S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

Reaksiya  norması.  Yuxarıda  qeyd  etdik  ki,  orqanizmlərin  fərdi 
inkişafının hər bir mərhələsi genotiplə idarə edilir. Genlərin fəaliyyəti isə 

 
~ 147 ~ 
xarici və daxili amillərin təsiri şəraitində baş verir. Belə məlum olmuşdur 
ki,  hər  bir  orqanizmin  müxtəlif  əlamət  və  xassələrinin  özünəməxsus 
reaksiya  normaları  vardır.  Lakin  onları  tam  ağ  dovşanlardan  – 
albinoslardan  fərqləndirən  bəzi  əlamətləri  vardır.  Himalay  dovşanlarında 
irsi  xassə  olaraq  quyruq,  ayaqlar,  burun  qara  tüklə  örtülü  olur.  Himalay 
adadovşanını  albinos  (yəni  piqmentlərdən  məhrum  olan)  tam  ağ 
dovşanlarla  çarpazlaşdırdıqda  birinci  nəsildə  Himalay  dovşanının 
əlamətləri  dominant  olur.  Himalay  adadovşanının  belindən  bir  sahənin 
tüklərini çəkib, temperaturu aşağı olan bir mühitdə saxlasaq və ya o yerə 
buz  bağlasaq  bir  müddətdən  sonra  həmin  yerdən  qara  tüklər  çıxacaqdır. 
Deməli,  aşağı  temperaturun  təsirinə  bu  cür  reaksiya  göstərmiş  olur. 
Belində təcrübə yolu ilə qara tük əmələ gəlmiş himalay dovşanından bala 
aldıqda  həmin  əlamətin  irsən  keçmədiyini  görəcəyik.  Deməli,  himalay 
dovşanının tük örtüyü ancaq genotip daxilində dəyişkənliyə uğrayır, ondan 
kənara çıxmır. Bu cür reaksiya norması daxilində baş verən dəyişkənliklər 
orqanizmin təkamül prosesində qazandığı bir xassədirr. 
İnsanların  qanında  eritrositlərin  miqdarı  yaşadıqları  yerin  dəniz 
səthindən  hündürlüyü  ilə  əlaqədar  olaraq  artır.  Məlum  olduğu  üzrə 
eritrositlər  bədənə  oksigen  daşıyır.  Dəniz  səviyyəsindən  yuxarı  qaltdıqca 
havada oksigen seyrəlir. Orqanizm bu dəyişilməyə eritrositlərini artırmaqla 
müəyyən norma daxilində reaksiya göstərir. İnsan dağlıq şəraitdən aşağıda 
yerləşən  rayonlara  köçdükdə  proses  əksinə  gedir.  Deməli,  orqanizmlərin 
reaksiya  normaları  daxilində  xarici  mühit  amillərinin  dəyişkənliklərinə 
qarşı 
reaksiya 
göstərmələri 
təkamül 
prosesində 
qazandıqları 
uyğunlaşmadır. 
Modifikasiya  orqanizmlərin  genotipi  dairəsində  baş  verən  fenotipik 
dəyişkənlikdir.  Bu  dəyişkənliklər  genotipə  toxunmur,  buna  görə  də  irsən 
nəslə  keçmir.  Lakin  xarici  mühitin  amillərinə  qarşı  bu  cür  dəyişilmələr 
genotiplə idarə olunur.  
İlk  dəfə  İohansen  1911-ci  ildə  genetikaya  fenotip  və  genotip 
anlayışını daxil etmişdir. Fenotipik və genotipik dəyişkənliyi başa düşmək 
üçün İohansenin “təmiz xətlər” nəzəriyyəsi ilə tanış olaq. 
Təmiz  xətlər  nəzəriyyəsi.  Orqanizm  və  mühit  problemi  İohansenə 
qədər  dəqiqləşdirilməmişdir.  İohansenin  paxla  bitkisi  populyasiyası 
üzərində  apardığı  tədqiqatı  genotiplə  fenotipin  qarşılıqlı  əlaqə  və 
münasibətlərini  aydınlaşdırmağa  imkan  verdi.  Onun  öz  tədqiqatından 
çıxardığı nəticələr digər tərəfdən də praktika və seleksiya işlərində böyük 
əhəmiyyət kəsb etdi. 
Paxla  bitkisi  populyasiyasından  6  il  ərzində  yaradılan  iki  xətt  üzrə 

 
~ 148 ~ 
aparılmış təcrübələrin nəticələri aşağıdakı cədvəldə göstərilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        Cədvəl 9 
Təmiz xətlə üzrə aparılan seçmənin nəticələri toxumların çəkisi  
qramın yüzdə biri-sq ilə göstərilir. 
Seçmə 
aparılan 
illər 
Toxumları iri olan xətt 
Toxumları xırda olan xətt 
Xırda toxumlar 
İri toxumlar 
Xırda toxumlar 
İri toxumlar 
Ana 
xəttin 
toxumları 
əsil 
əsil 
Ana  xəttin 
toxumları 
Ana  xəttin 
toxumları 
nəsil  nəsil 
Ana  xəttin 
toxumları 
1902 
60 
3,2 
4,9 
70 
30 
5,8 
4,8 
40 
1905 
55 
75,2 
70,9 
80 
25 
40,2 
41,0 
42 
1904 
50 
54,6 
55,9 
87 
31 
31,4 
32,6 
43 
1905 
43 
63,6 
63,6 
73 
27 
38,3 
39,2 
39 
1906 
46 
4,4 
3,0 
84 
30 
7,9 
9,9 
46 
1907 
45 
9,1 
7,7 
81 
24 
7,4 
7,0 
47 
1902-1907 
51,7 
6,7 
6,2 
79,2 
27,8 
6,8 
7,4 
42,8 
 
Cədvəldə  iki  müxtəlif  xətt  üzrə  aparılan  seçmənin  nəticələri 
göstərilir. Bunlardan orta çəkisi 0,66 qr olan iri toxumlu xətt, o biri isə orta 
çəkisi  0,37  qr  olan  xırda  toxumlu  xətdir.  İohansen  6  il  ərzində  hər  iki 
xətdən həm iri həm də xırda toxumları götürüb ayrılıqda əkmişdir. Hər iki 
xətdən  alınan  nəsillərin  orta  çəkiləri  dəyişilməmişdir.  6  il  aparılan  seçmə 
nəticəsində  iri  toxumlu  xəttin  iri  toxumlarının  orta  çəkisi  66,7  sq,  xırda 
toxumların  isə  66,2  sq  olmuşdur.  Xırda  toxumlu  xəttin  də  iri  və  xırda 
xətlərində  beşillik  seçmə  eyni  effekt  vermişdir,  yəni  ardıcıllıqla  36,8  və 
37,4 sq olmuşdur. Lakin populyasiyada seçmə nəticə verir, çünki ona daxil 
olan fərdlər genetik cəhətdən eyni olmur. Buna görə də populyasiyada baş 
verən  homoziqot  biotiplər  üzrə  seçmə  apardıqda  müəyyən  vaxtdan  sonra 
saf xətlər alınır, yəni seçmə öz həddinə çatmış olur. 
 
Kəmiyyət əlamətlərinin dəyişməsinin qanunauyğunluqları 
   Fenotip  dəyişkənliyinin  hər  hansı  bir  forması  irsən  keçməsə  də, 
orqanizmin  əlamətləri  və  xüsusiyyətlərinin  müəyyən  mühüt  şəratində 
formalaşması genlərin ciddi nəzarətində olur. Belə dəyişkənliklər əlamətin 
reaksiya  norması  hüdudlarından  kənara  çıxmır.  Hər  hansı  bir  növ  üçün 
əlamətin  reaksiya  norması  filogenezdə,  yəni  növün  əmələ  gəlməsi 
prosesində  formalaşmışdır  və  yaşayış  şəraitinə  tam  uyğun  gəldiyi  üçün 
uyğunlaşdırıcı  xassələrə  malikdir.  Orqanizm  özünün  ontogenezində  ətraf 
mühüt  amillərinin  kompleks  təsirinə  məruz  qalır  və  bu,  onun 
dəyişilməsində  öz  əksini  tapır.  Modifikasiya  dəyişkənliyi  təbiətdə  çox 

 
~ 149 ~ 
geniş yayılmışdır. Qidalanma şəraitindən asılı olaraq heyvanların südündə 
yağın  miqdarının  və  onların  çəkisinin  dəyişilməsi,  havada  oksigenin 
parsial təzyiqindən asılı olaraq qanda eritrositlərin  miqdarının dəyişilməsi 
modifikasiyadır.  Gentik  eyni  olan  bir  yumurta  (monoziqot)  əkizləri  və 
vegetativ  üsulla  çoxaldılan  eyni  bir  bitkinin  nəsilləri  müxtəlif  mühüt 
şəraitinə düşdükdə fərqli fenotiplər verir. 
   Genotipin  tam  nəzarətində  olan  hər  hansı  bir  əlamətin  mühüt  şəraitinə 
uyğun  fasiləsiz  modifikasiya  əmələ  gətirmə  xüsusiyyəti  vardır.  Nəticədə 
belə  modifikasiyaların  hər  biri  ayrıca  variant  olmaqla  variasiya  sırasını 
əmələ  gətirir.  Hər  bir  variantın  variasiya  sırasında  rastgəlmə  tezliyi 
müxtəlifdir.  Eyni  genotipə  malik  orqanizmlərə  həyatın  ilk  anından 
ömrünün  sonuna  qədər  mühütün  müxtəlif  amilləri  eyni  dərəcədə  təsir 
etmir.  Bir  ağacdan  götürülmüş  yarpaqların  ölçüləri  çox  geniş  miqyasda 
dəyişiy. Yarpaqların genotipinin eyni olmasına baxmayaraq onlar müxtəlif 
inkişaf  şəraitində  fərqli  fenotiplər  əmələ  gətirir.  Əgər  bu  yarpaqları 
əlamətin artma və ya azalma ardıcıllığına uyğun düzsək, alınan variasiya 
üzrə  əlamətin  dəyişməsi  reaksiya  normasından  kənara  çıxmır.  Variasiya 
sırasını əmələ gətirən variant əlamətin tək ifadəsidirsə, variantlar çoxluğu 
hesabına  formalaşan  variasiya  sırası  reaksiya  norması  daxilində  əlamətin 
dəyişmə dərəcəsini göstərir. 
   Variasiya  sırasını  yalnız  kəmiyyət  əlamətlərinə  görə  qurmaq  olar. 
Variasiya  sırasına  daxil  olan  hər  bir  variantın  rastgəlmə  tezliyi  mühüt 
amillərinin kompleks təsirinin intensivliyindən asılıdır. Variasiya sırasında 
variantların  yerləşmə  ardıcıllığının  təhlili  göstərir  ki,  bu  sırada  kəmiyyət 
əlamətinin  ən  çox  orta  variantlarına  rast  gəlinir.  Variasiya  sırasının 
başlanğıcında  və  sonunda  və  ya  kəmiyyət  əlamətlərinin  reaksiya  norması 
hüdudlarında  yerləşən  variantların  rastgəlmə  tezliyi  (minimum  və 
maksimum)  çox  aşağı  olur.  Çox  geniş  spektrdə  dəyişilən  əlamətlər,  bir 
qayda  olaraq,  poligen  irsiyyətlə  idarə  olunan  kəmiyyət  əlamətləridir 
(boyun  uzunluğu,  dərinin  piqmentləşmə  dərəcəsi,  bədən  kütləsi). 
Orqanizmlərin  digər  əlamətləri,  məsələn,  gözün  rəngi,  qan  qrupu  kimi 
əlamətlər  olduqca  dar  reaksiya  normasına  malikdir.  Beləliklə,  əlamət 
reaksiya  norması  hüdudlarında  onun  orta  göstəricisindən  nə  qədər  çox 
uzaqlaşırsa, bu variantların rastgəlmə tezliyi bir o qədər azdır. 
   Çoxsinifli  variasiya  sırası  qurmaq  daha  vacibdir.  Bunu  üçün  bütün  sıra 
sərbəst olaraq siniflərə bölünür. Bizim misalda variasiya sırasının (71 .. 97 
mm)  27  variantı  vardır.  Həmin  variantları  9  sinfə  bölmək  olar.  Sinfin 
qiyməti  aşağıdakı  kimi  tapılır:  son  (kənar)  variantların  fərqini  siniflərin 
sayına  bölürlər,  alınan  qiymət  siniflər  arasındakı  fərq  göstəricisi  olur. 

 
~ 150 ~ 
Beləliklə,  97-71/9=29  yəni,  sinfin  qiyməti  3-ə  bərabərdir.  Buna  görə  də 
çoxsinifli variasiya sırasının aşağıdakı hüdudları olacaqdır: 
 
Siniflər 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII 
IX 
71-73 
74-76 
77-79 
80-82 
83-85 
85-88 
89-91 
92-94 
95-97 
 
Bundan  sonra  siniflərin  orta  qiyməti  tapılır:  birinci  sinif  üçün 
71+73/2=72; ikinci sinif üçün 74+76/2=75 və s. 
Siniflərin orta qiymətini onların artım qaydasında yazaraq çoxsinifli 
variasiya  sırası  alırıq:  72,  75,  78,  81,  84,  87,  90,  93  və  96  mm.  Burada 
siniflərin orta qiymətləri ayrı-ayrı variantların rolunu oynayır. 
 
Siniflərin orta 
qiyməti (X) 
mm 
72 
75 
78 
81 
84 
87 
90 
93 
96 
Siniflərin rastgəlmə 
tezliyi (f) 
 
2 
 
4 
 
6 
 
8 
 
11 
 
9 
 
6 
 
3 
 
1 
 
Bundan sonra hər bir sinfin rastgəlmə tezliyi təyin edilir, yəni həmin 
sinifdə fərdlərin sayı hesablanır. Həmin məqsədlə yuxarıdakı cədvəl tərtib 
edilir: 
Cədvəldən  göründüyü  kimi,  daha  tez-tez  təsadüf  edilən  kəmiyyyət 
beşinci  sinfin  orta  qiymətidir  (84).  O,  modal  sinif  yaxud  moda  adlanır.  
Variasiya  sırası  tədqiq  olunarkən  hələ  keçən  əsrin  əvvəllərində  Qallton 
tərəfindən qoyulmuş biometriya  metodlarından istifadə olunur. Bu zaman 
variantlar  qruplaşdırılaraq  ayrı-ayrı  siniflərə  ayrılır,  hər  bir  sinfin  orta 
qiyməti  və  variantların  qruplaşdırıldığı  siniflərin  rastgəlmə  tezliyi 
müəyyən edilir. Çoxsinifli variasiya sırası qurmaq daha əlverişlidir. Bunun 
hesabına  ayrı-ayrı  variantların  və  onların  siniflərinin  rastgəlmə  tezliyini 
daha  dəqiq  müəyyən  etmək  olur.  Variasiya  sırasında  variantların  ən  çox 
toplandığı  sinif  tədqiq  olunan  kəmiyyət  əlamətinin  daha  tez-tez  təsadüf 
edildiyi  qrupdur.  Bu,  variasiya  sırasının  modal  sinfi  və  ya  kəmiyyət 
əlaməti üçün moda adlanır (MO). Biz yuxarıda bu barədə məlumat verdik. 
Hər bir sinif üzrə əlamətin orta qiyməti belə hesablanır: 
 x = 

x
i
 
      2 
Burada  x  -  əlamətin  hər  bir  sinif  üzrə    orta  qiyməti; 

x
i
  –  hər  bir 
sinfə  daxil  olan  variantların  göstəricilərin  minimum  və  maksimum 

 
~ 151 ~ 
qiymətlərin  cəmidir.Variasiya  sırasının  əsas  göstəricilərinə  orta  ədədi 
kəmiyyət, orta kvadratik meyl və orta ədədi kəmiyyətin xətası və ya ondan 
kənaraçıxma aid dir. 
Orta  ədədi  kəmiyyət  öyrənilən  bütün  fərdlərdə  əlamətin 
modifikasiya  dəyişkənliyinin  əsas  göstəricisi  olub  M  və  ya  X  ilə  işarə 
edilir. Orta ədədi kəmiyyət (M) aşağıdakı düsturla hesablanır: 
 
M =   

 (x

f) 
     N 
burada, 

  (x

f)  –  hər  bir  sinfin  orta  qiymətinin  onun  variantlarının 
rastgəlmə  tezliyinə  hasilinin  cəbri  cəmi,  n  –  variasiya  sırasına  daxil  olan 
variantların ümumi sayıdır. 
   Orta  ədədi  kəmiyyətin  qiyməti  bir  qayda  olaraq  variasiya  sırasındakı 
modal  sinfin  qiymətinə  çox  yaxın  olur.  Orta  kvadratik  meyl  əlamətin 
dəyişilmə  dərəcəsini  müəyyənləşdirmək  üçün  istifadə  olunur.  Orta 
kvadratik  meylin  hesablanması  üçün  hər  bir  sinif  üzrə  orta  ədədi 
kəmiyyətdən (M) kənaraçıxma ayrıca hesablanır: 
a = x – M 
burada  a  –  M-dən  hər  sinif  üzrə  kənaraçıxma,  x  -  əlamətin  hər  bir  sinif 
üzrə  orta  qiyməti,  M  –  orta  ədədi  kəmiyyətdir.  Orta  kvadratik  meyl  (G) 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 






1
2
n
M
x
G
 
burada  ∑  (x  -  M)  –  hər  bir  sinfin  əlamətin  orta  qiymətinin  orta  ədədi 
kəmiyyətdən meylinin cəbri cəmi,  n – variantların ümumi sayıdır. 
Variasiya sırasının qrafiki ifadəsi variasiya əyrisi adlanır. Variasiya 
sırasını,  eləcə  də  əyrisini  təhlil  edərkən  əlamətlərin  dəyişkənliyinin 
müqayisəsi üçün variasiya əmsalından (V) istifadə olunur. Variasiya və ya 
dəyişkənlik  əmsalı  orta  kvadratik  meylin  (G)  orta  ədədi  kəmiyyətə  (M) 
faizlə nisbətini ifadı edir: 
%
100


M
G
V
 
Variasiya  sırasında  öz  əksini  tapmış  hər  hansı  bir  əlamətin 
dəyişkənlik əmsalının üç variasiya hüdudu ayırd edilir. Birinci, aşağı hədd 
0-10  %,  ikinci  orta  hədd  11-20  %  qiymətə  malikdir.  Variasiya  əmsalının 
üçüncü,  yüksək  həddi  əlamətin  dəyişilmə  dərəcəsi  20  %-dən  çox  hallar 
üçün qeyd edilir. 
   Variasiya sırası qrafiki qayda da təsvir edilə bilər. Bunu üçün yuxarıdakı 
cədvəldə  verilmiş  rəqəmlərdən  istifadə  edərək  absis  oxu  (a),  üzərində 
siniflərin  orta  qiymətlərini  (X),  ordinat  oxu  (o)  üzərində  isə  onların 

 
~ 152 ~ 
rastgəlmə tezliklərini (f) yazırlar. Sonra bütün nöqtələri xətlərlə birləşdirib 
variasiya əyrisini, yəni variasiya sırasının qrafiki təsvirini alırlar. 
   Qrafikin  tağvari  olması  göstərir  ki,  variantların  rastgəlmə  tezliyi 
variasiya  sırasında  müxtəlifdir,  sıranın  ortasındakı  variasiyalara  çox 
kənardakı variasiyalara isə az təsadüf edilir. 
 
Mutasiya 
 
Mutasiya  qəflətən  və  sıçrayışla  baş  verən,  irsən  keçən  dəyişkənliyə 
deyilir.  Bu  cür  dəyişkənlik  orqanizmin  fərdi  həyatının  bütün 
mərhələlərində:  qametlərdə,  ziqotda,  yetkinlik  və  qocalıq  dövrlərində  də 
baş  verə  bilir.  Mutasiya  orqanizmin  istər  somatik,  istərsə  də  cinsiyyət 
hüceyrələrində əmələ gəlir. Mutasiya terminini ilk dəfə biologiyaya daxil 
edən  Quqo-de  Friz  olmuşdursa,  lakin  bu  haqda  olan  anlayışa  ondan  da 
əvvəlki alimlərin əsərlərində rast gəlirik. Hələ Ç. Darvin “Heyvanların və 
bitkilərin  əhlilləşdirilməsində  dəyişilməsi”  adlı  əsərində  bu  cür 
gözlənilmədən,  qəflətən  baş  verən  irsi  və  xırda  dəyişilmələr  haqqında 
yazırdı. Darvin bədəni uzun, ayaqları qısa “ankon” qoyunları, tükləri incə 
və  uzun  “moşan”  qoyunları  haqqında  məlumat  verir  və  bu  cür 
dəyişilmələri “sport” və ya tək-tək baş verən dəyişkənlik adlandırırdı.  
Quqo-de  Friz  1880-ci  ildən  başlayaraq  təcrübə  apardığı  Enotera 
Lamarkiana  (Oenothera  Lamarckiana)  adlanan  bitkilərin  içərisində 
mutasiya baş vermiş formalar müşahidə etdi. Bəzi bitkilər öz əlamətləri ilə 
enotera  növündən  elə  kəskin  fərqlənmişdilər  ki,  hətta  de-Friz  onları  yeni 
növ də adlandırmışdı.  
Quqo-de Friz mutasiya nəzəriyyəsini aşağıdakı qaydada vermişdir:  
1.
 
Mutasiya qəflətən baş verir. 
2.
 
Təzə formalar sabit olur. 
3.
 
Mutasiya keyfiyyət dəyişkənliyidir. 
4.
 
Mutasiya xeyirli və zərərli ola bilər. 
5.
 
Mutasiyanın  üzə  çıxması  öyrənilən  orqanizmlərin    seçilən 
fərdlərinin sayından asılıdır. 
6.
 
Bu və ya digər mutasiya təkrar üzı çıxa bilər. 
Mutasiyanın təsnifatı. Mutasiyalar mikroorqanizmlərdən başlayaraq 
insanlara  qədər  bütün  canlılarda  baş  verən  hadisədir.  Mutasiyalar 
orqanizmlərin bütün daxili və xarici orqanlarında, morfoloji əlamətlərində, 
fizioloji funksiyalarında baş verir. Mutasiyalar bir sıra xüsusiyyətlərə görə 
təsnif olunur: 
 

 
~ 153 ~ 
I. Genotipin dəyişilmə xüsusiyyətinə görə mutasiyaların təsnifatı 
Xromosomların  sayı  və  strukturunda  və  ya  bir  sıra  əsas  hüceyrə 
orqanoidlərində baş verən dəyişikliklər  mutasiyalara səbəb olur. Genotipə 
görə mutasiyaların təsnifatı: 
Gen  və  ya  nöqtəvi  mutasiyalar:  xromosomlarda  sitoloji 
görünməyən dəyişikliklərdir. 
Xromosom  mutasiyaları:  xromosomdaxili  və  xromosomlararası 
dəyişilmələr. 
Genom mutasiyaları: xromosom sayının dəyişilməsi. 
Sitoplazmatik mutasiyalar: plazmogenlərin dəyişilməsi. 
II. Fenotipin dəyişilməsinin xarakterinə görə: 
1.
 
Letal;                     4. Fizioloji; 
2.
 
Morfoloji;              5. Davranış; 
3.
 
Biokimyəvi;                      6.  Yalnız  elektroforezdə  üzə  çıxan 
mutasiyalar. 
III. Heteroziqotta üzə çıxmasına görə: 
1.
 
Dominant; 
2.
 
Resessiv. 
IV. İnduksiya üsuluna görə: 
1.
 
Spontan; 
2.
 
İnduksion; 
V. Mutasiyalar həmçinin düzünə və əksinə olur. 
VI. İrsi imkanlara görə: 
1.
 
Generativ 
(cinsi 
hüceyrələrin 
inkişafının 
istənilən 
mərhələsində üzə çıxa bilər) 
2.
 
Somatik (somatik hüceyrələrdə üzə çıxır). 
Bizim  üçün  daha  əhəmiyyətli  genotipə  təsir  edən  muyasiyalardır. 
Onları daha geniş nəzərdən keçirək. 
 
Nöqtəvi (gen) mutasiyaları 
 
Valideynlərdən nəsillərə irsi informasiyalar genlər vasitəsilə ötürülür. 
Orqanizmlərin  bütün  morfoloji  əlamətləri  fizioloji  xassələri,  maddələr 
mübadiləsi  tipi  genlər  vasitəsilə  nəslə  keçir.  Genlərin  qurluşunda  bir 
mutasiya  baş  verdikdə  onların  idarə  etdikləri  əlamət  və  xassələr  də 
dəyişilir.  
Genə ümumi şəkildə baxılsa, irsiyyətin vahidi yəni ən  kiçik irsiyyət 
maddəsi  hesab  olunduğundan  onların  ayrı-ayrı  sahələrində  baş  verən 
mutasiyalar nöqtəvi mutasiya adlanır.  

 
~ 154 ~ 
Nöqtəvi  mutasiyalar  -  əsasən  resessiv  istiqamətdə  gedir,  yəni 
dominant  genlər  mutasiyaya  uğrayaraq  resessiv  hala  keçir.  Bəzi  hallarda 
dominant  mutasiyalar  da  meydana  çıxır.  Ümumiyyətlə  mutasiyaya 
uğramazdan  əvvəl  genlərin  vəziyyətini,  başlanğıc  vəziyyətini  “vəhşi  tip” 
termini  ilə  ifadə  edirlər.  “Vəhşi  tip”  adlanan  başlanğıc  geni  genetik 
ədəbiyytada  müsbət  (+)  ilə,  həmin  genin  mutasiya  vəziyyətini  isə  qəbul 
olunmuş  hərfin  kiçiyi  ilə  işarə  edirlər.  Başlanğıc  genlə  onun  mutasiyaya 
uğramış  halı  allellik  təşkil  edir  və  homoloji  xromosomların  uyğun 
sahələrində - lokuslarında yerləşmiş olur. Məs.,  Drosophila melanoqaster 
milçəyinin təbiətdə yaşayan fərdlərinin gözləri qıırmızıdır. Gözün bu rəngi 
vəhşi  tip  (və  ya  normal)  hesab  olunur.  Bu  genin  mutasiyaya  uğraması 
nəticəsində  ağgözlülük  meydana  gəlmişdir.  Bu  gen  latın  əlifbası  əsasında 
w  ilə  işarə  olunur.  Bu  hərifi  də  ingiliscə  white  ağ  sözündən  götürmüşlər. 
Ağgözlülük  geni  w  ilə  işarə  edildikdə  qırmızıgözlülük  də  (normal)  w
+
 
işarəsi ilə qeyd olunur. 
Nöqtəvi və ya gen mutasiyası DNT molekulu quruluşunun müəyyən 
genə  uyğun  gələn  hissəsində  nukleotid  səviyyəsində  baş  verən 
dəyişkənlikdir.  
Nöqtəvi  mutasiyada  DNT  molekulunun  müəyyən  sahələrində  ayrı-
ayrı  nukleotidlərin  düşməsi,  əlavə  olunması  və  ya  əvəz  olunması  ilə  baş 
verir.  Bu  zaman  m-RNT-si  sintez  olunarkən  irsi  informasiyaların  kod 
tərkibi  dəyişilir.  Bu  da  öz  növbəsində  hüceyrədə  sintez  olunan  zülalın 
qurluşundan,  amin  turşularının  tərkibinin  və  ya  ardıcıllılığının 
dəyişilməsinə səbəb olur.  
Mutasiya nəticəsində zülal molekulunun tərkibinin dəyişməsi neytral 
xarakterli  zülalların  əmələ  gəlməsinə  (məs.,  müxtəlif  növ  heyvanlarda 
insulin),  zülal  molekulunun  funksiyasının  zəif  dəyişilməsinə  (insanda 
müxtəlif  tipli  hemoqlobin  molekulunda  olduğu  kimi)  və  zülalın 
funksiyasının itməsinə səbəb olur. Əgər zülal ferment funksiyasını yerinə 
yetirirsə,  onun  dəyişilməsi  orqanizmin  bütün  funksiyasını  pozur,  həmin 
orqanizm ya məhv olur və ya həyatilik qabiliyyəti çox aşağı düşür.  
Mutasiya  nəticəsində  DNT-də  baş  verən  dəyişkənlik  zülalın  neytral 
hissəsinə  təsir  edirsə,  o  gözlə  görünmür.  Mutasiya  zülalın  funksiyasında 
zəif  dəyişkənliyə  səbəb  olursa,  o,  orqanizmin  mirfoloji  əlamətlərində  və 
fizioloji  xüsusiyytələrində  çox  da  böyük  olmayan  dəyişkənliklər  əmələ 
gətirir. 
Axırıncı  letal  mutasilar  zamanı  canlı  ya  məhv  olur  və  ya  böyük 
nöqsanlarla dünyaya gəlir. Belə mutasiyalar heteroziqot halda yaşayırlarsa 
da homoziqot halda tam letal olur.  

 
~ 155 ~ 
Nöqtəvi  mutasiyalar  dominant  qeyri-tam  dominant  və  resessiv  ola 
bilər. Ən çox resessiv mutasiyalara rast gəlinir. Neytral mutasiyal şəraitdən 
asılı olaraq xeyirli və ziyanlı ola bilər.  Bəzən təbii şəraitdə ziyanlı hesab 
olunan  mutasiyalar  ev  şəraitində  saxlanılan  heyvanlar  üçün  təsərrüfatca 
xeyirli  ola  bilər.  Belə  mutasiyalara  malik  heyvanlar  üçün  müvafiq  şərait 
yaratmaqla  həmin  mutasiyaların  orqanizm  üçün  zərərli  təsirini  aradan 
çıxarırlar.  
Letal mutasiyalara bütün bitki və heyvanlarda rast gəlinir.  
Bəzən bir gendə baş verən mutasiya orqanizmin yalnız bir əlamətinə 
deyil,  başqa  əlamətlərinə  də  toxunur.  Yuxarıdakı  fəsillərdə  genlərin 
pleyotrop təsirindən danışarkən bu haqda qeyd etmişdik. Məs., drozofildə 
mutasiya  nəticəsində  rudiment  qanadların  meydana  çıxmasına  səbəb  olan 
vg  (vegestigial)  gen  eyni  zamanda  milçəyin  həyatiliyinə,  döllüyünə  və  
qılçıqların inkişafına da təsir göstərir.