S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

Süni mutasiyaların seleksiyada istifadəsi 
 
Süni mutasiyalar bir sıra fiziki və kimyəvi amillərin təsiri ilə alınır. 
Hazırda  süni  mutagenez  alimlərin  tədqiqatlarında  geniş  yer  tutur. 
Seleksiyaçılar  mutagenezin  yeni  üsullarından  istifadə  edərək  külli 

 
~ 230 ~ 
miqdarda  dəyişkən  formalar  əldə  edir,  bunların  içərisindən  müsbət 
xüsusiyyətlərə  malik  formaları  seçir  və  yeni  sortların  yaranmasında 
istifadə edirlər. 
Fiziki  amillərin  təsiri  ilə  mutasiyaların  alınmasında  rentgen  və 
qamma  şüalarından,  ultrabənövşəyi  şüalardan,  elektromaqnit  şüalardan, 
yüksək  və  mənfi  temperatur,  nüvə  şüalanması  və  s.  vasitələrdən  istifadə 
olunur. 
Mutasiya əmələ gətirən şüalanma iki növ olur: ionlaşdırıcı və qeyri-
ionlaşdırıcı. 
İonlaşdırıcı şüalardan rentgen qamma şüaları, α və β cisimciklər və 
neytronlardan  seleksiyada  istifadə  edilir.  Neytronların  bioloji  effekti 
qamma və rentgen şüalara nisbətən 10-40 dəfə yüksəkdir. 
Mutagen  amillərdən  biri  də  bəzi  radioaktiv  izotoplardır.  Məsələn, 
fosfor (P) və kükürd (S). Bu amillərin mutagen aktivliyi yüksəkdir, çünki 
bu  elementlər hüceyrənin nüvəsində gedən mübadilə prosesində böyük rol 
oynayır.  
Qeyri-ionlaşdırıcı şüalardan yeganə olanı ultrabənövşəyi şüalardır. 
Bu  şüaların  dalğa  uzunluğu  (200-400  mm)  ionlaşdırıcı  şüalara  nisbətən 
xeyli  uzun  və  az  enerjiyə  malikdir.  Bu  şüaların  təsirindən  orqanizmdə 
maddənin ionlaşması baş vermir, lakin maddənin molekullarının oyanması 
prosesi xeyli sürətlənir. 
Digər  şüalara  nisbətən  ultrabənövşəyi  şüaların  təsir  qüvvəsi  az 
olduğundan  onlardan  yalnız  tozcuqları  şüalandırmaq  üçün  istifadə  etmək 
məqsədəuyğundur.  Bu  şüalanmanın  nəticəsində  ən  yeksək  mutasiya 
tezliyinə  dalğanın  265  nm  uzunluğunda  nail  olmaq  olar,  çünki 
xromosomların  tərkibində  olan  DNT  molekulunun  ultrabənövşəyi  şüanın 
ən yaxşı cəlb edilən dalğası 265 nm uzunluğundadır. 
Həm  təbii,  həm  də  süni  mutasiyalar  əksər  hallrda  orqanizm  üçün 
zərərli  və  ya  faydasız  olur:  adətən  hər  100  mutasiyadan  yalnız  1-3-ü 
orqanizm üçün faydalı olur. Bu faydalı mutasiyaları ayırıb çoxaltmaq olar. 
Əksər hallarda orqanizmin genotipində  faydalı  mutasiyalarla yanaşı, eyni 
zamanda faydasız, zərərli mutasiyalar da baş verir. Belə mutant formaları 
başlanğıc  forma  ilə  çarpazlaşdırıb  gələcək  nəsillərdə  seçmə  apararaq 
müsbət  mutasiyanı  daşıyan  formaları  mənfi  mutasiyalardan  azad  etmək 
olar.  Bununla  yanaşı  alınan  mutant  formaların  əksəriyyətinin  həyat 
qabiliyyəti  aşağı  olduğu  üçün  onlar  ən  yaxşı  sort  və  xətlərlə 
hibridləşdirilir. 
 
 

 
~ 231 ~ 
Kimyəvi maddələrlə mutant formaların alınması 
Süni  mutasiyaların  alınmasında  şüalanma  ilə  yanaşı  kimyəvi 
maddələrdən də geniş istifadə olunur. Kimyəvi mutagenlərlə bitkilərin bir 
çox  hissələrinə,  məsələn,  quru  və  cücərməkdə  olan  toxumlara,  çiliklərə, 
kök yumrularına, kökümsovlara və s. təsir etmək olar. 
Kimyəvi  mutagenlər  fiziki  mutagenlərə  nisbətən  daha  effektli 
olmuşdur.  Əgər  fiziki  maddələrin  təsiri  nəticəsində  10-15  %  həyat 
qabiliyyətinə  malik dəyişmiş formalar əmələ gəlirsə, kimyəvi  maddələrin 
təsiri nəticəsində bu rəqəm 30-60% olur. 
Kimyəvi  mutagenlərdən,  məsələn,  toxumlara  təsir  edən  kimyəvi 
maddələr  kimi  etilenimin,  etilmetansulfanat,  hidroksilamin,  dietilsulfit, 
dimetilsulfat və s. istifadə edilir.  
 
Poliploidiyanın bitki seleksiyasında istifadəsi 
 
Təbiətdə  bir  sıra  yabanı  və  mədəni  bitki  növləri  və kənd  təsərrüfatı 
bitkilərinin  cinsləri  poliploid  sıralardan  ibarətdir.  Məsələn,  heksaploid 
yumşaq  buğda  Tr.aestivum  (2n=42)  təbii  poliploid  olub  təsərrüfatda  ən 
geniş  becərilən  növdür.  Bu  növə  aid  olan  növlərdə  isə  heç  bir  poliplod 
sıralar  olmur.  Məsələn,  Secale  (çovdar)  cinsində  6  növdən  hər  birində 
somatik hüceyrələrində xromosoların sayı 14-dür.  
Seleksiyaçılar  daha  məhsuldar  formalar  almaq  üçün  poliploidiya 
hadisəsindən  istifadə  edirlər.  Əvvəlki  bölmələrdə  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
poliploidiya  hüceyrələrin  nüvəsində  xromosomların  sayının  dəfələrlə 
artması hadisəsinə deyilir. Seleksiyaçıları poliploidiyanın iki əsas forması: 
avtopoliploidiya  və  allopoliploidiya  maraqlandırır.  Avtopoliploidiya  eyni 
növün  genomunun  dəfələrlə  artması  hesabına  (məs.,  AA+AA=AAAA), 
allopoliploidiyada  isə  müxtəlif  növlərə  aid  olan  genomların  cəmləşməsi 
hesabına  (A+B=AB),  sonra  isə  xromosom  sayının  ikiləşməsi  nəticəsində 
(AB+AB=AABB) baş verir. 
“Poliploidiya” başlığında avtopoliploidiya və allopoliploidiya haqda 
geniş məlumat verilmişdir. 
Seleksiyaçılar  təcrübi  yolla  poliploid  formaların  alınmasında 
müxtəlif  üsullardan  istifadə  edirlər.  Kimyəvi  birləşmələrdən  ən  effektlisi 
kolxitsindir  (S
22
H
26
O
6
).  Bu  maddə  Colchicum  autumnale  adlanan 
kökümsov  bitkisinin  toxumlarından  və  soğanaqlarından  alınan  bitki 
zəhəridir.  Son  20-25  il  ərzində  kolxitsin  ilə  bitkilərdə  külli  miqdarda 
poliploid formalar alınır. Adətən kolxitsin ilə quru toxumlara, cücərmədə 
olan  toxumlara,  boy  nöqtəsinə,  tumurcuqlara,  qönçələrə  və  bitkinin  digər 

 
~ 232 ~ 
hissələrinə təsir edirlər.  
Kolxitsindən  başqa  poliploid  formalar  almaq  üçün  asenaften, 
qammeksan,  lindan  və  başqa  maddələrdən  də  istifadə  edirlər.  Lakin 
seleksiya işində yalnız kolxitsindən istifadə edirlər. 
Bəzi  hallarda  iki  ayrı-ayrı  növlər  bir-biri  ilə  çarpazlaşır,  lakin  nəsil 
dölsüz  olur.  Bunun  səbəbəi  hibridlərdə  homoloji  xromosomların  sayının 
müxtəlif olması və meyoz prosesinin pozulmasıdır. Bu dölsüzlüyü aradan 
qaldırmaq  üçün  seleksiyaçılar  hibrid  orqanizmə  kolxitsinlə  təsir  edərək 
xromosomların sayını ikiqat artırır və döllü nəsil alınır. Məsələn, yumşaq 
buğdanın  cinsi  hüceyrələrində  21  xromosom,  çovdarın  cinsi 
hüceyrələrində 7 xromosom vardır. Bu iki cinsdən alınan hibridin somatik 
hüceyrələrində 28 xromosom (21+7) olur və bu hibrid dölsüz olur. Bunun 
səbəbi isə meyoz zamanı xromosomların konyuqasiya edə bilməməsi, hər 
bir  xromosoma  homoloq  xromosomun  olmamasıdır.  V.E.Pisarev  birinci 
nəslin  (F
1
)  cücərtilərinə  kolxitsin  məhlulu  ilə  təsir  edəndən  sonra  birinci 
nəsildə  dölsüzlüyün  qarşısını  almışdır.  Bu  zaman  F
1
  cücərtilərində 
kolxitsinin təsiri ilə xromosomların sayı ikiqat artmışdır – 56 xromosomlu 
döllü nəsil alınmışdır. 
Seleksiya  işində  poliploidiyanın  əhəmiyyəti  böyükdür.  Çünki 
poliploidiya  bitkilərin  bir  sıra  təsərrüfat  əhəmiyyətli  xüsusiyyətlərinin 
yaxşılaşmasına, məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarır. 
 
Seleksiyada hibridləşmədən istifadə olunması. 
 Hibridləşmənin tipləri. 
 
Genetik  tədqiqatlarda  və  seleksiya  işində  ən  çox  istifadə  olunan 
üsullardan  biri  hibridləşmə  üsuludur.  Q.  Mendel  və  ondan  sonra  bir  sıra 
alimlər  əlamətlərin  irsən  keçməsinin  qanunauyğunluqlarını  aşkar  etmək 
üçün hibridləışmə üsulundan istifadə etmişdir. 
Seleksiyaçılar  yüksək  keyfiyyətli  və  məhsuldar  bitki  sortları  almaq 
üçün hibridləşmə üsulundan geniş istifadə edirlər. Bu üsula görə bir hibrid 
orqanizmdə iki və yaxud çox valideyn formaların əlamət və xüsusiyyətləri 
öz əksini tapır.  
İki və yaxud bir neçə valideyn formaların bir-biri ilə çarpazlaşmasına 
hibridləşmə deyilir. 
Hibridləşmə  nəticəsində  alınan  hibrid  orqanizmlərdə  əlamət  və 
xüsusiyyətlər  meydana  çıxır.  Bunların  içərisindən  seleksiyaçı  öz 
məqsədinə uyğun olanları seçib artırır. 
Hibridləşmə təbiətdə geniş yayılıb və bu zaman nəinki bir növə, hətta 

 
~ 233 ~ 
ayrı növ və cinslərə aid olan fərdlər iştirak edirlər. Bu mənada hibridləşmə 
təbii, yaxud spontan və süni olmaqla iki yerə ayrılır. 
Seleksiya  işində  müxtəlif  çarpazlaşma  tiplərindən  istifadə  edirlər. 
Əgər  hibridləşmədə  bir  növə  daxil  olan  fərdlər  iştirak  edirsə,  belə 
hibridləşməyə növdaxili hibridləşmə deyilir. Əgər hibridləşmədə ayrı-ayrı 
növlərin  və  cinslərin  fərdləri  iştirak  edirsə,  belə  hibridləşmə  uzaq 
hibridləşmə (növlərarası, cinslərarası) adlanır. 
Aşağıdakı sxemdə hibridləşmə tipləri göstərilmişdir: 
 
Çarpazlaşma üsulu 
 
Qohum 
 
 
qeyri-qohum 
 
(öz-özünə tozlanma) 
 
 
 
 
 
 
 
 
Növdaxili   
uzaq 
hibridləşmə 
 
 
 
 
Cinsdaxili   
növlərarası 
 
 
 
 
Sortdaxili   
cinslərarsı 
 
 
Qohum çarpazlaşma – inbridinq 
 
Belə hibridləşmə heyvandarlıqda inbridinq, bitkiçilikdə isə öz-özünə 
tozlanma yaxud insuxt adlanır.  
Heyvanlarda qohumluq dərəcəsinə görə yaxın olan fərdlərin: qardaş 
– bacı, ata – qız, ana – oğul, xala və əmi uşaqların bir-biri ilə çarpazlşması 
qohum çarpazlaşma və ya inbridinq adlanır. Bitkilərdə inbridinq öz-özünə 
tozlanma zamanı baş verir. 
İnbridinqin  mənfi  və  müsbət  tərəfləri  vardır.  Belə  ki,  inbridinq 
zamanı  resessiv  vəziyyətdə  olan  mənfi  genlər  homoziqot  halına  keçərək 
orqanizmin  həyat  qabiliyyətini  məhsuldarlığını,  xəstəliklərə  davamlılığını 
və  s.  aşağı  salır.  İnbridinq  zamanı  bu  cür  halların  yaranması  depressiya 
adlanır. Buna misal olaraq, məsələn, qarğıdalı bitkisində bir neçə il ərzində 
öz-özünə  tozlanma  apardıqda  məhsulun  azalması,  həyat  qabiliyyətinin 
aşağı  düşməsi,  bitkilərin  boyunun  qısalması  və  digər  mənfi  əlamətlərin 
meydana çıxmasını göstərmək olar. Buna oxşar hal heyvanlar arasında da 
müşahidə  olunur.  Lakin  təbiətdə  elə  növlər  var  ki,  onlarda  öz-özünə 
tozlanma  norma  kimi  qəbul  olunub,  zaman-zaman  onlarda  baş  verən 
zərərli  resessiv  mutasiyalar  homoziqot  halda  keçib  aradan  çıxır.  Belə 
bitkilər  mühitin  mənfi  təsirlərinə,  xəstəliklərə  daha  davamlı  olur.  Belə 

 
~ 234 ~ 
bitkilərə arpa, buğda, noxud, lobya və s. göstərmək olar.  
Təbiətdə  təbii  seçmə  və  təsərrüfatda  süni  seçmə  inbridinq  əsasında 
yüksək  həyat  qabiliyyətinə  və  müsbət  keyfiyyətlərə  malik  xətlər  seçib 
artırmağa imkan verir. 
Təbiətdə  təkamül  nəticəsində  öz-özünə  tozlanan  bitkilərdə  müsbət 
genotiplərə  malik  olan  və  əlverişli  uyğunlaşmış  genlərin  ayrılması  və 
saxlanılması baş vermişdir. Seleksiya işində az müddətdə bu prosesi idarə 
etmək olduqca çətindir, çünki mənfi resessiv mutasiyalar olduqca çoxdur. 
Lakin  buna  baxmayaraq  seleksiyaçılar  öz  məqsədlərinə  müvafiq 
homoziqot xətlər alıb onlardan seleksiya işində istifadə edə bilmişlər. 
 
Qeyri –qohum çarpazlaşma – autbridinq 
 
Qeyri-qohum çarpazlaşma seleksiyanın vacib üsullarından biridir. Bu 
çarpazlaşmanın əsasında müxtəlif irsi xüsusiyyətləri bir hibrid orqanizmdə 
cəmləşdirmək  olar.  Belə  çarpazlaşmada  iştirak  edən  orqanizmlər  eyni 
heyvan  cinsinə  və  ya  eyni  sorta,  müxtəlif  sortlara  və  yaxud  müxtəlif 
növlərə və cinslərə aid ola bilər (uzaq hibridləşmə). 
Bu cür qeyri-qohum çarpazlaşma – autbridinq adlanır. Qeyri-qohum 
hibridləşmənin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, homoziqot halında olan mənfi 
resessiv  mutasiyalar  heteroziqot  vəziyyətinə  keçərək  hibrid  orqanizmin 
həyat qabiliyyətinə mənfi təsir göstərməyəcək. 
Bu üsulun əsasında müxtəlif qiymətli xüsusiyyətləri kombinə edərək 
yeni  sort  və  cins  almaq  mümkündür.  Kənd  təsərrüfatının  uzun  müddətli 
təcrübəsi  göstərir  ki,  eyni  növə  aid  olan  qeyri-qohum  orqanizmləri 
hibridləşdirdikdə  hibridlərin  birinci  nəsli  əksər  hallarda  daha  da  yüksək 
həyat qabiliyyətinə və xəstəliklərə qarşı davamlı olaraq yüksək məhsuldar 
olurlar.autbridinq  zamanı  birinci  nəslin  (F
1
)  fərdləri  mürəkkəb  kəmiyyət 
əlamətlərinə görə bir qayda olaraq aralıq vəziyyətdə olur. İkinci nəsildə isə 
parçalanma  baş  verir.  Bu  zaman  kombinativ  dəyişkənlik  hesabına  həm 
mənfi,  həm  dəmüsbət  xüsusiyyətlərə  malik  olan  hibridlər  əmələ  gəlir. 
Bundan sonra seleksiyaçı qiymətli genotipə malik olan fərdləri seçib artırır 
və son nəticədə yeni bitki sortu və heyvan cinsi almaq mümkün olur. 
 
Uzaq hibridləşmə 
 
Ayrı-ayrı  növlərə  və  cinslərə  aid  olan  formalar  arasında  gedən 
çarpazlaşmaya  uzaq  hibridləşmə  deyilir.  Bu  hibridləşmə  nəticəsində 
sistematik nöqteyi nəzərdən bir-birindən uzaq olan formaların əlamətlərini 

 
~ 235 ~ 
hibridlərdə  birləşdirmək  olur.  Lakin  uzaq  hibridləşmə  zamanı  bir  sıra 
çətinliklər  qarşıya  çıxır.  Bunlara  çoxalma  tsiklinin  müxtəlif  vaxtlarda 
olması,  bir  növə  aid  olan  heyvanın  digər  fərdin  növündə  cinsi  refleksi 
oyada  bilməməsi,  cinsi  orqanların  bir-birinə  uyğun  gəlməməsi,  cinsi 
hüceyrələrin  (spermilərin)  digər  növün  cinsi  yollarında  məhv  olması. 
Bitkilərdə tozcuq boruların dişiciyin tozcuq yollarının toxumlarına uyğun 
gəlməməsi və s. göstərmək olar. 
Uzaq  hibridləşmə  əsaən  bitki  seleksiyasında  tətbiq  olunur.  Yeni 
yüksək  məhsuldar,  xəstələrə  əv  ziyanvericilərə  qarşı  davamlı  olan  sortlar 
yaratmaq üçün uzaq hibridləşmədən istifadə edilir. 
Uzaq hibridləşməni ilk dəfə XVII əsrdə aparılmasına baxmayaraq, bu 
üsul  seleksiya  işində  öz  geniş  tətbiqini  yaxın  illərdə  tapmışdır.  İ.  Q. 
Kelyerter  uzaq  hibridləşmə  əsasında  apardığı  ilk  tədqiqat  işləri  (1755-
1806)  böyük  əhəmiyyət  kəsb  etmişdir.  1888-ci  ildə  alman  seleksiyaçısı 
Rimpan ilk dəfə buğda ilə çovdar arasında döllü hibrid forması almışdır. 
K.  D.  Karpaçenko  1924-cü  ildə  ayrı-ayrı  cinslərə  mənsub  olan 
bitkiləri turp  (Raphanus  sativus  L. 2n=18) ilə kələmin (Rrassica oleracea 
L.  2n=18)  arasında  döllü  nəsil  alaraq  ilk  dəfə  göstərmişdir  ki,  uzaq 
hibridlərdə  dölsüzlüyün  qarşısını  almaq  üçün,  somatik  hüceyrələrə  malik 
xromosom yığımının cəmləşməsi nəticəsində gəlmək olar. 
1928-ci ildə rus alimi N. V. Tsitsin taxıl və çoxillik alaq bitkisi olan 
ayrıqotu arasında hibridləşmə işi aparmışdır. 
Hazırda müxtəlif ölkələrdə mədəni bitkilərlə yabanı bitkilər arasında 
hibridləşmə işləri geniş miqyasda aparılır. 
 
Heterozis və onun seleksiyada istifadəsi 
 
Müxtəlif növləri yaxud eyni növə aid olan müxtəlif bitki sortlarını və 
heyvan  cinslərini  çarpazlaşdırdıqda  birinci  nəsil  F
1
  hibridləri  bir  sıra 
əlamətləri və xüsusiyyətləri ilə əksər valideyn formalardan üstünlük təşkil 
edir.  Birinci  nəsil  F
1
  hibridlərində  üzə  çıxan  bu  hadisə  heterozis  və  ya 
hibrid  qüvvəsi  adlanır. F
1
  hibridləri  məhsuldarlığına,  vegetativ  orqanların 
inkişafına,  mühitin  əlverişsiz  şəraitinə  davamlılığına  və  digər  əlamətlərə 
görə valideyn formalardan yüksək olur. 
Hər  bir  hibridləşmədə  heterozis  müşahidə  olunmur,  yalnız  qeyd 
etdiyimiz kimi  müxtəlif növlərin və yaxud eyni növə daxil müxtəlif bitki 
sortlarının,  heyvan  cislərinin  və  təmiz  xətlərin  hibridləşməsi  nəticəsində 
heterozis əldə etmək olar. 
Heterozis  hadisəsinin  xüsusiyyətlərindən  biri  də  ondan  ibarətdir  ki, 

 
~ 236 ~ 
hibrid gücü yalnız birinci nəsildə müşahidə olunur, sonrakı nəsillərdə get-
gedə azalır. 
Müəyyən  olunub  ki,  genotipinə  görə  kompleks  morfoloji,  bioloji, 
ekoloji,  təsərrüfat  xüsusiyyətlərinə  bir-birindən  kəskin  fərqlənən 
nümunələri hibridləşdirdikdə yüksək heterozis meydana çıxır. 
Heterozisin  genetik  əsasları  müxtəlif  cür  izah  olunur.  Bu  isə  bu  isə 
genlərin  müxtəlif  tip  təsirindən  və  mübadiləsindən  asılıdır.  Bəzi  hallarda 
heterozis  hadisəsi  yüksək  dominantlıq  ilə,  AAaa  izah  olunur. 
Heteroziqotlarda heterozis homoziqotlardan daha yüksək olur. Digər halda 
dominant  faktorların  əlverişli  aaBB  x  Aabb  mübadiləsi  ilə,  bəzi  hallarda 
isə  genlərin  kompleks  təsiri  ilə  AABB+A
1
A
1
B
1
B
1
=AAA
1
A
1
BBB
1
B
1
. 
Beləliklə, heterozis hadisəsi irsi faktorların kombinasiyası ilə bağlıdır.  
Bitki  seleksiyasında  heterozis  hadisəsindən  istifadə  edilir.  Bunun 
üçün əvvəlcə yüksəl məhsuldar sortlardan bir neçə il ərzində təmiz xətlər 
alınır.  Sonra  ayrı-ayrı  sortlardan  olan  təmiz  xətlər  arasında  müxtəlif 
variantda  çarpazlaşdırılaraq  heterozis  verən  kombinasiyaların  toxumları 
seçilərək yüksək məhsul alınmasında istifadə edilir. 
 
Erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən  
seleksiyada istifadə olunması 
 
Elmi  tədqiqat  işlərində  hibridləşmə  apararkən  bitkilər  üzərində 
axtalanmanı və sonra tozlandırmanı aparmaq o qədər də çətinlik törətmir. 
Lakin  təsərrüfatda  geniş  miqyasda  bu  işləri  aparmaq  çətinlik  törədir.  Bu 
çətinliyi  aradan  qaldırmaq  üçün  bəzi  bitkilərdə  müşahidə  olunan 
erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə edirlər. 
Məlumdur  ki,  bir  çox  bitkilərdə,  məs.,  qarğıdalıda,  soğanda,  şəkər 
çuğunduru,  pomidorda  erkəkciklərin  sitoplazmatik  dölsüzlüyü  müşahidə 
olunur.  Bu  o  deməkdir  ki,  bu  bitkilərin  tozluqlarında  müəyyən  dərəcədə 
deffektlər meydana gəlir və bu bitkilərin erkəkcikləri dölsüz olur. Hazırda 
bitkiçilikdə erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən (ESD) seleksiyada 
geniş  istifadə  olunur.  Belə  ki,  bu  tip  irsi  xüsusiyyəti  olan  bitkini  normal 
fertil (döllü) bitkilərlə çarpazlaşdırırlar. Bu zaman normal bitkilərdə 100 % 
heterozis xassəsinə malik hibrid alınır. 
Həm də əvvəl qeyd etdiyimiz kimi çarpaz tozlanan bitkilər arasında 
hibridləşmə  apararkən  onlardan  birini  axtalamaq,  yəni  erkəkciklərini 
çıxarmaq tələb olunur. Məs., ana bitki olaraq götürülən qarğıdalı sortunun 
süpürgələrini  çıxarmaq  və  ata  bitkinin  tozluqları  ilə  tozlandırmaq  üçün 
böyük  əmək  sərf  etmək  lazımdır.  Bu  çətinlikdən  xilas  olmaq  üçün 

 
~ 237 ~ 
erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə olunur. 
Bütün  bu  xüsusiyyətlərinə  görə  hazırda  hibrid  orqanizmlər 
yaradılmasında ESD-dən geniş istifadə olunur. 
Genetik nöqteyi nəzərdən ESD aşağıdakı amillərlə izah olunur: 
1.
 
Sitoplazmanın sterillik faktı ilə. 
2.
 
Nüvədə sterillilik geninin olması ilə. 
3.
 
Sitoplazmanın və nüvənin sterillilik amillərinin mübadiləsi ilə. 
ESD hadisəsini ilk dəfə bir-birindən xəbərsiz 1931-ci ildə ABŞ alimi 
M.  Rods  və  1932-ci  ildə  M.  İ.  Xacınov  qarğıdalı  bitkisi  üzərində  kəşf 
etmişdir. 
 
Seçmə 
 
İnsanlar bitkiçilik və heyvandarlıqla məşğul olduğu tarixdən etibarən 
kortəbii  surətdə  seçmə  aparmışlar.  Yəni  onlar  öz  məqsədlərinə  müvafiq 
olan fərdləri seçib artırmış, digərlərini çıxdaş etmişlər. 
Təbiətdə  isə  seçmə  təkamülün  əsas  hərəkətverici  qüvvəsidir.  Ç. 
Darvin üzvi aləmin təkamül nəzəriyyəsini irəli sürərkər müəyyən etmişdir 
ki, insanlar tərəfindən yeni sort vəcinslərin, həmçinin təbiətdə yeni növ və 
növ müxtəlifliklərinin əmələ gəlməsində seçmə durur. 
İnsan  tərəfindən  aparılan  seçməyə  süni  seçmə  deyilir.  Məhz  süni 
seçmə  nəticəsində  bütün  heyvan  cinsləri  və  mədəni  bitkilərin  sortları 
yaranır. 
Süni seçmənin özü də iki formada olur: kortəbii seçmə və metodiki 
seçmə. 
Kortəbii  seçmə  hələ  qədim  zamanlardan  əcdadlarımız  tərəfindən 
aparılmışdır. Bu seçmənin nəticəsində kortəbii surətdə olsa da bitkilərin və 
heyvanların 
təbiətini 
dəyişmiş, 
məhsuldarlığı 
və 
keyfiyyətini 
yüksəltmişdir. Bu yolla bütün mədəni bitkilərin yerli sortları yaranmışdır. 
Seçməni sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar: 
 
Seçmə 
 
      təbii 
 
 
süni 
 
 
 
    kortəbii   
metodiki 
 
 
 
 
 
  fərdi  
    kütləvi 
 

 
~ 238 ~ 
Süni  seçmənin  ən  məqsədəuyğun  forması  metodiki  seçmədir.  Bu 
seçmə əvvəldən müəyyən edilmiş istiqamətdə aparılır. 
Bitkilərin  seleksiyasında  metodiki  seçmənin  əsasən  iki  üsulundan 
istifadə edirlər: kütləvi seçmə və fərdi seçmə. 
Həm  kütləvi,  həm  də  fərdi  seçmə  bir  dərəcəli,  çox  dərəcəli  və  ardı 
kəsilməyən seçmə variantları ilə aparıla bilər. 
Kütləvi  seçmədə  başlanğıc  materialdan  bir  neçə  yüzdən  bir  neçə 
minə  qədər  bitki  seçilir.  Burada  toxumların  keyfiyyətinə,  bitkilərdə 
xəstəliyin  olub-olmamasına  və  s.  müsbət  xüsusiyyətlərə  bir  daha  fikir 
verilir. 
Mənfi  xüsusiyyətlərə  və  yaxud  seleksiyaçı  tərəfindən  tutulan 
əlamətlərə  cavab verməyən bitkiləri ayırıb çıxdaş edirlər. 
Kütləvi seçmə müasir zamanda da öz əhəmiyyətini itirməyib. Qeyd 
etdiyimiz  kimi  kütləvi  seçmə  bir  neçə  variant  üzrə  aparıla  bilər:  bir 
dərəcəli, çox dərəcəli və ardı kəsilməyən seçmə variantları ilə bir dərəcəli 
seçmədə  lazım  olan  bitkiləri  bir  dəfə  seçib  onlardan  nəsli  öyrənib. 
Gələcəkdəbir  dərəcəli  kütləvi  seçmə  öz  effektivliyini  əsasən  öz-özünə 
tozlanan bitkilərdə göstərə bilər. 
Çarpaz tozlanan bitkilərdə isə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün 
çox  dərəcəli  seçmə  variantından  istifadə  etmək  lazımdır.  Çox  dərəcəli 
seçmədə 4-5 il ərzində hər il seçmə aparılır. Bu seçmənin nəticəsində yeni 
bitki  sortu  alınır.  Lakin  çarpaz  tozlanan  bitkilərin  genotipinə  hər  il  yeni 
genlər daxil olur və seçmə əsaında stabilləşmiş genotipi pozur. Buna görə 
də çarpaz tozlanan bitkilərdə lazımlı əlamətləri saxlamaq üçün hər il seçmə 
aparılmalı və standart sortlarla müqayisə olunmalıdır.  
Kütləvi  seçmə  nəticəsində  xalq  seleksiyası  əsasında  bütün  yerli 
sortlar  yaranıb.  Kütləvi  seçmənin  mənfi  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 
ayrı-ayrı  bitkilərin  müsbət  xüsusiyyətlərini  bir  sıra  nəsillərdə  saxlamaq 
mümkün  olmur.  Kütləvi  seçmənin  mənfi  xüsusiyyətini  fərdi  seçmə  ilə 
düzəltmək olar.