S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

Fərdi  seçmə  seleksiya  və  toxumçuluq  işində  istifadə  olunur.  Bu 
üsulun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  ayrı-ayrı  bitkiləri  seçib,  onların 
nəslini ayrılıqda öyrənib artırırlar. Hər bir ləkdə bir bitkinin nəsli becərilir. 
Öz-özünə  tozlanan  bitkilərin  təmiz  xətt,  çarpaz  tozlanan  bitkilərin  nəsli 
ailə  adlanır.  Seleksiya  öz-özünə  tozlanan  bitkilərlə  fərdi  seçməni  bir 
dərəcəli, çarpaz tozlanan bitkilərlə işlədikdə isə çox dərəcəli və yaxud ardı 
kəsilməyən  seçmə  variantlarından  istifadə  edir.  Fərdi  seçmə  üsulu  ilə 
alınan sort bir bitkinin nəslidir. 
Fərdi  seçmə kütləvi seçməyə nisbətən  mürəkkəb və çox əmək tələb 

 
~ 239 ~ 
edir. Lakin bu çətinliklərə baxmayaraq fərdi seçmə çox effektlidir. Bir çox 
mədəni  bitkilərin  sortları  fərdi  seçmə  üsulu  ilə  yerli  və  seleksiya 
sortlarından alınıb. 
Son  illər  alimlər  bir  sıra  dənli  bitkilərdə  dəninin  ehtiyat  zülallarını 
elektroforez  etməklə,  elektroforetik  zülal  komponentləri  ilə  dənin 
keyfiyyəti  arasında  əlaqə  olduğunu  müəyyən  etmişdir.  Məlumdur  ki,  hər 
bir  polipeptid  onu  kodlaşdıran  gen  üçün  marker  ola  bilər.  Tədqiqatlar 
göstərdi  ki,  hər  bir  növ  və  sort  özünəməxsus  elektroforetik  zülal 
komponentlərinə  malikdir  və  bu  komponentlər  xarici  mühit  şəraitinə 
məruz qalmırlar.  
Seleksiya  prosesində  seçmə  bitkinin  morfoloji  və  kəmiyyət 
əlamətlərinə  görə  aparılır,  bu  əlamətlər  isə  becərmə  və  iqlim  şəraitinin 
təsirindən dəyişdiyinə görə çox vaxt ən yaxşı sortlar pis şəraitə düşdükdə 
çıxdaş edilir. 
Elektroforetik zülal komponentləri ilə dənin keyfiyyəti arasında əlaqə 
müəyyən  olduğu  və  bu  zülal  komponentlərinin  xarici  mühit  şəraitinin 
təsirindən  dəyişmədiyi  məlum  olduqdan  sonra  uzun  illər  sərf  etmədən 
seleksiya  prosesinin  ilkin  mərhələsində  düzgün  seçmə  aparmaq 
mümkündür. 
 
Heyvanların seleksiyası 
 
İnsanlar  min  illər  ərzində  kortəbii,  plansız  seçmə  apararaq  bir  sıra 
qaramal,  qoyun,  at,  toyuq  və  s.  heyvanların  cinslərini  yaratmışlar. 
Bitkiçilikdə olduğu kimi heyvandarlıqda da insana lazım olan kəmiyyət və 
keyfiyyət  əlamətlərinin  məlum  genetik  qanunlar  əsasında  nəsillərə 
ötürüldüyü  aşkara  çıxarılmışdır.  Əlamətlərin  Mendel  qanunları  ilə  nəslə 
ötürülməsi,  genlərin  autosom  cinsiyyət  xromosomları  ilə  ilişikli  surətdə 
nəsillərə  ötürülməsi  qanunları,  Vavilovun  irəli  sürdüyü  homoloji  sıralar 
qanunu  və  digər  qanun  və  qanunauyğunluqlar  ev  heyvanların 
seleksiyasında mühüm rol oynayır. 
Heyvanları bir sıra təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərinə görə seçirlər. 
Bəzi heyvanları dərisinə görə saxlayıb, artırıb çoxaldırlar. Bu heyvanlarda 
dərinin keyfiyyəti, rəngi iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Bu əlamətləri idarə 
edən  genlərin  müəyyən  olunması,  irsiyyətinin  xüsusiyyətlərini  müəyyən 
etməyin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Məsələn,  su  samurunda  (norka) 
mutasiya nəticəsində 20 cüt gen rəngin inkişafını idarə edir. Su samurunun 
müxtəlif dəri örtüyünün rənglərinin inkişafını təmin edən genlərin allellər 
seriyası öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, su samurunun dəri örtüyünün 

 
~ 240 ~ 
rəngi  bir  sıra  dominant  və  resessiv  genlərin  müxtəlif  dərəcədə  uzlaşması 
sayəsində əmələ gəlir. 
Heyvanlarda  kəmiyyət  əlamətlərinin:  südün  miqdarı,  diri  çəkisi, 
yumurtanın sayı, çəkisi və s. kimi əlamətlər insanlar üçün əhəmiyyət kəsb 
edir.  Ona  görə  də  bu  əlamətlərin  irsən  keçməsinin  qanunauyğunlaqlırını 
öyrənmək  çox  lazımdır.  Qeyd  edək  ki,  bu  kəmiyyət  əlamətlərinin  irsən 
keçməsi  çox  mürəkkəbdir.  Burada  bir  sıra  genlərin  polimer,  epistatik, 
pleyotrop  qarşılıqlı  təsiri  nəzərə  alınmalıdır.  Bundan  başqa  kəmiyyət 
əlamətləri müəyyən dərəcədə xarici amillərdən – iqlim şəraiti, yem və s.-
dən də asılı olaraq dəyişkənliyə uğrayır. Keyfiyyət əlamətləri də kəmiyyət 
əlamətlərinə  uyğun  irsiliyə  və  dəyişkənliyə  malik  olduğu  müəyyən 
edilmişdir. 
Azərbaycanda  qədim  zamanlardan  xalq  seleksiyası  nəticəsində  bir 
sıra qaramal, qoyun, at, camış və s. heyvanların yerli cinsləri yaranmışdır. 
Qaramalda  çəki,  süd  və  süddə  yağ  faizinin  artırılması  istiqamətində 
seleksiya  işləri  aparılmışdır.  Bu  məqsədlə  yerli  inəklərlə  İsveç,  Qırmızı 
səhra  və  s.  inək  cinslərinin  buğaları  ilə  çarpazlaşdırma  apararaq 
“Azərbaycan qonur” mal cinsi yaradılmışdır. 
Qoyunçuluq sahəsində seleksiya işləri əsas etibarı ilə ətlilik, yunluluq 
istiqamətində aparılmışdır. Hazırda dünyada 250-dən yuxarı qoyun cinsləri 
məlumdur.  Azərbaycanda  qoyunçuluq  ilə  qədim  zamanlardan  məşğul 
olurlar.  Azərbaycanda  müxtəlif  iqlim  şəraitinə  uyğun,  yüksək  dağ 
yataqlıqlarına  davamlı  Qarabağ,  Bozax,  Qaradolaq,  Balbas,  Şirvan  kimi 
qoyun  cinsləri  yaradılmışdır.  Yerli  qoyunlarla  merinos  cinsləri  arasında 
çarpazlaşdırma aparılaraq “Azərbaycan dağ merinosu” cinsi yaradılmışdır. 
Bu cins həm aran, həm də dağ otlaqlarına uyğunlaşmış zərif yun verən və 
yüksək dəri çəkiyə malikdir.  
Quşçuluq  sahəsində  seleksiya  işləri  əsasən  yumurtalıq,  ətlik,  ətlik-
yumurtalıq,  yumurtalıq-ətlik  istiqamətində  aparılmışdır.  Hazırda 
Azərbaycanda quşçuluq təsərrüfatı çox inkişaf etmişdir. 
Seleksiya  işinin  genetik  əsaslarını  öyrənmək,  seçmə  və 
hibridləşmənin  mahiyyətini  izah  etməyə,  yeni  bitki  sortları  və  heyvan 
cinsləri yaratmağa imkan vermişdir.  
 
 
 
 
 
 

 
~ 241 ~ 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Axundov M.A. Genetika. Bakı, 1966. 
2.
 
Axundov M.A. İnsanın genetikasına səyahət. B., 1975. 
3.
 
Axundov M.A., İsmayılov A.S. Genetika, B.: Maarif, 1981. 
4.
 
Abdullayev M., Abiyev H. Ümumi histologiya. B.: Maarif, 1975. 
5.
 
Axundova E.M. Ekoloji genetika. B., 2004. 
6.
 
Альберт  Б.,  Брей  Д.,  Льюис  Дпс.,  Рэфф,  Робертс  К.,  Уотсон  Дпс. 
Молекулярная биология клетки. Москва, изд-во: Мир, Т.1-5, 1986-
1987. 
7.
 
Айала. Введение в популяционную и эволюционную генетику. М.: 
Мир, 1984. 
8.
 
Афанасьев Ю.Н., Юрина Н.А., Алешин Б.В. и др. Гистология. М., 
1989. 
9.
 
Babayev M. Genetikadan məsələlər. B.: Çaşıoğlu, 2006. 
10.
 
Babayev M., Məcidov M. Genetikadan praktikum. B.: Çaşıoğlu, 2005. 
11.
 
Жимулев  И.Ф.  Общая  и  молекулярная  генетика.  Новосибирск, 
изд-во: Новосибирского университета, 2002. 
12.
 
Quliyev  R.Ə.,  Əliyeva  K.Ə.  Genetika,  dərslik.  BDU-nun  nəşriyyatı, 
2002. 
13.
 
Qarayev S.F., Məmmədova P.Ş., Həbibova A.Q. Biokimyanın əsasları. 
B.: Təfəkkür, 2002. 
14.
 
Гершензон С.М. Основы современной генетики. Киев, 1983. 
15.
 
Дубинин Н.П. Общая генетика. М., 1976. 
16.
 
Əmirova F.C., Hüseynov M.B. Sitologiya. B., 1999. 
17.
 
Hacıyev D.B., Əliyev C.D., Əliyev R.Ə. Tibbi biologiya. B., 1993. 
18.
 
Hacıyev D.B., Əliyev C.D., Əliyev R.Ə. Biologiya. B.: Maarif, 2002. 
19.
 
Hüseynov  Ə.,  Babayev  M.  Məşhur  biologiya  alimləri.  B.:  Maarif, 
2002. 
20.
 
Лобашев М.Е., Ватти К.В., Тихомирова М.М. Генетика с основами 
селекции. М., 1970. 
21.
 
Nəcəfov  C.Ə.,  Əliyev  R.Ə.,  Əzizov  Ə.R.  Tibbi  biologiya  və 
genetikanın əsasları. B., 2008. 
22.
 
Робертис де Э., Новицкий В., Саес Ф. Биология клетки. М.: Мир, 
1973. 
23.
 
Зенгбуш П. Молекулярная и клеточная биология. Т.2, М., 1982. 
24.
 
L.Carlos  Junqueira,  Jose  Carnerio,  Robert  O.  Kelley  “Temel 
Histoloji”, İstanbul, “Barış kitabevi”, 1993. 

 
~ 242 ~ 
MÜNDƏRİCAT 
səh. 
Giriş.............................................................................................................4 
I.İrsiyyətin molekulyar əsasları................................................................7 
1.1.Nuklein turşularının kəşfi.......................................................................7 
1.2.Nuklein turşularının kimyəvi guruluşu və xassələri.............................11 
1.3. DNT molekulunun replikasiyası.........................................................14 
1.4.Zülalların biosintezi- irsi informasiyaların reallaşmasının əsasıdır.....18 
1.5.Genetik kodun xüsusiyyətləri...............................................................19 
1.6.Molekulyar biologiya mövqeyindən gen..............................................20 
1.7. m-RNT molekulunun prosessinqi.......................................................25 
1.8. Eukariotlarda genomun quruluşu........................................................27 
1.9. Genomun ölçüsü..................................................................................30 
1.10.Eukariot xromosomlarında genlərin yerləşməsi.................................31 
1.11.Molekulyar genetikaya aid məsələlər.................................................33 
 
II.İrsiyyətin sitoloji əsasları.....................................................................37 
2.1. Plazmatik membran.............................................................................38 
2.2.Sitoplazma və hüceyrə orqanoidləri.....................................................39 
2.3.Xromosomların sayı və quruluşu.........................................................41 
2.4.Hüceyrənin bölünməsi..........................................................................45 
2.5.Mitoz bölunmə.....................................................................................47 
2.6.Hüceyrənin meyoz bölünməsi, mahiyyəti və tipləri.............................48 
2.7.Cinsi çoxalma. Qametogenez...............................................................54 
2.8. Mayalanma..........................................................................................56 
2.9. Bitkilərdə cinsiyyətli çoxalma.............................................................57 
2.10.Cinsiyyətli çoxalmanın qeyri-müntəzəm tipləri.................................58 
 
III. Klassik genetikanın əsasları. Mendel qanunu.................................61 
3.1.Q.Mendelin klassik təcrübələrinin xüsusiyyətləri................................63 
3.2.Genetik işarələr və terminlər................................................................64 
3.3.Monohibrid çarpazlaşdırma..................................................................65 
3.4.Mendelin dominantlıq qanunu..............................................................66 
3.5.Əlamətlərin parçalanması qanunu........................................................67 
3.6.Monohibrid çarpazlaşmaya aid məsələlər............................................73 
3.7. Natamam dominantlığa aid məsələlər.................................................80 
3.8.Dihibrid və polihibrid çarpazlaşdırma..................................................86 
3.9.Dihibrid çarpazlaşmaya aid məsələlər..................................................91 
3.10.Qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsırı....................................................96 

 
~ 243 ~ 
3.11.Genlərin komplementar təsiri.............................................................97 
3.12.Genlərin epistatik təsiri....................................................................100 
3.12.Genlərin polimer təsiri......................................................................102 
3.13.Genlərin pleyotrop təsiri...................................................................103 
3.14.Genlərin modifikasiyalaşdırıcı təsiri................................................104 
 
IV.Cinsiyyətin genetikası.......................................................................106 
4.1.Cinsiyyətin biologiyası.......................................................................107 
4.2. Cinsiyyətin təyinində xromosom nəzəriyyəsi...................................108 
4.3.Cinsiyyət xromosomları ilə ilişikli genlərin irsiliyi...........................111 
4.4.Dişiləri heteroqamet olan canlılarda cinsiyyətlə ilişikli irsilik...........115 
4.5.Xromosomların aralanmaması ilə əlaqədar genlərin cinsiyyətlə ilişikli 
irsiliyi..................................................................................................117 
4.6.Ginandromorfizm...............................................................................120 
4.7. Cinsiyyəti izah edən balans nəzəriyyəsi............................................121 
4.8.Cinsiyyətin formalaşmasını izah edən fizioloji nəzəriyyə.................123 
4.9. Cinsiyyətin differensiasiyası.............................................................124 
4.10. Ontogenezdə cinsiyyətin dəyişilməsi..............................................125 
 
V.Genlərin ilişikliyi və krossinqover....................................................127 
5.1. Genlərin ilişikliyi qanunu..................................................................128 
5.2. İlişikli qrupların təyini.......................................................................132 
5.3. Genlərin xromosomlarda yerləşməsi.................................................133 
5.4. Genetik xəritə. Genetik xəritə haqqında anlayış...............................134 
5.5. Mikroorqanizmlərin genetik xəritəsi.................................................137 
5.6. Krossinqoverin sitoloji sübutu...........................................................138 
5.7. Krossinqoverin mexanizmi................................................................140 
5.8. Krossinqoverə təsir edən faktorlar....................................................143 
 
VI.Dəyişkənlik onun əhəmiyyəti və formaları.....................................146 
6.1.Modifikasiya.......................................................................................146 
6.2.Kəmiyyət əlamətlərinin dəyişməsinin qanunauyğunluqları...............148 
6.3. Mutasiya............................................................................................152 
6.4.Nöqtəvi (gen) mutasiyaları.................................................................153 
6.5.Xromosom mutasiyaları.....................................................................158 
6.6.Xromosom dəyişmələrinin mexanizmi..............................................163 
6.7. Genom mutasiyaları..........................................................................164 
6.8. Poliploidiya.......................................................................................164 
6.9.Aneuploidiya......................................................................................170 

 
~ 244 ~ 
6.10.Heyvanlarda poliploidiya.................................................................172 
6.11.Sitoplazmatik mutasiyalar................................................................174 
 
VII Populyasiyanın genetikası...............................................................176 
7.1. Populyasiyanın öyrənilmə üsulları....................................................176 
7.2.Populyasiyanın genetik strukturunu  təyin edən metodlar.................177 
7.3.Populyasiya və təmiz xətlərin genetik strukturunda əsas 
qanunauyğunluqlar.............................................................................178 
7.4. Hardi-Vaynberq qanunu, gen tarazlığı və onu müəyyən edən  
üsullar................................................................................................179 
7.5.Populyasiyanın genetik strukturuna miqrasiyanın təcrid faktorlarının 
təsiri..................................................................................................180 
7.6.Çarpazlaşmanın populyasiyanın genetik strukturuna təsiri................182 
7.7. Populyasiyanın genetik strukturuna mutasiya prosesinin təsiri........182 
7.8.Populyasiyanın genetik strukturuna seçmənin təsiri..........................184 
7.9.Populyasiya genetikasına aid məsələlər.............................................185 
 
VIII. İnsan genetikası.............................................................................190 
8.1. İnsan genetikasının öyrənilmə üsulları..............................................190 
8.2.İnsanda qanın xassələrinin irsiyyəti...................................................196 
8.3. Qan qruplarının irsiyyətinə aid məsələlər.........................................197 
8.4. Qanın irsi xəstəlikləri........................................................................200 
8.5. İnsanın xromosom quruluşu..............................................................201 
8.6.İnsanda autosom xromosomları ilə ilişikli dominant əlamətlərin 
irsiyyəti...............................................................................................203 
8.7.İnsanda autosom resessiv əlamətlər...................................................209 
8.8.İnsanda cinsiyyətlə ilişikli əlamətlər..................................................211 
8.9.Cinsiyyətlə ilişikli irsiyyətə aid məsələlər.........................................213 
8.10.İnsanın xromosom kompleksində baş verən dəyişilmələr-
heteroploidiya..................................................................................217 
 
IX. Ontogenezin genetikası....................................................................220 
9.1.Embrional dövrdə ilkin differerensiasiya prosesləri..........................221 
9.2.Toxumaların differensiasiyası............................................................221 
9.3.Genotip və fenotip..............................................................................222 
9.4. Penentrantlıq və ekspressivlik...........................................................222 
 
X.Seleksiyanın genetik əsasları.............................................................224 
10.1. Seleksiya üçün başlanğıc material...................................................225 

 
~ 245 ~ 
10.2.Homoloji sıralar qanunu...................................................................226 
10.3.Seçmə üçün dəyişkənliklər mənbələri..............................................228 
10.4. Süni mutasiyaların seleksiyada istifadəsi........................................229 
10.5.Kimyəvi maddələrlə mutant formaların alınması.............................231 
10.6. Poliploidiyanın bitki seleksiyasında istifadəsi................................231 
10.7. Seleksiyada hibridləşmədən istifadə olunması. Hibridləşmənin  
tipləri...............................................................................................232 
10.8.Qohum çarpazlaşma- inbridinq........................................................233 
10.9. Qeyri- qohum çarpazlaşma-autbridinq............................................234 
10.10.Uzaq hibridləşmə............................................................................234 
10.11.Heterozis və onun seleksiyada istifadəsi........................................235 
10.12.Erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən seleksiyada istifadə 
olunması..........................................................................................236 
10.13. Seçmə............................................................................................237 
10.14.Heyvanların seleksiyası..................................................................239 
 
Ədəbiyyat................................................................................................241