S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

Atmosferaga
b) 
natriyni fosfat quritish jarayonida hosil bo ‘Igan changni rekuperatsiyalash
sxemasi:
1-puflagichli quritgich; 2-batareyali siklonlar; 3-gaz tortgich (nasos);
4-tekis skrubber; 5-nasos; 6-sovitgich eritma uchun idish; 6-turbokalsinator.
T o z a gaz
d) karbonid ishlab chiqarishda tarkibida gaz holatida ammiak, chang
holatida karbam id bilan aralashma gazni rekuperatsiya qilish sxemasi.
1-ko ‘pikli qurilma; 2-ventilator; 3-kondensat uchun idish; 4-oraliq idish;
5-nasos; 6-yutuvchi suyuqlik uchun idish.
Changni qaytadan ishlab chiqarishga berishni tashkil qilish. Ushbu 
usul eng keng qo‘llaniladi va yuqori samarali usul bo‘lib, korxonada 
chiqindisiz texnologik jarayonni hosil qilish imkonini beradi (26-d 
rasm).
98

---

Bir korxonada hosil bo‘lgan changni ikkinchi korxonada xomashyo 
sifatida foydalanish yo'li bilan rekuperatsiya qilish.
Bu usul asosan kimyo korxonalarida hosil b o ‘lgan changni 
rekuperatsiya qilish uchun qo‘llaniladi. Masalan: H2S 0 4 ishlab 
chiqarish jarayonida hosil boig an chang tarkibida S20 3 bor boMgan 
gazni batareyali siklonlar va elektroflltrlar yordamida ushlab qolib 
maxsus ishlov berilgandan so‘ng shaxtalarda, cho‘yan eritish uchun 
lshlatiladi.
Ushbu olinayotgan H 2S 0 4 quyidagi tarkibda olinadi: 40—60% Fe, 
1 -2 % S, 0.33 - 0.42 % Cu, 0.42 - 1.3 % Zn, 0.32 - 0.58 % Sn , 1 0 - 
20 g /t nodir metallar.
Qurilish maqsadida changdan foydalanish. Ushbu usul juda keng 
tarqalgan bo‘lib, quyidagicha amalga oshiriladi:
1) qurilish materiallari ishlab chiqarishda (tsement ishlab chiqarishda 
tutib olingan sement changni xomashyo sifatida ishlatiladi);
2) qurilish materiallari ishlab chiqarish jarayonida ishlab olingan 
changdan mayda dispers to ‘ldirgich sifatida foydalanish mumkin 
(asfalt qotishmalari, izolatsion materiallar, kleyli massalar olish va 
h.k.).
Qishloq xo‘jaligida foydalanish. Ba’zi sanoat changlari tarkibida 
o‘simliklar uchun yaxshi ozuqa vazifasini o‘tay oladigan elementlar 
bo‘ladi. Shuning uchun, qishloq xo‘jaligida o ‘g ‘it sifatida ishlatiladi. 
Masalan: sement ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan chang tarkibida 15% 
CaO, 22% P20 5 mavjud.
Chang tarkibidagi foydali komponentlarni ajratib olish uchun qayta 
ishlash. Turli metallurgiya korxonalarida ajralib chiqadigan changlar 
tarkibida qimmatbaho metallaming kukunlari bo‘lishi mumkin. Ularni 
ajratib olishda flotidorlardan foydalaniladi, bunda rangli qimmatbaho 
metallar ajratib olinadi.
C hangni b a ’zi fizik-kim yoviy xususiyatlaridan foydalanish 
jarayonlarida ishlatish. Ba’zi changlar suspenziyaga solinganda 
cho‘kmani suvsizlantirish xususiyatiga ega. Shuning uchun ular oqova 
suvlar jarayonidan hosil bo'lgan quyqalarga og‘irligi 50% ga teng 
miqdorda olinganda ushbu quyqa tezroq suvsizlanadi.