S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qametlərin “saflığı” Monohibrid çarpazlaşma zamanı əlamətlərin ikinci nəsildə parçalanmasının əsasını heteroziqot orqanizmlərdə allellərin qarışmaması təşkil edir. O, qametlərin “saflığı” hipotezi adlanır. Bu hipotezə görə, hər hansı əlamətə görə heteroziqot olan fərddə bu əlaməti idarə edən allel genlər homoloji xromosomlarda identik sahələrdə yerləşir. Meyoz nəticəsində hər bir qametə cüt xromosomlardan ancaq biri düşür. Belə ki, ~ 68 ~ birinci hibrid nəsil Aa cinsiyyət hüceyrələri hazırlayarkən, qametlərə iki allel gendən ancaq biri, ya A və ya a düşə bilər. Normal şəraitdə eyni qametə hər iki allel gen düşə bilməz, yəni qametlər həmin genlərə görə saf olur. Deməli, F 1 hibridləri iki tip cinsiyyət hüceyrələri hazırlayır: A və a. Bu qametlərin arasında 4 kombinasiyada mayalanma gedə bilər: 1AA, 2Aa və 1aa. Şəkil 21. Monohibrid çarpazlaşdırmanın xromosomlarla izahı Mendelin kəşf etdiyi parçalanma qanununu xromosomlarda da izah etmək olar . Məlum olduğu kimi F-1 nəsli iki tip həm erkək, həm də dişi qametlər hazırlayır. ~ 69 ~ Biz bilirik ki, noxudun hüceyrələrində 7 cüt xromosom vardır. Hər bir cüt homoloji xromosomlar adlanır. Lakin çarpazlaşmanı xromosomlarla izah etdikdə valideynləri göstərən dairələr içərisində ancaq bir cüt homoloji xromosom göstərilir. Bunlarda da öyrənilən əlamətlərin allellərinin yerləşdiyi nəzərdə tutulur (şəkil 21). Allel genlər homoloji xromosomların eyni sahələrində (lokuslarında) yerləşir. Valideynlərdə bir cüt xromosom varsa, reduksiya prosesində (meyozda) qametlərə homoloji xromosomlardan biri düşür. Hər bir xromosom isə allel genlərdən birini A və ya a-nı daşıyır və bu genlərə görə “safdır”lar. Öyrənilən allellərə görə eyni qametlərin mayalanmasından inkişaf edən nəslə homoziqot orqanizmlər deyilir. Misalımızda A qametilə A qameti mayalananda homoziqot sarı – AA və a qameti ilə də a qameti mayalandıqda homoziqot aa – yaşıl nəsil əmələ gəlir. Heteroziqot – öyrənilən alellərə görə müxtəlif qametlərin mayalanmasından orqanizm əmələ gəlir. Məs.; A qameti ilə a qameti mayalandıqda heteroziqot Aa nəsil əmələ gəlir. Birinci nəsil hibridlərin hamısı heteroziqot olub, ikinci nəslin iki hissəsi homoziqot (AA və aa) və iki hissəsi heteroziqot (Aa) olur. Deməli, F 2 -də parçalanma xarici görünüşünə görə (fenotipə) 3:1 nisbətində baş verirsə, irsi təbiətinə (genotipinə) görə 1:2:1 nisbətində baş verir. Orqanizmlərin görünən daxili və xarici əlamətlərinə birlikdə fenotip, irsiyyət əsaslarına – genlərinə birlikdə genotip deyilir. Monohibrid çarpazlaşdırmada alınan ikinci nəsildə fenotipcə iki tipdə 3:1 nisbətində sarı və yaşıl formalar alınır. Şəkil 22 Monohibrid çarpazlaşmanın sxemi. ~ 70 ~ Şəkil 23. Monohibrid çarpazlaşma. Monohibrid çarpazlaşdırmada alınan ikinci nəsildə genotipcə 3 cür orqanizmin 1:2:1 nisbətində meydana çıxdığını görə bilərik. F 2 -də dörd hissədən 1AA, 2Aa və 1aa genotipli bitkilər meydana çıxır. Bunlardan AA genotipli sarı ilə Aa genotipli sarı noxudları ayrılıqda becərdikdə nəslin bir qismi həmişə sarı noxudlar verəcək, deməli, onlar homoziqot AA genotiplidir. Lakin sarı noxudlardan bəzilərini becərdikdə həm sarı, həm də yaşıl alınarsa, onda belə sarı formaların genotipcə heteroziqot Aa olmalarını təsdiq etmək mümkündür. Yuxarıdakı sxemlərdən aydın oldu ki, bu cür heteroziqot sarı noxudlar Aa homoziqot sarı – AA noxudlara nisbətən 2 dəfə çoxdur (1AA, 2Aa, 1aa). Mendelin kəşf etdiyi dominantlıq və parçalanma qanunları universaldır, yəni istər bitkilərdə, mikroorqanizmlərdə, istərsə də heyvanlar üzərində aparılan bütün təcrübələrdə özünü doğruldur. Deməli, monohibrid çarpazlaşmada F 2 nəslində fenotipə görə 3 pay sarı və 1 pay yaşıl rəngli, yəni 3:1 nisbətində, genotipə görə isə 1:2:1 (1AA:2Aa:1aa) nisbətində parçalanma baş verir. Resiprok çarpazlaşma. Dominant və resessiv əlamətlərə malik olan orqanizmlər həm ana, həm də ata bitkisi kimi istifadə olunursa, bu cür çarpazlaşma resiprok çarpazlaşma adlanır. Bəzən resiprok çarpazlaşmaları düzünə və əksinə kimi iki cür aparırlar. Məs., əgər dişi ♀ AA x aa ♂ erkək düzünə çarpazlaşmadırsa, onda ♀ aa x AA ♂ erkək əksinə çarpazlaşmadır. Müəyyən olunmuşdur ki, çox zaman hər iki halda eyni nəticə alınır, yəni valideynlərin bu və ya digər əlaməti daşımasından asılı olmayaraq F 1 -də dominantlıq və F 2 -də parçalanma eyni gedir. ~ 71 ~ Analizedici çarpazlaşma. İkinci nəsildə alınmış iki tipdə sarı noxudları AA və Aa genotipcə adi gözlə bir-birindən fərqləndirmək mümkün deyil. Odur ki, onların genotipini müəyyən etmək üçün genetikada qəbul edilmiş analizedici çarpazlaşdırmadan istifadə edilir. Bu zaman dominant əlamətə malik olan sarı noxudlar resessiv əlamətli yaşıl noxudlu valideyn forması ilə çarpazlaşdırılır. Belə çarpazlaşdırmadan alınan nəsil F B ilə işarə edilir. Çarpazlaşdırma nəticəsində nəsildə əlamətlər 1:1 nisbətində parçalanarsa, yəni bir hissə sarı və bir hissə yaşıl noxudlar alınarsa, götürülmüş valideyn sarı noxudların heteroziqot genotipə (Aa), əgər nəsildə ancaq sarı noxudlar alınarsa, valideyn sarı noxudların homoziqot genotipə (AA) malik olduğunu göstərir. P ♀ Aa x aa ♂ Qametlər A a a F B Aa aa s y 1 : 1 Analizedici çarpazlaşma bekkross çarpazlaşma da adlanır (F B ) ilə işarə edilir. F B nəslində parçalanmanın xüsusiyyətlərinə əsasən hibridin genotipini, hibrid tərəfindən əmələ gələn qametləri və onların nisbətini analiz etmək olar. Natamam dominantlıq. Çarpazlaşdırma zamanı bəzən bir valideyn əlaməti digər valideyn əlaməti üzərində tam dominantlıq təşkil edə bilmir. Belə olduqda F 1 -də alınmış heteroziqot orqanizm valideyn əlamətlərindən heç birini özündə tam əks etdirə bilmir və aralıq forma alınır. Natamam dominantlıqda F 2 -də əlamətlərin fenotipcə parçalanması genotipik parçalanmaya uyğun gəlir. Natamam dominantlığı çiyələk bitkisində meyvənin rənginin irsən nəslə ötürülməsinə baxaq. Meyvəsi qırmızı və ağ rəngdə olan çiyələk bitkilərini çarpazlaşdırdıqda F 1 -də alınan bitkilərin meyvəsinin rəngi çəhrayı olur. İkinci nəsildə bir hissə qırmızı iki hissə çəhrayı və bir hissə ağ meyvəsi olan bitkilər alınır. Qırmızı x ağ AA aa A a F 1 Aa çəhrayı F 2 1AA 2Aa 1aa qırmızı çəhrayı ağ ~ 72 ~ Həmçinin gecə gözəli (Mirabilis jaiapa) adlanan bitkinin qırmızı çiçəkli sortu ilə ağ çiçəkli sortu çarpazlaşdırıldıqda birinci nəsildə çəhrayı rəngli olan meyvələr meydana çıxır. Çəhrayı bitkiləri çarpazlaşdırdıqda ikinci nəsildə 1 pay qırmızı - AA, 2 pay çəhrayı – Aa və 1 pay – aa çiçəkli bitkilər alınır. Deməli, A geni ilə a geninin qarşılıqlı təsiri sayəsində F 1 -də qırmızı deyil, çəhrayı – Aa rəngli çiçəkləri olan bitkilər meydana gəlir. Genlərin kodominantlığı da müəyyən edilmişdir. Bu zaman birinci nəsil hibridlərdə valideynlərin əlamətləri biri digərindən asılı olmadan eyni dərəcədə üzə çıxır. Kodominantlıqla heyvanlarda və insanlarda qan qrupları, zülalların quruluş fərqliliyi, məs., hemeqlobin və ya transferrin, fermentlər və s. nəslə ötürülür. Başqa misal, Şorthorn cinsindən olan ağ və qırmızı heyvanları cütləşdirdikdə F 1 -də çal heyvanlar alınır (ağla qırmızı rəngin qarışığı). Heteroziqot formalar fenotipinə görə asanlıqla fərqlənir. Şəkil 24. “Gecə gözəli” bitkisinin tac hissəsinin rəngi misalında natamam dominantlığın irsən keçməsi. Bu misallarda Mendelin parçalanma qanunu fenotipik olaraq özünü doğrultmasa da, genotipik olaraq tam doğruldur. Deməli, Mendelin parçalanma qanunu bu qanundan kənarlanmanın da mexanizmini izah edir. Beləliklə, parçalanma zamanı fenotipik və genotipik nisbətlər statistik xarakter daşıyır. Elə ona görə də Mendel valideynlərin hər bir əlamətinin nəsildə parçalanmasını izah etməkdə kəmiyyət analizi üsulundan istifadə etmişdir. ~ 73 ~ Monohibrid çarpazlaşdırmaya aid izahlı məsələlər 1. Pomidor bitkisinin meyvəsi yumru və armudvari formada olur. Yumru formanın geni armudvari forma üzərində dominantlıq edir. a) Əgər nəsildə yumru və armudvari meyvələrin miqdarı bərabər olmuşdursa, onda valideynlərin genotipi necə olacaqdır? b) Tərəvəzçilik sovxozunun parniklərində hibrid toxumlardan yetişdirilmiş şitillər əkilmişdir. Bu şitillərdən inkişaf edən kollardan 31750-sindən armudvari formalı meyvələr, 95250 koldan isə yumru formalı meyvələr alınmışdır.Onlardan neçə kol heteroziqot olmuşdur? Həlli: Məsələnin həlli başqa xarakter daşıyır, daha doğrusu nəsillərin fenotipini analiz etməklə valideynlərin genotipini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Məsələnin şərtini aydınlaşdırmaq məqsədilə cədvəl quraq: Əlamət Əlaməti müəyyən edən gen Meyvələrin yumru forması A Meyvələrin armudvari forması a Məsələnin şərtində bizə yalnız nəsillərin fenotiplərinin nisbəti verilmişdir. Bu tipli məsələlərin həlli məqsədilə genotipləri çarpazlaşdıran zaman müəyyən fenotiplərin nisbətinin mümkünlüyünü yadda saxlamaq üçün monohibrid çarpazlaşmanın müxtəlif variantları zamanı nəsillərin nisbətlərini göstərən cədvəli əl altında saxlamaq lazımdır Çarpazlaşdırılan fərdlərin genotipləri Nəsillərin genotiplərinin mümkün olan variantları Nəsildə fenotiplərin nisbəti AA x AA AA AA x Aa 1AA:1Aa AA x aa Aa aa x aa aa Aa x Aa 1AA:2Aa:1aa 3:1 Aa x aa 1Aa:1aa 1:1 Məsələnin şərtinin “a” bəndinə görə nəsildə fenotiplərin parçalanması 1:1 nisbətində baş vermişdir. Beləliklə, heteroziqot bitkilərlə (aa) çarpazlaşdırılmışdır: alınan nəsillərin yarısı yumru və yarısı isə armudvari formalı bitkilərdir. ~ 74 ~ P Aa x aa Qametlər A a a F 1 Aa aa Məsələnin şərtinin “b” bəndində fenotiplərin sayca nisbəti verilmişdir. Bu nisbətə görə müəyyən etmək olar ki, nəsildə armudvari meyvələri olan 1 bitkiyə qarşı yumru meyvələri olan 3 bitki düşür (31750/95250).daha doğrusu 1:3 nisbətində. Deməli, aydın olur ki, hibrid bitkilər çarpazlaşdırılmışdır. Çarpazlaşma aşağıdakı qaydada aparılmışdır. F 2 -ni analiz etdikdə məlum olur ki, genotiplər 1AA:2Aa:1aa nisbətində alınır. 95250 yumru meyvəli bitkilər 1/3 AA genotipli, 2/3 hissə isə Aa genotipli heteroziqot bitkilərə aid olmuşdur. Bu 2/3 hissə heteroziqot bitkilər 63500 təşkil etmişdir (95250-31750=63500). P Aa x Aa Qametlər A a A a F 2 AA Aa Aa aa 2. Buğda bitkisində karliklik (cırtdanboyluluq) geni normal boyluluq üzərində dominantlıq edir. Əgər nəsildə alınan bitkilərin ¾ hissəsi cırtdanboylu olmuşdursa, onda valideyn formaların genotipi necə olmuşdur? Həlli: Əlamət Əlaməti müəyyən edən gen Bitkinin cırtdan boyu A Bitkinin normal boyu a Məsələnin şərtindən məlumdur ki, nəsildə alınan bitkilərin ¾ hissəsi cırtdanboylu olmuşdur. Bu baxımdan valideynlərin hər ikisinin heteroziqot olduğunu müəyyən etmək olar. Onda çarpazlaşmanı aşağıdakı kimi yazmaq olar: P Aa x Aa Qametlər A a A a F 2 AA Aa Aa aa ~ 75 ~ F 2 nəslində alınan ¾ hissə cırtdanboylu bitkilərin ¼ hissəsi homoziqot və 2/4 hissəsi isə heteroziqotdur. 3. Drozofil milçəyində bədənin boz rəngi qara rəng üzərində dominantlıq edir. a) Bir sıra təcrübələr zamanı boz rəngli milçəkləri qara rəngli milçəklərlə çarpazlaşdırdıqda 117 boz rəngli və 120 qara rəngli fərd alınmışdır. Valideyn formaların genotipini təyin edin. b) Boz rəngli milçəkləri çarpazlaşdıran zaman nəsildə 1392 boz rəngli və 467 qara rəngli fərd alınmışdır. Valideyn formaların genotiplərini təyin edin. Həlli: Boz rəngli milçəkləri qara rəngli milçəklərlə çarpazlaşdırdıqda 117 boz rəngli və 120 qara rəngli (1:1 nisbətində) fərd alınmışdır. Deməli, çarpazlaşmada heteroziqot (Aa) boz rəngli və homoziqot (aa) qara rəngli milçəklərdən istifadə edilmişdir. Analizedici çarpazlaşma aparılmışdır. Əlamət Əlaməti müəyyən edən gen Boz rəng A Qara rəng a P Aa x aa Qametlər A a a F 1 Aa aa Məsələnin “b” bəndində boz rəngli milçəkləri çarpazlaşdıran zaman nəsildə 1392 ədəd boz rəngli və 467 ədəd qara rəngli fərd alındığından valideynlərin genotipini təyin etmək tələb olunur. 1392:467-yə nisbəti 3:1 nisbətini verir. Bu cür parçalanma F 1 -nəslinin heteroziqot fərdlərinin çarpazlaşmasından alınır. Deməli, valideynlərin genotipi heteroziqot (AaxAa) olmuşdur. P Aa x Aa Qametlər A a A a F 2 AA Aa Aa aa 4. Normal drozofil milçəklərini öz aralarında çarpazlaşdırdıqda nəsildə fərdlərin ¼ hissəsinin gözləri kiçilmiş formada olmuşdur. Belə milçəkləri çarpazlaşdırdıqda nəsildə 37 fərd kiçilmiş gözlü və 39 fərd isə normal gözlü olmuşdur. Hər iki təcrübədə çarpazlaşdırılan milçəklərin genotipini müəyyən edin. ~ 76 ~ Həlli: Məsələnin şərtindən məlum olur ki, normal drozofil milçəklərini öz aralarında çarpazlaşdırdıqda alınan nəsillərin ¼ hissəsinin gözləri kiçilmiş formada olmuşdur. Deməli, alınan nəsillərin ¾ hissəsi normaldır. Normal drozofil dominant A geni ilə, gözləri kiçilmiş formanı resessiv a geni ilə işarə etsək, onda valideynlərin genotipi heteroziqot olacaq və çarpazlaşma aşağıdakı kimi baş verəcəkdir: P Aa x Aa Qametlər A a A a F 2 AA Aa Aa aa 3 pay normal 1 pay kiçilmiş gözlü Məsələnin ikinci şərtinə əsasən gözləri kiçilmiş formalı milçəkləri normal milçəklərlə çarpazlaşdırdıqda 37 fərd kiçilmiş gözlü və 39 fərd isə normal gözlü olmuşdur. 37:39 nisbəti 1:1 nisbətinə uyğun gəlir. Bu cür nisbət isə analizedici çarpazlaşma zamanı alınır. Buradan da aydındır ki, çarpazlaşmada iştirak edən valideynlərin genotipi aşağıdakı kimi olmuşdur: P Aa x aa Qametlər A a a F 1 Aa aa normal kiçilmiş gözlü 5. Heyvandarlıq fermasında su samurundan 225 bala alınmişdir. Onlardan 167-si qəhvəyi və 58-i isə mavi-boz xəzli olmuşdur. Nəzərə alınmalıdır ki, qəhvəyi rəng mavi boz rəng üzərində dominantlıq edir. Valideyn formaların genotipini təyin edin. Həlli: Əlamət Əlaməti müəyyən edən gen Qəhvəyi xəz A Mavi-boz xəz a Məsələnin şərtinə görə heyvandarlıq fermasında 225 bala alınmışdır ki, bunlardan 167-si qəhvəyi, 58-i isə mavi-boz rənglidir. Bu 3:1 nisbətində əlamətlərin parçalanmasına müvafiqdir. Deməli, 167:58-ə nisbəti kimi. Onda valideynlərin genotipi heteroziqot (Aa) olmalıdır. Çarpazlaşmanı belə göstərmək olar: ~ 77 ~ P Aa x Aa Qametlər A a A a F 2 AA Aa Aa aa qəhvəyi-167 mavi-boz-58 6. Valideynləri qonur gözlü olan mavi gözlü kişi qonur gözlü qadın ilə evlənmişdir. Bu qadının atası mavi gözlü, anası isə qonur gözlü olmuşdur. Qonur gözlülük geni mavi gözlülük geni üzərində dominantlıq edir. Bunu bilərək göstərilən nigahdan sonra törəyən Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|