S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

ġək. 16. Kimyəvi silahın tətbiqinin acı nəticələri 
Fosgen buxarları ilə nəfəs alarkən ağ ciyərlərin spesefik zə-
hərlənməsi baş verir. Bundan başqa, o, gözlərə və selikli qişala-
ra zəif qıcıqlandırıcı təsir göstərir, dəriyə təsir etmir. 
Kimyəvi silah tətbiq olunan rayonlarda və KTO-da zəhər-
lənmə baş verdikdə kimyəvi zəhərlənmə oçağı yaranır. 
 
3.5. Kimyəvi zəhərlənmə ocağı 
 
Kimyəvi zəhərlənmə ocağı – o əraziyə deyilir ki, kimyəvi 
silahın (ZM) və ya güclü təsirli ZM (GTZM) təsiri nəticəsində 
oradakı ərazidə əhalinin, heyvanların və bitkilərin zədələnməsi 
baş  verir.  Kimyəvi  zəhərlənmə  ocağının  ölçüləri  zəhərləyici 
maddələrin  işlədilməsi  miqyasından,  onların  növündən,  tətbiq 
edilmə  üsulundan,  meteoreoloji  şəraitdən  və  yerin  relyefildən 
asılı olur (şək. 17). Kimyəvi zəhərlənmə ocağı iki zonaya- ZM-
lə bilavasitə zəhərlənən əsas zonaya, ZM-in buxar və ya aero-
zolları  yayılan  ikinci  zonaya  aid  edilir.  GTZM-dən  mühafizə 
olunmaq üçün sənaye əleyhqazlarından və xüsusi resperatorlar-
dan istifadə olunur. 
 
 
 

 
64 
ġək. 17. GTZM-rin yaratdiği kimyəvi zədələnmə ocağı 
 
Kimyəvi zəhərlənmə ocağı–o əraziyə deyilir ki, orada kim-
yəvi  silahın  (ZM)  və  ya  güclü  təsirli  ZM  (GTZM)  təsiri  nəti-
cəsində  buradakı  ərazidə  əhalinin,  heyvanların  və  bitkilərin 
zədələnməsi  baş  verir.  Kimyəvi  zəhərlənmə  ocağının  ölçüləri 
zəhərləyici maddələrin işlədilməsi miqyasından, onların növün-
dən,  tətbiq  edilmə  üsulundan,  meteoreoloji  şəraitdən  və  yerin 
relyefildən  asılı  olur  (şək.  17).  Kimyəvi  zəhərlənmə  ocağı  iki 
zonaya  –  ZM-lə  bilavasitə  zəhərlənən  əsas  zonaya,  ZM-in  bu-
xar və  ya aerozolları  yayılan ikinci  zonaya aid edilir. GTZM-
dən mühafizə olunmaq üçün sənaye əleyhqazlarından və xüsusi 
resperatorlardan istifadə olunur. 
Kimyəvi  şəraitin  qiymətləndirilməsi.  Kimyəvi  şəraiti  qiy-
mətləndirdikdə, zəhərlənmə rayonunda zəhərli havanın yayılma 
dərinliyi  və  istiqamətinin,  zəhərləyici  maddələrin  ərazidə  da-
vamlılığının,  həmçinin  obyektlərin  zəhərlənmə  xarakterləri  və 
miqyasının öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Zəhərli hava-
nın yayılmasının təhlükəli məsafəsi zəhərləyici maddələrin tət-
biq edildiyi rayonun hüdudundan, küləyin istiqamətilə, dəstələ-
rin şəxsi heyətinin və əhalinin mühafizə vasitələri olmadan təh-
lükəsiz məntəqəyə qədər olan yola deyilir. 
Buludun  yayılmasının  təhlükəli  məsafəsinə  aşağıdakılar 
aiddir: 
- kimyəvi silahın tətbiq olunduğu rayonunu böyüklüyü; 
- buxar və duman (aerozolu yaradan) halına keçən zəhərlə-
yici maddələrin miqdarı və onların zəhərliliyi; 
- havanın şaquli dayanıqlıq dərəcəsi; 
- yerin relyefi və bitkilərin xarakteri. 
Zəhərli hava buludu iki yerə bölünür: birinci və ikinci. Bi-
rinci bulud kimyəvi sursatın partlayışı zamanı əmələ gəlir. Mü-
hafizə olunmayan adamlara, heyvanlara və başqa obyektlərə tə-
sir fəaliyyəti az olur. İkinci bulud isə yerdən və əşyalardan zə-
hərləyici  maddələrin  damcılarının  buxarlanması  nəticəsində 
əmələ  gəlir.  Bu  da  küləyin  istiqamətilə  yayılır  və  zəhərləyici 

 
65 
maddələrin buxarlanma müddətində zədələnmə verir. 
Bütün  bunları  kimyəvi  şəraitin  qiymətləndirilməsində  nə-
zərə almaq lazımdır. Qiymətləndirmə qaydaları kimyəvi silahın 
tətbiqi  şəraitindən  asılı  olaraq  müxtəlif  ola  bilər.  Lakin  bunu 
çox vaxt aşağıdakı ardıcıllıqla aparırlar: 
•  maddənin  növü,  təxmini  vasitələri,  onun  tətbiqi  üsulları 
və miqyası təyin edilir; 
• ərazi, külək əsən tərəfdən kimyəvi silahın tətbiq olunması 
rayonundan proqnoz metodu ilə zəhərli hava buludunun təhlü-
kəli yayılma sahəsi və vaxtı, həmçinin onun qalma rayonu öy-
rənilir. 
Bu proqnoz məlumatlarından hərbiləşməmiş dəstələrin şəx-
si heyətini və əhalini xəbərdar etmək üçün istifadə edirlər. 
Düşmən basqınından sonra kəşfiyyatçılar xüsusi cihazların 
köməyi ilə zəhərləyici maddələrin növünü öyrənir və zəhərlən-
mə rayonunun sərhədlərini nişanlayırlar. Bundan sonra dəstələ-
ri  hərbi  hazır  vəziyyətə  gətirmək,  onlara  tibbi  yardım  göstər-
mək və xüsusi təmizlik aparmaq üçün bütün tədbirlər görülür. 
1992-ci ildə BMT-nin 47-ci Baş Assambleyasında kimyəvi 
silahların qadağan edilməsinə dair Konvensiyanın imzalanması 
təklif edilmişdir. İmzalanma mərasimi Fransa Prezidentinin tə-
şəbbüsü ilə Parisdə 13  yanvar 1993-cü ildə həyata keçirilmiş-
dir. Ötən dövr ərzində, Azərbaycan (13  yanvar  1993-cü il) da 
daxil olmaqla, 160 dövlət konvensiyanı imzalamışdır. 65-ci öl-
kə  olan  Macarıstan  tərəfindən  ratifikasiya  olunduqdan  sonra, 
29 aprel 1997-ci ildə konvensiya qüvvəyə minmişdir. Konven-
siya müddətsizdir. 
Bir  çox  Avropa  dövlətləri,  o  cümlədən  ABŞ,  Rusiya,  Er-
mənistan  (27.01.1995)  və  Gürcüstan  da  (27.11.1995)  daxil  ol-
maqla  bəzi  MDB  dövlətləri  konvensiyanı  ratifikasiya  edən  öl-
kələr arasındadırlar. Azərbaycan konvensiyaya 9 noyabr 1999-
cu ildə qoşulmuş və 30 mart 2000-ci ildə konvensiya Azərbay-
canda qüvvəyə minmişdir. 
Kimyəvi  Silahların  Qadağan  edilməsi  Təşkilatı  (KSQT) 

 
66 
Haaqada  fəaliyyət  göstərir.  Haaqa  yaxınlığında  Reisvikdə 
KSQT  laboratoriyası  açılmışdır.  1997-ci  ilin  aprel  ayında  İşti-
rakçı Dövlətlərin ilk Konfransı keçirildi.  
Konvensiyaya üzv dövlətlərin hər biri heç zaman və heç bir 
şəraitdə kimyəvi silahları əldə etməmək və ehtiyatda saxlama-
maq,  istehsal  etməmək,  artırmamaq  barədə  öhdəlik  götürmüş-
lər.  Konvensiyada  həmçinin,  2-10  il  dövr  ərzində  konvensiya 
çərçivəsində qadağan olunmayan hallar – sülh məqsədləri üçün 
vasitələr, yəni sənaye, kənd təsərrüfatı, əczaçılıq, tibbi və digər 
vasitələr  istisna  olmaqla,  hərbi  sursatlar  ilə  birlikdə  zəhərli 
kimyəvi  maddələrin  və  onların  məhsullarının  məhv  edilməsi 
nəzərdə tutulmuşdur. Konvensiyada qeyd edilmiş bütün kimyə-
vi  maddələr  mənşəyindən  və  ya  istehsalından  asılı  olmayaraq, 
(hansı ki, insanlara və  ya heyvanlara zərər  yetirə bilər) zəhərli 
kimyəvi maddələrə aiddir. Buna görə də bu növ kimyəvi mad-
dələr istehsal edən mülki  istehsal imkanları  konvensiyanın  nə-
zarəti altındadır. 
Bu  ləvazimatların  fəallığının  konvensiyanın  öhdəliklərinə 
uyğunluğunu  yoxlamaq  məqsədilə  konvensiyaya  üzv  olan  hər 
bir  dövlət  öz  ərazisində  olan  bu  ləvazimatları,  eləcə  də  ölkə 
ərazisində  saxlanılan  və  istehsal  edilən  kimyəvi  maddələr  və 
onların  məhsullarını  yoxlama  üçün  təqdim  edir.  Bu  məqsədlə, 
nəzərdə tutulmuş yoxlamalar və “gözlənilməz” yoxlamalar hə-
yata keçirilir. 
 
3.6. Bakterioloji silah 
 
Bakterioloji silah – kütləvi qırğın silahlarının bir növüdür. 
Bu silah – bakterial vasitələrə və onları tətbiq etmək üçün işlə-
dilən döyüş sursatına, cihaz və tərtibatlara deyilir. Bakterioloji 
silahın (BS) əsasını xəstəlik törədən mikroblar və onlardan alı-
nan zəhər- toksinlər təşkil edir. 
Bakterioloji  vasitələrin  insanlara,  heyvanlara  və  bitkilərə 
zədələyici təsiri bir sıra fərdi xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir. 

 
67 
Onların hətta çox kiçik dozaları belə, yoluxucu xəstəlik törədə, 
yaxud  insanları  və  heyvanları  zəhərləyə  bilər.  Sağlam  adama 
keçir, insanlar və heyvanlar arasında tez yayılır. Xəstəlik törə-
dən mikroblar və toksinlər müəyyən müddət xarici mühitdə və 
ya  yoluxmuş  həşaratlar,  gənələr  və  gəmiricilərdə  qala  bilər. 
Bakterioloji vasitələrin zədələyici xassələrindən biri də onlarda 
inkubasiya və ya gizli tə'sir dövrünün olmasıdır. 
Düşmən bakterioloji vasitələri təyyarə bombaları, top gül-
lələri, raketlər və içərisinə maye,  yaxud quru halda mikrob və 
zəhər  qatışığı  (reseptur)  doldurulmuş  xüsusi  konteynerlər  və 
cihazlar  vasitəsilə  ata  bilər.  Onları  zəhərlənmiş  daşıyıcılar  da 
(həşəratlar, gənələr, gəmiricilər) yaya bilər. 
Bakterioloji silahın tətbiqi nəticəsində şübhəsiz ki, şəhərlər 
və başqa yaşayış məntəqələri, dəmir yolu qovşaqları, limanlar, 
su təchizatı mənbələri, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkiləri əkil-
miş tarlalar zədələnə bilər. 
Xəstəliyin  yayılmasının  ən  sadə  üsullarından  biri  havanın 
yoluxmasıdır. İçərisində bakterioloji vasitələr olan hərbi sursat 
havada duman və  ya tüstüşəkilli aerozol buludu  yaradır. Onun 
zədələyici  təsiri  tətbiq  edilən  xəstəliktörədicidən,  ərazinin  rel-
yefındən, meterioloji şəraitdən və s. asılıdır. 
İnsan və heyvanlar təkcə bakterioloji vasitələrin tətbiq edil-
diyi zaman deyil, buluddan ayrılmış aerozol hissəciklərinin zə-
dələyici  xüsusiyyətlərini  saxlaya  bildiyi  vaxtdan  asılı  olaraq, 
bir neçə saat, gün, həftə, hətta ay müddətində də zədələnə bilər. 
Ona görə üzərinə həmin hissəciklər düşmüş əşyalara toxunduq-
da və ya yoluxmuş- yeyinti məhsullarından və ya sudan istifadə 
edildikdə zədələnmək olar. 
Bakterioloji  silahın  tətbiqi  nəticəsində  bioloji  zədələnmə 
ocağı yarana bilər. Bioloji zədələnmə ocağı o əraziyə deyilir ki, 
orada  bioloji  silahın  tətbiqi  nəticəsində  insan,  heyvan  və  bitki 
tələfatı  olsun  Bioloji  zədələnmə  ocağı  yaranan  yerdə  karantin 
və müşahidə rejimləri tətbiq olunur (şək. 18). 
Yoluxucu  xəstəlik  yayan  həşəratlar  bir  yerdən  başqa  yerə 

 
68 
keçdikləri  üçün  bakterioloji  yoluxmanın  ilk  sərhədləri  də 
genişlənir və deməli,  yoluxucu xəstəliklərin  yayılma təhlükəsi 
artır. 
Profilaktika aparmaq və lazımi tədbirləri görmək üçün bak-
teriloloji vasitələrin vaxtında aşkar edilməsinin çox böyük əhə-
miyyəti  var.  Düşmənin  bakterioloji  silahdan  istifadə  etdiyini 
zahiri  əlamətlərə,  bu  vasitənin  hansı  yoluxucu  xəstəlik  törədə-
cəyini  isə  laboratoriyada  aparılmış  tədqiqatlara  görə  müəyyən 
etmək olar. 
 
 
 
ġək. 18. Bioloji zədələnmə ocağı 
 
Bakterioloji  vasitələri  olan  hərbi  sursat  partladıqda  boğuq 
səs  eşidilir,  ətrafa  iri  qəlpələr  yayılır,  torpaq  və  bitki  üzərinə 
damcılar  və  tozşəkilli  maddələr  çökür.  Bəzən  təyyarələrdən 
müxtəlif  yüklərin-konteynerlərin,  torbaların  (kisələrin),  bağla-
maların atıldığnı da müşahidə etmək olar. Yoluxucu xəstəlikya-
yan həşəratlar tətbiq edildikdə, hərbi sursatların partladığı yer-
də əvvəllər təsadüf edilməyən xeyli miqdarda həşərat  və  gənə 
toplaşa  bilər.  Düşmənin  bakterioloji  vasitələr  tətbiq  etdiyi  ra-
yonlarda  insanlar  arasında  kütləvi  epidemiya,  həmçinin  mal-
qaranın  qırılması  halları baş  verə  bilər.  Bunun  qarşısını  almaq 

 
69 
üçün observasiya və karantin postları təyin edilir. 
Observasiya  -  epidemiya  ocağında  yoluxucu  xəstəliklərin 
yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə həyata keçirilən təcrid-
etmə-məhdudlaşdırma  və  müalicə-profılaktika  tədbirləri  siste-
minə deyilir. 
Tibb  bölmələri  təcili  profılaktika və müalicə tədbirləri  gö-
rür.  Əgər  bütün  əhali  təhlükəli  yoluxucu  xəstəliklə  mübarizə 
aparsa, bu tədbirlərin effektli nəticəsi olar. Həkimin və ya baş-
qa tibb işçisinin göstərişi ilə yaşayış yerini, ictimai istifadə yer-
lərini, yeyinti məhsullarını, suyu, qab-qacağı, paltarı, ayaqqabı-
nı,  yorğan-döşəyi,  mebeli  və  s.  dezinfeksiya  etmək  lazımdır. 
Xəstəliyin  qarşısını  alan  profılaktika  peyvəndlərindən  və  dər-
man qəbulundan imtina etməyin. 
Qeyd  olunanlarla  bərabər,  baktarioloji  silah  tətbiq  edilən 
şəraitin ümumilikdə qiymətləndirilməsi vacib sayılır. 
Bakterioloji şəraitin qiymətləndirilməsi. Düşmənin bakte-
rioloji  silah tətbiq  etməsi  nəticəsində  yaranan şəraitə bakterio-
loji  şərait  deyilir.  Bakteroloji  şəraiti  adamların,  heyvanların, 
ərazinin,  təsərrüfat  obyektlərinin  bakterioloji  zəhərlənməsi 
miqyasını və dərəcəsini aydınlaşdırmaq, bakterioloji vasitələrin 
mülki  müdafiə  dəstələrinin  xilasetmə  və  digər  təxirəsalınmaz 
işlərinə,  həmçinin  əhalinin  kənd  təsərrüfatı  işlərinin  aparılma-
sında göstərdiyi fəaliyyətinə təsirini müəyyən etmək üçün qiy-
mətləndirirlər. Bakterioloji şərait adamların, heyvanların, bitki-
lərin  və  sairənin  mühafizəsini  vaxtında  təşkil  edən  tədbirləri 
həyata keçirmək üçün də qiymətləndirilir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bakterioloji  zəhərlənmə  ocağını 
şəhər,  rayon,  respublika  miqyasında  ləğv  edirlər.  Lakin  kənd 
təsərrüfatı  rəhbərləri,  qərargahlar,  dəstələr  bakterioloji  zəhər-
lənmə ocağının ləğvində bilavasitə iştirak edir. 
Bakterioloji şəraitin qiymətləndirilməsinə aşağıdakılar aid-
dir:  bakterioloji  zəhərlənmə  rayonunun  sərhədini  təyin  etmək; 
torpaqdan istifadəetmə planına və ya ümumi vəziyyət sxeminə 
zəhərlənmə rayonunu köçürmək; karantin rejimini dəqiqləşdir-

 
70 
mək;  xüsusi  təmizliyin  aparılması  üçün  kənd  təsərrüfatı  isteh-
salı obyektlərini təyin etmək; həmçinin müalicə-profilaktik təd-
birləri  qaydalarını  və  həcmini  müəyyənləşdirmək.  Zəhərlənmə 
ocağının sərhədlərini tibb və baytar kəşfiyyatları təyin edir, on-
ları ərazidə nişanlayır və lazımi məlumatları plana və ya xəritə-
yə köçürürlər. 
Düşmənin  bakterioloji  silahının  təsirinə  məruz  qalmış  ra-
yonda hakimiyyət orqanları xüsusi rejim – karantin yaradırr və 
həmin rayona  gediş-gəliş qadağan edilir.  Karantin  –  bakterial 
yoluxma ocağını təcrid etmək, xəstəliklərin yayılmasının qarşı-
sını almaq və aradan qaldırmaq məqsədilə yerinə yetirilən, epi-
demiya  rejimli  profılaktika  tədbirlər  sistemidir.  Karantin  döv-
ründə  əhalinin  vəzifəsi  qoyulmuş  qaydaya  ciddi  riayət  etmək-
dir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bütün tədbirlər adamların hə-
yatını və sağlamlığını mühafızə etmək üçün görülür. 
Karantin  şəhər,  rayon  (respublika)  mülki  müdafiə  rəisinin 
qərarı ilə qoyulur, obyektin rəhbəri ərazisində yaranmış bakte-
rioloji  ocağı  ləğvetmə  işlərini  təşkil  edir.  Burada  zəhərlənmə 
ocağını ayırmaq üçün aparılan rejim tədbirlərinə və lazımi sani-
tar-gigiyena,  epidemiya  əleyhinə  tədbirlərin  keyfiyyətli  aparıl-
ması üçün kənd təssərüfatı işlərinin təşkilinə xüsusi diqqət yeti-
rilməlidir.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalının  obyektlərini  xüsusi  tə-
mizliyin aparılması üçün kəşfiyyat məlumatları və laboratoriya 
nəzarəti  əsasında  ayırırlar.  Xüsusi  təmizliyi  birinci  növbədə 
adamlar,  heyvanlar,  tövlələr  və  bitkilər  keçirlər.  Bu  iş  üçün 
dəstələr ayrılır, işin yerinə yetirilməsi qaydaları qoyulur, həm-
çinin maşın və xüsusi dezinfeksiya vasitələri ayrılır. 
Müalicə-  proflaktik  tədbirlərin  aparılması  lazım  gələrsə, 
aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirilir: əhalidə tibbi müşahidələrin 
fasiləsiz  aparılmasını  və  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarında  baytar 
müşahidəsini  təşkil  etmək;  yoluxucu  xəstələri  və  şübhəliləri 
tapmaq,  onları  ayırmaq,  hospitala  qoymaq  və  müalicə  etmək; 
əhalinin və heyvanların təcili profilaktikasını (antibiotiklərlə və 
başqa  xüsusi  dərmanlarla)  təşkil  etmək;  qoruyucu  peyvəndlər 

 
71 
vurmaq. 

 
72 
4. ƏHALĠNĠ MÜHAFĠZƏ ETMƏK VASĠTƏLƏRĠ VƏ 
ÜSULLARI 
 
4.1. Mülki müdafiənin mühafizə qurğuları 
 
Əhalini kütləvi qırğın silahlarından mühafizənin ən etibarlı 
üsulu onların mühafizə qurğularında qorunmasından ibarətdir. 
Kütləvi qırğın silahlarının fasiləsiz olaraq təkmilləşdirilmə-
si,  mühafizə  tədbirlərinin  mülki  müdafiə  tərəfindən  çox  qısa 
zamanda  icrasını  tələb  edir.  Ona  görə  də  əhalinin  mühafizəsi 
onun yerləşmə məkanında- iş yeri, tədris müəssisəsi, daimi ya-
şayış yerində aparılmalıdır.  
Mühafizə qurğuları mühəndis tikintisi olaraq əhalinin nüvə, 
kimyəvi bakterioloji və adi siılahların tətbiqi zamanı mühafizə 
üçün nəzərdə tutulur. Mühafizə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq 
qurğular  sığınacaqlara,  radiasiya  əleyhinə  daldanacaqlara 
(RƏD), həmçinin sadə qorunacaqlara bölünür. Sığınacaqlar və 
RƏD  sülh  vaxtı  əvvəlcədən  hazırlanır.  Belə  qurğular  əhalinin 
say tələbatına uyğunlaşdırılaraq işçi vəziyyətdə saxlanılmalı və 
mülki  müdafiənin  xəbərdarlıq  siqnalı  vaxtı  ən  qısa  zaman 
ərzində əhali tərəfindən tutulmalıdır. Sığınacaqlar və RƏD əha-
linin  mühafizəsi  üçün  yetərli tutuma malik  olmadıqda düşmən 
hücumu təhlükəsi yarandıqda hazır inşaat elementlərindən, kər-
pic və betondan, taxta materiallardan sığınacaqlar tikilməli, zir-
zəmi,  qazma,  tərəvəz  anbarları  və  digər  bu  növ  tikililər  RƏD 
kimi hazırlanmalı, həmçinin sadə qorunacaqlar yaradılmalıdır.  
 
4.2. Sığınacaqlar 
 
Sığınacaqların  təyinatı  və  növləri.  Sığınacaqlar  əhalinin 
nüvə  silahlarının  dağıdıcı  amillərindən,  zəhərləyici  maddələr-
dən  və  bakterial  vasitələrdən  qorunması  üçün  nəzərdə  tutulur. 
Kütləvi yanğın rayonlarında yaranan yüksək temperaturdan və 
zəhərləyici qazlardan, həmçinin partlayış rayonlarında dağıntı-

 
73 
lar və uçqunlardan mühafizə məqsədilə sığınacaqlardan istifadə 
edilməsi  mümkündür.  Göstərilən  şəraitlərdə  əhalinin  uzun 
müddət  saxlanılması  ehtimal  olunduğundan  sığınacaqlar  möh-
kəm konstruksiyalı olmaqla yanaşı, həm də orada əhalinin hə-
yat  fəaliyyətini  təmin  edəcək  sanitar-gigiyenik  şərait  yaradıl-
malıdır.  
Sığınacaqlar  hündürlüyü  2  m-dən  az  olmamaqla  inşa  olu-
naraq  əsas  və  qəza  çıxıntısaına  (əsas  girişlərin  dolması  halları 
üçün) malik olmalıdır. Sığınacağın döşəməsi qrunt sularının sə-
viyyəsindən  ən  azı  50  sm  hündürdə  yerləşməılidir.  Sülh  vaxtı 
sığınacaqlar  müxtəlif  təsərrüfat  ehtiyacları  üçün  istfadə  oluna 
bilər (şək. 19). 
Sığınacaqlar  mühafizə  xüsusiyyətlərinə,  tutumuna,  yerləş-
mə  məkanına,  hazırlanma  zamanına  və  süzücü  ventilyasiya 
avadanlıqları ilə təminatına görə təsnif olunur. Tutumuna görə 
sığınacaqlar kiçik tutumlu (150 nəfərədək), orta tutumlu (150-
450 nəfərlik) və böyük tutumlu (450 nəfərdən artıq) olur. Yer-
ləşmə məkanına görə sığınacaqlar bina konstruksiyasının zirzə-
misində və ya ayrıca inşa olunmuş ola bilər. Bina konstruksiya-
sının  zirzəmisində  olan  sığınacaqlar  daha  geniş  yayılmışdır. 
Hazırlanma  zamanına  görə  sığınacaqlar  sülh  zamanı  əvvəlcə-
dən  hazırlanmış  və  ya  düşmən  hücumunun  təhlükəsi  yaranar-
kən tez bir zamanda yaradılan sığınacaqlardır. Süzücü ventilya-
siya avadanlıqları olaraq həm sənaye şəraitində istehsal olunan 
vasitələrdən həm də əldə olan materiallardan haırlanmış vasitə-
lərdən istifadə olunur. Lakin hər iki halda süzücü ventilyasiya 
avadanlıqları havanı bütün zəhərli qarışıqlardan təmizləməli və 
qəbul  olumuş  normalara  uyğun  təmiz  havanın  verimini  təmin 
etməlidir. 
Süzücü ventilyasiya aqreqatları olaraq ВФА-49, ФВК-1 və 
ФВК-2 tətbiq olunur. Kənardan sığınacaq daxilinə verilən ha-
vanın  həcmi  tempraturdan  asılı  olaraq  hər  bir  adam  üçün  bir 
saatda təmiz ventilyasiya rejimində 7-20 m
3
, süzücü ventilyasi-
ya rejimində isə 2-8 m
3
 təşkil etməlidir. 

 
74 
 
 
ġək. 19. Sığlınacaq: 
1-Hermetik mühafizə qapısı; 2-şlyür kameralar; 3-sanitar-məişət otağı; 
4-əhali  üçün əsas otaq; 5-qəza çıxış yolu; 6-süzücü ventilyasiya kameraları; 
7-tibb otağı; 8-ərzaq otağı
 
Sığınacaqlar  qorunan  insanların  sanitar-gigiyenik  şəraitini 
təmin  edərək  daxildə  karbon  qazının  miqdarının  1%-dən, 
nəmliyin  70%-dən,  temperaturun  23º-dən  çox  olmasına  şərait 
yaratmır.  
Qəza  çıxışı  tunel  şəklində  qazılaraq  90x130  sm  ölçüdə 
olur. Tunelin divarları hermetik mühafizə vasitələri ilə bərkidi-
lir.  Qəza  çıxışının  sonu  ərazidə  olan  binaların  hündürlüyünün 
yarısının üzərinə 3 m gəlməklə müəyyən olunur.  
Sığınacaqlarda  elektrik  təchizatı  adətən  xarici  elektrik  şə-
bəkəsi,  lazım  gəldikdə  isə  ayrıca  elektrik  mənbəyi  olan  dizel 
elektrik  stansiyası  hesabına  aparılır.  Bu  mənbələr  sıradan  çıx-
dıqda qəza işıqlandırması kimi elektrik fanarlarından, bateriya-
lardan  və  s.  istifadə  oluna  bilər.  Sığınacaq  obyektin  idarəetmə 
məntəqəsi ilə əlaqəni təmin edən telefon vasitəsi ilə, həmçinin 
rayon və  ya  yerli obyekt radiotranslasiya şəbəkəsinə qoşulmuş 
repreduktorla təchi edilir.  
Sığınacaq  ümumi  su  və  kanalizasiya  şəbəkəsinə  qoşulur. 
Bundan  əlavə,  qəza  vəziyyətləri  üçün  “S”  ehtiyatı  yaradılır. 
Qəza su еhtiyatının minimal həcmi hər bir adam üçün saxlan-
ma müddətində 6 litr içməli, 4 litr isə sanitar-gigiyenik tələbat 
hesabı  ilə  götürülür.  600  və  daha  çox  tutumlu  sığınacaqlarda 

 
75 
əlavə olaraq yanğınsöndürmə üçün 4,5 m
3
 su ehtiyatı yaradılır. 
Sığınacaqlarda  isidilmə  ümumi  isitmə  sistemi  vasiəsi  ilə 
aparılır.  
Qorunan  insanlar  sığlnacağın  hündürlüyündən  asılı  olaraq 
2 və ya 3 mərtəbəli taxtlardan və kətirlərdən istifadə edir. Kəti-
lin oturacaq ölçüsləri 0,45x0,45 m, taxtın yatacaq hissəsinin öl-
çüləri 0,55x1,80 m, kəbirin və taxtın döşəmədən olan hündür-
lüyü 0,45 m, taxt mərtəbələri arasında olan məsafə 1,1 m təşkil 
edir. 2 və 3 mərtəbəli taxtların ümumi sayı sığınacağın tutumu-
nun müvafiq olraq 20 və 30%-i qədərdir. Sığınacaqda dozimet-
rik  cihazlar,  kimyəvi-kəşfiyyat  cihazları,  mühafizə  paltarları, 
yanğınsöndürmə vasitələri, qəza üçün ehtiyat alətlər, qəza işıq-
landırma vasitələri, ərzaq və su ehtiyatı, sanitar vasitələr yerləş-
dirilir.  
 
4.3. Radiasiya əleyhinə daldanacaqlar 
 
Radiasiya  əleyhinə  daldanacaqlar  (RƏD)  yerin  radioaktiv 
zəhərlənməsi zamanı əhalinin xarici qamma və neytron şüalan-
malarından,  tənəffüs  orqanlarına,  paltara  və  dəriyə  radioaktiv 
tozların  düşməsindən,  həmçinin  nüvə  partlayışlarının  işıq  şüa-
lanmasından  qorunmasını  təmin  edir.  RƏD  konstruktiv  daya-
nıqlığından asılı olaraq, həmçinin, əhalini nüvə partlayışlarının 
zərbə dalğasından və dağılan binaların qırıntılarından da müha-
fizə edə bilər. Bu zaman RƏD-in mühafizə xüsusiyyətləri onun 
torpaq səviyyəsindən hansı məsafədə yerləşməsindən asılı olur  
və mühafizə əmsalı K ilə qiymətləndirilir. 
K mühafizə əmsalı açıq ərazidə 1m yüksəklikdə olan radia-
siyanın səviyyəsi RƏD daxilindəki radiasiya səviyyəsindən ne-
çə  dəfə  yüksək  olmasını,  daha  doğrusu,  RƏD-in  radiasiya  sə-
viyyəsini  azaltmasını  xarakterizə  edir.  Mühafizə  əmsalından 
asılı  olaraq  RƏD  qruplara  bölünür.  Əmsalın  qiyməti  nə  qədər 
böyük olarsa, RƏD daha etibarlı hesab edilir. Əmsalın qiyməti 
həmçinin RƏD inşa olunduğu materialın keyfiyyətindən və qa-

 
76 
lınlığından  asılıdır.  Materialın  sıxlığı,  qalınlığı  və  keyfiyyəti 
yüksəldikdə K mühafizə əmsalının da qiyməti artır. 
Müxtəlif  materiallardan  keçərkən  qamma  və  neytron  şüa-
lanmasının qiymətinin 2 dəfə azalması cədvəldə göstərilmişdir.  
Zirzəmi  və  digər  tikililərin  RƏD  kimi  hazırlanması  üçün 
isə  əhali və MM-in texnika və qüvvələri cəlb olunur. Düşmən 
hücumu təhlükəsi yarandıqda RƏD qısa müddət ərzində hazır-
lanmalıdır. RƏD-in tam həcmdə təmin edilməsi üçün hələ sülh 
dövründə MM qərargahı bu məqsədlə istifadə olunması müm-
kün olan tikililərin qeydiyyatını apararaq xüsusi sənədlər hazır-
layır.  RƏD  üçün  hazırlanan  tikililərin  tutumu  müxtəlif  ola  bi-
lər. Əgər fərdi yaşayış evlərindən bu məqsədlə istifadə nəzərdə 
tutulursa,  onun  tutumu  5-10  nəfərlik,  sülh  şəraitində  istifadə 
olunmayan tikililərdə 10-50 nəfərlik, sülh şəraitində xalq təsər-
rüfatının ehtiyacı üçün istifadə planlaşdırılan yeni inşaa olunan 
tikililərdə  isə  tutum  50  nəfərdən  çox  insan  üçün  hesablanır. 
RƏD-də insanlar üçün minimal şərait yaradılır. 
Cədvəl 4  
Qamma və neytron şüalanmanın müxtəlif materiallarda iki 
dəfə azalması qalınlığı göstəriciləri. 
Material  
Material sixlığı, 
(q/sm
2
) 
Yarımzəifləyici qat, (sm) 
Neytronlar 
 üçün 
Qamma şualanma 
üçün radioaktiv 
buludun izində   
Su 
Taxta 
Polietilen 
Qrunt 
Kərpic ortük 
Beton 
Polad, dəmir 
Qurquşun 
Şüşəplastik 
1 
0,7 
0,95 
1,8 
1,6 
2,3 
7,3 
11,3 
1,7 
2,7 
9,7 
2,7 
9,0 
10,0 
8,2 
11,5 
12,0 
4,0 
13,0 
21,0 
14,0 
8,4 
8,4 
5,6 
1,8 
1,3 
12,0 
 
Daldanacaqda  sanitar  qovşağın,  ventilyasiya  kamerasının 
və  çirkli  üst  geyimlərinin  saxlanması  yerinin  hazırlanması 

 
77 
məqsədəuyğundur. 50 nəfərədək tutumlu tez hazırlanmış RƏD-
də kanalizasiya sistemi mövcud olmadıqda əsas otaqdan kənar-
da  bu  məqsədlə  xüsusi  qablar  saxlanılır.  Qabların  tutumu  hər 
bir insan üçün sutkada 2 litr hesabı ilə müəyyən olunur. 50 nə-
fərdən artıq tutumlu RƏD-də həmin məqsədlə xüsusi quyu ha-
zırlanır. 
RƏD üçün uyğunlaşdırılmış  tikililərdə ventilyasiya, isidil-
mə  su  təchizatı,  kanalizasiyası  və  işıqlandırma  saz  vəziyyətə 
gətirilməlidir. Burada qorunan əhalinin sayına müvafiq kətillər 
və  ya  oturacaqlar,  tutumun  25-30%  həcmində  isə  dincəlmək 
üçün taxtlar yerləşdirilir. Əgər su kəməri olmazsa onda su ehti-
yatı, həmçinin ərzaq ehtiyatı üçün qablardan istifadə edilir. Su 
ehtiyatı hər bir insan üçün sutkada 3-4 litr hesabı ilə müəyyən 
edilir. 
Kənd yerlərində ilk növbədə RƏD üçün qazmalar, fərdi ya-
şayış  evlərinin  və  müxtəlif  təyinatlı  binaların  zirzəmilərindən, 
tərəvəz anbarlarından, daş-beton evlərdən istifadə olunur. Mə-
lumdur  ki,  kənd  yerlərində  əksər  yaşayış  evlərində  zirzəmilər 
mövcuddur.  Onların  ilk  növbədə  RƏD  üçün  hazırlanması  la-
zımdır. Birmərtəbəli daş evlərin zirzəmiləri qamma şüalanma-
nın  təsitrini  40-100  dəfə,  RƏD  üçün  hazırlandıqda  isə  800-
1000 dəfə azaldır (şək. 20). 
RƏD  üçün  hazırlanma  məqsədi  ilə  birinci  halda  divar  və 
tavanda olan bütün çatlar və yarıqlar örtülür, tavan üzərinə 30-
40 sm-lik əlavə torpaq örtüyü verilir, pəncərələr kərpiclə hörü-
lür və ya torpaqla doldurulmuş kisələrlə örtülür, ikinci halda isə 
yalnız evin döşəməsi üzərinə torpaq kütləsi verilir. 
Zirzəmisi olmayan kərpic və ya daş evlərin RƏD üçün ha-
zırlanması üçün divarda və tavanda olan bütün çat və yarıqlar 
dəqiqliliklə örtülür, qapı hissəsi sıx materialla qapadılır. Müha-
fizə  xüsusiyyətinin  artırılması  məqsədi  ilə  pəncərələr  kərpiclə 
hörülür  və  ya  torpaqla  doldurulmuş  kisələrlə  örtülür,  tavan 
örtüyü  üzərinə  30-40  sm-lik  torpaq  qatı  verilir.  Ventilyasiya 
üçün pəncərələrin birində keçid kamerası yaradılır. Hava çıxışı 

 
78 
üçün soba bacalarından da istifadə edilə bilər.