından 40 nəfərə qədər  zə-
rərçəkmişi  çıxararaq  həmin  məsafəyə  kənarlaşdırmalı,  zirzəmi 
tipli 6 mühafizə qurğusunu qazaraq hazırlamalı, 500-600 nəfər 
zərərçəkənə ilk tibbi yardım göstərməlidir.  
Zərərsizləşdirmə komandası – radioaktiv, kimyəvi və bak-
terioloji zəhərlənməyə məruz qalmış ərazidə, yollarda, kənd tə-
sərrüfatı  texnikasında,  bina  və  qurğularda  işlərin  aparılması 
üçün yaradılır. Komandanın əsasını ərazi və qurğuları zərərsiz-
ləşdirən  iki  və  üç  qrup  təşkil  edir.  Komanda  yük  və  xüsusi 
(çənli) avtomobillərlə, dekorasiya cihazlı yedəklə və digər tex-
nika ilə təchiz olunur. İş növbəsi ərzində komanda sərt örtüklü 
(asfalt) 6 metr enlikli 24 km uzunluğunda yuma ilə dezaktivasi-
ya etməli, 40 km uzunluğunda yerli yollarda dekorasiya və xlor 
qarışığı ilə dezinfeksiya işlərini aparmalı, su şırnağı ilə 200-dək 
nəqliyyat  vasitəsini  dezaktivasiya  etməli,  80-120  min  m
2
  bina 
sahəsində dekorasiya aparmalıdır.  
Kənd  təsərrüfat  bitkilərinin  mühafizə  komandası  əkinçi-
lik işçilərindən təşkil olunaraq bitkilərin və bitki məhsullarının 
mühafizəsi və kütləvi qırğın silahlarının (KQS) tətbiqi zamanı 

 
13 
bitkiçilikdə  hadisə  nəticələrinin  aradan  qaldırılması  məqsədini 
daşıyır. İş növbəsi ərində komanda aşağıdakı işlərdən birini ye-
rinə yetirməlidir: 140 ha əkin sahəsini, 56 ha-dək meyvə bağını 
zəhərli kimyəvi maddələrdən təmizləməli; 1,5-2 min m
2
  anbar 
tikililərini  təmizləməli,  40  min  m
2
  tikili  sahəsində  həşərat  və 
gənələrdən zərərsizləşdirməni həyata keçirməlidir. 
Kənd təsərrüfat heyvanlarının mühafizə komandası  kənd 
təsərrüfatı heyvanlarının, heyvandarlıq məhsullarının, yemin və 
su  mənbələrinin  KQS-dan  mühafizəsinin  təmin  edilməsi  və 
heyvanlara  ilk  yardımın  göstərilməsi  məqsədini  daşıyır.  Ko-
manda heyvandarlıq mütəxəssis və işçilərindən təşkil olunaraq 
yaşayış məskənindəki heyvanların sayından asılı olaraq bir ne-
çə bölmədən ibarət ola bilər. İş növbəsi ərzində komanda 200-
300 heyvana peyvənd etməli; 2-4 min m
3
 heyvandarlıq tikilisi-
ni  hazırlamalı;  10  min  m
3
-dək  tikilidə  zərərsizləşdirmə  işləri 
aparmalı; 320-400 heyvanın  baytarlıq  emalını  icra etməli;  150 
heyvana müalicəvi yardım göstərməlidir. 
Radiasiya və kimyəvi müşahidə postu obyektin ərazisində 
radiasiya və kimyəvi vəziyyətin müşahidəsini apararaq zəhərlə-
mənin  vaxtında  aşkar edilərək MM  qərargahına informasiyanı 
ötürmək  üçün  yaradılır.  Onlar  radiasiya  və  kimyəvi  kəşfiyyat 
cihazları,  müşahidə  və  fərdi  mühafizə  vasitələri  ilə  təchiz  olu-
nur. 
Bütün göstərilən dəstələrlə yanaşı, fövqəladə hallar zamanı 
ərazidə  yerləşən  dövlət  tabeçiliyindəki  tibbi,  baytarlıq,  aqro-
kimyəvi laboratoriyalar, hamam, yuma məntəqələri və s. mülki 
müdafiə sərəncamına verilir. Göstərilən obyektlər radioaktiv və 
zəhərləyici və bioloji vasitələrin zərərsizləşdirilməsi, insanların 
sanitar, heyvanların baytar emalı, paltarların, texnikanın təmiz-
lənməsi üçün mülki müdafiə (MM) xidmətləri tərəfindən istifa-
də olunur.  
Lazım gəldikdə rayon (respublika) rəhbərliyinin razılığı ilə 
rayonda  yuxarıda  göstərilənlərdən  əlavə  başqa  xidmətlər  də 
(kommunal-texniki xidməti-  rayon kommunal  təsərrüfatı kom-

 
14 
binatı bazası əsasında; mühəndis xidməti - tikinti təşkilatlarının 
bazası  əsasında;  avtomobil  nəqliyyatı  xidməti  –  avtomobil  tə-
sərrüfatları, yol idarələri və digər təşkilatların bazası əsasında; 
maddi-texniki təchizat, energetika və b. xidmətlər) yaradıla bi-
lər. Əgər xidmət  bir neçə idarənin  bazası  əsasında  yaradılırsa, 
bu  zaman  həmin  idarələrin  rəhbərlərindən  biri  xidmətin  rəisi, 
qalanları isə onun müavinləri təyin edilir. Rayon xidmətlərinin 
vəzifələri  və  fəaliyyəti  əsasnamələrlə,  təlimatlarla,  habelə  yu-
xarı xidmətlərin göstərişləri əsasında və rayonun xüsusiyyətləri 
nəzərə  alınmaqla  yuxarı  idarə  rəhbərləri  tərəfindən  müəyyən 
edilir. 
Öz  bazası  əsasında  rayon  xidmətləri  yaradılmış  təşkilatla-
rın imkanlarından asılı olaraq burada komandalar, qruplar, bri-
qadalar, habelə xüsusi məqsədli manqalar; tibb, mühəndis, icti-
mai  asayişi  mühafizə,  rabitə,  kommunal-texniki,  avtomobil 
nəqliyyatı,  heyvanları  və  bitkiləri  mühafizə  manqalları  təşkil 
edə bilər. Bundan başqa, mülki müdafiə məqsədləri üçün (ştat 
üzrə mövcud strukturda) rayonun rabitə, səhiyyə idarələrindən, 
habelə maddi və texniki təchizat, ticarət və ictimai iaşə idarə və 
müəssisələrindən  istifadə  olunur.  Rayonun  və  şəhərlərdən  kö-
çürülən müalicə-profilaktika və tibb idarələrinin bazası əsasın-
da  baza  xəstəxanaları  idarəsi,  çeşidləmə-köçürmə  hospitalları, 
baş  və  profil  xəstəxanaları,  ilk  yardım  dəstələri  və  epidemiya 
əleyhinə dəstələr yaradılır. 
Mülki  müdafiə  rayon  mərkəzindəki  komanda  məntəqəsin-
dən idarə edilir. Bu məntəqəni rabitə vasitələri ilə, məntəqənin 
şəxsi heyətini isə nəqliyyat vasitələri və fərdi mühafizə vasitə-
ləri ilə təmin edirlər. Komanda məntəqəsində: rəhbər heyət, qə-
rargahın  və  xidmətlərin  şəxsi  heyəti,  köçürmə  komissiyası  və 
xidmət qrupu yerləşir. 
Müəssisə  direktorları,  rəhbərləri  mülki  müdafiəyə  cavab-
deh şəxs sayılırlar. Onlara aşağıdakı vəzifələr həvalə olunur: 

 
obyekt  dəstələri  yaratmaq,  onları  lazımi  əmlakla  təchiz 
etmək və bu dəstələrin döyüş hazırlığını təmin etmək; 

 
15 

 
əhaliyə  fövqəladə  halların  (FH)  nəticələrindən  mühafizə 
tədbirlərinin öyrədilməsini təşkil etmək; 

 
mülki  müdafiə  dəstələri  və  əhali  üçün  xüsusi  əmlak  və 
fərdi  mühafizə  vasitələri  əldə  etmək,  bunları  toplayıb  saxla-
maq; 

 
vəzifəli şəxslərə, dəstələrin şəxsi heyətinə və əhaliyə FH 
təhlükəsi haqqında vaxtında xəbər vermək; 

 
əhalinin  mühafizəsi  üzrə  tədbirlərin  yerinə  yetirilməsinə 
rəhbərlik etmək; 

 
profilaktika tədbirlərini, epidemiya, epizootiya və yanğın 
əleyhinə tədbirləri təşkil etmək; 

 
şəhərlərdən  köçürülmüş    əhalini  və  idarələri  qəbul  edib 
yerləşdirmək; 

 
əhalinin köçürülməsini təşkil etmək; 

 
xəstəxana kollektorları açmaq üçün nəzərdə tutulmuş bi-
naları hazırlamaq; 

 
dəstələri toplamaq və onların zədələnmə ocağına yürüşü-
nü təşkil etmək; 

 
kənd təsərrüfatı heyvanlarının, bitkilərin, ərzaq ehtiyatla-
rının, yemin və su mənbələrinin radioaktiv, kimyəvi maddələr, 
bakterioloji  vasitələrlə  yoluxmadan  mühafizəsi  üzrə  tədbirləri 
yerinə yetirmək; 

 
əkinlərin, su  anbarlarının, meşələrin, otlaqların  və başqa 
kənd təsərrüfatı sahələrinin zəhərlənməsini vaxtında aşkara çı-
xarmaq məqsədilə bu  yerlərə nəzarəti təşkil etmək, habelə on-
ların zərərsizləşdirilməsi işlərinə rəhbərlik etmək. 
Obyekt  dəstələrinin  hazırlığına  gündəlik  rəhbərliyi  təmin 
etmək  və  mülki  müdafiə  tədbirlərini  planlaşdırmaq  üçün  ob-
yektlərdə 3-5 nəfərdən ibarət qərargah (qərargahın heyətinə da-
xil  edilən  işçiləri  öz  əsas  vəzifələrindən  ayırmamaq  şərti  ilə) 
yaradılır. 
Rayonun  mülki  müdafiə  dəstələri.  Rayonun  müəssisələ-
rində,  şəhər  və  qəsəbələrində  bu  dəstələr  yaradılır:  xilasedici 
dəstələr (komandalar); kəşfiyyat qrupları (manqaları); ətraf mü-

 
16 
hitin radioaktivliyini müşahidə postları;  rabitə qrupları; sanitar 
drujinası  dəstələri  və  sanitar  drujinaları;  yanğınsöndürən  ko-
mandalar  (bölmələr);  ictimai  asayişi  mühafizə  dəstələri  (ko-
mandaları);  zərərsizləşdirici  komandalar  (qruplar);  kənd  təsər-
rüfatı  heyvanlarını  və  bitkiləri  mühafizə  komandaları  (qrupla-
rı). 
Kənd  yerlərindəki  müalicə-profilaktika və şəhərlərdən kö-
çürülən tibb idarələrinin bazası əsasında ilk tibbi yardım dəstə-
ləri,  epidemiya  əleyhinə  səyyar  dəstələr,  ixtisaslı  tibbi  yardım 
dəstələri (briqadalar), həmçinin tibb xidmətinin idarələri (baza 
xəstəxanaları  idarəsi,  çeşidləmə-köçürmə  hospitalları,  mərkəzi 
və profil xəstəxanaları) təşkil edilir. Dəstələr istehsalat prinsipi 
əsasında  komplektləşdirilir  və  təlimə  cəlb  edilir.  Dəstələrin 
ştatları  və  əmlakla  təchizat  tabelləri,  bu  sahədə  təsərrüfatların 
imkanları,  habelə  qüvvə  və  vasitələrə  olan  tələbat  nəzərə  alın-
maqla dəstələrin nümunəvi təşkili sxemləri və təchizat norması 
tabellərinə  uyğun  olaraq  obyektin  qərargahı  tərəfindən  işlənib 
hazırlanır. 
Xilasedici dəstə 2-4 komandadan ibarət olub, obyektin əsas 
mülki  müdafiə  dəstəsi  sayılır.  Xilasedici  dəstə  zədələnmiş 
adamları  axtarmaq,  uçqunlar  altından,  dağıdılmış  sığınacaq  və 
binalardan  çıxarmaq,  həkimə  qədər  yardım  göstərmək,  habelə 
onları zədələnmə ocağından aparmaq üçün nəzərdə tutulur. 
Xilasedici dəstə bir iş növbəsi (8-10 saat) ərzində aşağıdakı 
işlərdən birini görə bilər: zədələnmiş 600-1200 nəfər adamı zə-
dələnmə ocağından çıxarıb  250-350 m  məsafəyə  daşımaq;  zə-
dələnmiş 120-240 nəfəri uçqun altından, qismən uçulmuş bina-
lardan çıxarıb 250-350 m məsafəyə aparmaq; qismən dağılmış 
xəndək  və  ya  qazma  tipli  60-120  daldalanacağın  üstünü  açıb 
sökmək;  18-36  sığınacaq  və  zirzəminin  üstünü  açıb  sökmək. 
Həmin işləri yerinə yetirmək üçün dəstə, adətən, mühəndis tex-
nikası və kənd təsərrüfatı texnikası ilə təmin olunur, habelə xü-
susi məqsədli dəstələr ilə gücləndirilir. 
Kəşfiyyat  qrupu  3-5  manqandan  ibarət  olur.  Bu  qrupun 

 
17 
əsas  vəzifələri  -  zədələnmə  ocağının  hüdudlarını,  dağıntıların 
xarakterini və miqdarını, radiasiyanın səviyyələrini, zəhərləyici 
maddələrin və bakterioloji vasitələrin növünü müəyyən etmək-
dir. Kəşfiyyat bölmələri yanğınların yerini və ölçülərini, dağıl-
mış və zədələnmiş binaların, sığınacaqların və daldalanacaqla-
rın vəziyyətini müəyyənləşdirir, texnika və nəqliyyatın hərəkəti 
üçün yararlı olan marşrutlar tapır, harada yaralılar olduğu barə-
də məlumat toplayır və  başqa işləri icra edir. Kəşfiyyat  qrupu 
adamların, texnikanın, əmlakın, ərzağın, yemin və suyun zəhər-
lənməsinə nəzarət etmək işinə də cəlb oluna bilər. 
Sanitar  drujinaları  dəstəsi-  4-5  sanitar  drujinasından  iba-
rətdir və kütləvi zədələnmə ocağında zərər çəkmiş adamlara ilk 
tibbi  yardım  göstərmək  üçün  nəzərdə  tutulur.  Dəstənin  şəxsi 
heyəti bir iş növbəsində 2200-2700 şəxsə ilk yardım göstərə bi-
lər.  Dəstə  zədələnmə  ocağında  mülki  müdafiənin  xilasedici 
bölmələri ilə birgə işləyir. 
Sanitar drujinaları - beş manqandan ibarətdir; kənd təsər-
rüfatı  və  orta  təhsil  müəssisələrinin  bazası  əsasında  yaradılır. 
Drujinalar  zərər  çəkmiş  şəxslərə  zədələnmə  ocağında  ilk  tibbi 
yardım göstərmək üçündür. 
Ətraf  mühitdəki  obyektlərin  radioaktivliyini  müşahidə 
postları müəssisə və obyektlərdə radioaktiv, kimyəvi və bakte-
rioloji  vəziyyəti  müşahidə  etmək,  sahələrdə  zəhərlənmə  başla-
dığını  vaxtında  aşkara  çıxarmaq  və  bu  barədə  obyektin  mülki 
müdafiə qərargahına məlumat vermək üçündür. 
 

 
18