S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zülalların biosintezi – irsi informasiyaların reallaşmasının əsasıdır
- Molekulyar biologiya mövqeyindən gen
|
Polinukleotid zənciri Nuklein turşularının polinukleotid zəncirində onlarla, yüzlərlə, minlərlə hətta milyonlarla nukleotid qalıqları olur. Nuklein turşuları xətti quruluça malikdir və şaxələnmir. Adətən nukleotidlər həmin nukleotiddə iştirak edən azot əsasının birinci hərfi ilə adlandırılır. A-adenin, Q-quanin, S-sitozin, U-urasil, T- timin. Ribonuklein turşuları (RNT) bir polinukleotid zəncirindən ibarətdir, məhlulu nisbətən özülülüyə malikdir. Dezoksiribonuklein turşusu molekulunun modeli 1953-cü ildə Ceyms Uotson və Frensis Krik tərəfindən təklif edilmiş və sonrakı tədqiqatlarda təsdiq olunmuşdur. Bu modelə görə hər DNT molekulu iki uzun, spiral şəklində burulmuş polinukleotid zəncirindən ibarətdir. Zəncirdə iki qonşu azot əsası arasında məsafə 0,34 nm təşkil edir. On nukleotid cütü ikiqat spiralın uzunluğu 3,4 nm olan tam bir burğusunu əmələ gətirir. Uotson və Krikin modelinin vacib şərtlərindən biri DNT-nin ikiqat spiralında azot əsaslarının komplementarlığıdır. Belə ki, hər bir azot əsa- sının qarşısında yalnız ona komplementar azot əsası dayana bilər. Belə komplementar cütlər adenin-timin və quanin-sitozin və ya qısa A-T və Q- S. Nukleotidlər öz aralarında hidrogen rabitələri ilə birləşir. Adenin və 3 ~ 13 ~ timin arasında belə rabitələr iki, quanin və sitozin arasında üçdür. Hər hidrogen rabitəsi çox zəifdir, lakin ikiqat spiralın bütün uzunluğu boyu bu rabitələr zəncirin hər iki telini kifayət qədər möhkəm birləşdirir (şəkil 2). Adenin Timin DNT molekulunda nukleotidlərin tərkibi öyrənildikdə müəyyən olunmuşdur ki, DNT molekulunu əmələ gətirən polinukleotid zəncirlərdən birinin nukleotid ardıcıllığı digərinə komplementardır. Bunun sayəsində bir sıra qanunauyğunluqları aşkar edən amerikan alimi E.Çarqaffın adı ilə Çarqaff qaydası adlanır. Şəkil 2. DNT molekulunun quruluşu. 1. Purin əsasları molekullarının cəmi pirimidin əsaslarının molekullarının cəminə barabərdir. H ~ 14 ~ A + Q = T + S 2. Adenin molekullarının cəmi timin molekullarının cəminə barabərdir. A = T 3. Quanin molekullarının cəmi sitozin molekullarının cəminə barabərdir. Q = S 4. 6-aminqrupu olan nukleotidlərin cəmi, 6-oksiqrup olan nukleotidlərin cəminə bərabərdir. A + S = Q + T DNT molekulu nukleotid tərkibində yeganə dəyişən kəmiyyət S Q T A nisbətidir və spesifik əmsal adlanır. Bu əmsal bakteriyalarda, ibtidai bitkilərdə və heyvanlarda çox geniş hədd daxilində dəyişir. Lakin bütün ali bitkilərdə və onurğalı heyvanlarda bu əmsal 1,5-ə yaxındır. Polinukleotid zəncirdə nukleotidlərin ardıcıllığı hər fərdi nuklein turşusu üçün təkrarolunmazdır (unikaldır). DNT molekulundakı bu nukleotid ardıcıllığında yalnız həmin orqanizmin bütün irsi xüsusiyyətləri yazılmışdır. DNT molekulunun replikasiyası Mitoz bölünmənin S–dövründə DNT molekulunun ikiləşməsi baş verir. Bu proses DNT-nin replikasiyası adlanır. Replikasiya matris üsulu ilə, daha doğrusu DNT molekulunun hər polinukleotid zənciri əsasında komplementarlıq prinsipi ilə iki qız DNT molekulu əmələ gəlir (şəkil 3). Şəkil 3. DNT molekulunun replikasiyası və DNT matris üzərində RNT molekulunun transkripsiyası sxemi ~ 15 ~ DNT molekulunun replikasiyası – öz-özünü hasil edib, ikiləşməsi mürəkkəb fermentativ bir prosesdir. DNT molekulunun hər bir zənciri matrisə çevrilib onun əsasında yeni komplementar zəncir sintez oluna bilir. Nəticədə bir DNT molekulundan iki yeni ikizəncirli DNT molekulu əmələ gəlir. Hər bir DNT molekulu ilkin valideyn DNT molekulunun bir zəncirindən və yeni sintez olunmuş digər zəncirdən ibarət olur. DNT molekulunun repliksiyasının bu mexanizmi yarımkonservativ model adlanır. DNT molekulunun replikasiyasının yarımkonservativ modelinin mexanizmini daha ətraflı nəzərdən keçirək. Bu prosesdə hər bir mərhələdə müəyyən fermentlər iştirak edir. Əvvəlcə DNT molekulunun müxtəlif sahələrində replikasiya çəngəli əmələ gəlir. Bu sahələrdə DNT – helikaza adlanan fermentin iştirakı ilə azot əsasları arasında hidrogen rabitələri qırılır, komplementar tellər bir-birindən aralanır və onların hər biri matrisə çevrilir. Sonra DNT matrisi üzərində DNT polimerazanın iştirakı ilə 5 ucundan 3 -ə doğru istiqamətdə yeni zəncir sintez olunur. DNT – polimerazanın bir neçə növü məlumdur. Bunlar müxtəlif quruluşa və funksiyaya malik olub, müxtəlif miqdarda zülal zəncirindən qurulmuşdur. Bu fermentlərin əsas işi hər matrisin dəqiq surətini yaratmaqdır. Şəkil 4. DNT molekulunun replikasiyasının sxemi ~ 16 ~ Qeyd olunduğu kimi, komplementar tellərin DNT molekulunda bir- birindən ayrılan sahəsi replikasiya çəngəli adlanır. Prokaziotlarda, plazmidlərdə və plastidlərdə bir, eukariotlarda isə belə başlanğıc nöqtələr bir neçə olur. Eukariotlarda DNT-nin hər bir komplementar telində replikasiya prosesi eyni getmir, tellərdən biri «liderlik» edən tel 5 ucundan 3 -ə doğru DNT-polimeraza fermentinin iştirakı ilə sintez edilir. «Gecikən» telin sintezi isə bir qədər mürəkkəb kompleks fermentlərin iştirakı ilə baş verir. Replikasiya çəngəlində eyni zamanda 20-yə qədər müxtəlif fermentlər iştirak edir. Əvvəlcə DNT-də bacı telin kiçik bir hissəsi replikasiyaya uğrayır, onların bir-biri ilə möhkəm birləşməsi liqaza fermentinin iştirakı ilə həyata keçir. DNT-nin yeni sintez olunmuş telinin bu hissələri tərkibində eukariotlarda 1000-2000 nukleotid cəmləşdirir. Onları ilk dəfə müşahidə edən yapon aliminin şərəfinə Okazaki fraqmenti adlandırırlar. Şəkil 5. DNT molekulunun replikasiya prosesinin ümumi gedişi Prokariotlarda və eukariotlarda DNT-nin replikasiyasının sürəti fərqlidir. Bakteriyalarda bu proses təxminən dəqiqədə 30 mkm təşkil edir. Eukariotlarda replikasiya nisbətən yavaş gedir, bacı teli 1,5-2,5 mkm uzanır. DNT-nin replikasiyasının yasrımkonservativ modelindən başqa ~ 17 ~ konservativ və dispersion modelləri də vardır. Yarımkonservativ model 1958-ci ildə M.Mezelson və F.Stal tərəfindən sübut olunmuşdur. Onlar nişanlanmış N atomları ilə tədqiqat aparmışlar. Belə ki, bağırsaq çöpü bakteriyası əvvəl tərkibində ağır izotop 15 N -azot olan qida mühitində becərilmiş və sonra onlar tərkibində yalnız 14 N olan mühitdə becərilmiş və sonra onlar, tərkibində yalnız 15 N izotopu mühitdə becərildikcə, əvvəlcə DNT molekulunun tərkibində ayrılıqda həm 14 N , həm də 15 N izotopları, sonralar DNT-nin tərkibində 15 14 N N telləri ilə yanaşı, yalnız 14 N izotopu olan DNT molekulunun tellərinə rast gəlinirdi. Bu isə onu sübut edir ki, DNT molekulunun replikasiyası zamanı əvvəlcə DNT molekulunun zəncirləri qırılmaqla bir-birindən ayrılır və hər zəncir matris olaraq mühitdəki azot əsaslarından komplementarlıq əsasında öz üzərində bacı teli qurur. Şəkil 6. DNT molekulunun replikasiya prosesi. Hazırda DNT molekulun replikasiyasının mexanizmi haqda yarımkonservativ model qəbul olunur. ~ 18 ~ Cədvəl 1 Prokariot və eukariot genomlarında replikasiyanın parametrləri Orqanizm Replikonların sayı Replikonların orta uzunluğu (n.c.) Replikasiya çəngəlinin hərəkət sürəti (n.c./dəq.) Bakteriyalar (Escherichia coli) 1 4200 50 Maya göbələyi (Saccharomyces) 500 40 3.6 Həşəratlar (Drosophila melanogaster) 3500 40 2.6 Qurbağa (Xenopus laevis) 15000 200 0.5 Siçan (Musx musculus) 25000 150 2.2 Bitkilər (Vicia faba) 35000 300 – Eukariotlarda və prokariotlarda DNT-nin replikasiyası zamanı baş verən molekulyar bioloji proseslər əsasən oxşardır. Əgər bakterial xromosomda replikasiya vahidi – replikon varsa, o zaman eukariot xromosomlarında da DNT replikasiyası üçün ayrı-ayrı replikon ardıcıllığı mövcuddur. Eukariot xromosomlarında hər an bir-birindən asılı olmadan replikasiya çəngəlləri çoxluğu hərəkətə başlaya bilər. Replikasiya çəngəlinin hərəkəti ya əks istiqamətdə hərəkət edən çəngəllə toqquşduqda və ya xromosomun sonuna çatdığı zaman dayana bilər. Nəticədə xromosomun bütün DNT-si qısa bir vaxtda replikasiyaya uğrayır. Zülalların biosintezi – irsi informasiyaların reallaşmasının əsasıdır Müasir dövrdə bəzi zülalları laboratoriyada almaq mümkün olmuşdur. Məsələn, mədəaltı vəzin hormonu insulini. Bu prosesin nə qədər çətin olduğunu təsəvvür etmək üçün bu rəqəmləri bilmək kifayətdir ki, bu prosesin başa çatması üçün 233 mərhələdə aparılan üç illik əmək, onlarla qiymətli üzvi maddələrdən istifadə edilmişdir. Bizim orqanizmimizdə və digər bütün canlı orqanizmlərdə daima müxtəlif və mürəkkəb zülal molekulları sintez olunur. Hazırda məlumdur ki, zülalların biosintezi mürəkkəb çoxmərhələli proses olub hər bir zülalın özünəməxsus dəqiq quruluşu və unikal bioloji xüsusiyyətləri təmin olunmaqla təkrar istehsal olunur. Məlumdur ki, zülallar bir və ya bir neçə polipeptid zəncirdən ibarət ~ 19 ~ olmaqla 20 müxtəlif amin turşusunun müxtəlif kombinasiyalarda növbələşməsindən əmələ gəlmişdir. Polipeptid zəncirin uzunluğu böyük hədd daxilində ola bilir. Əksəriyyət zülallarda polipeptid zəncir 100-200 aminturşu qalığından ibarətdir. Polipeptid zəncirdə aminturşu ardıcıllığı onun birinci quruluşunu əmələ gətirir, bu quruluş isə zülalın bioloji xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Aminturşuların ardıcıllığı DNT-də nukleotidlərin ardıcıllığı ilə müəyyən olunur, bu isə nəinki verilmiş bioloji növ üçün, həmçinin bioloji fərd üçün unukaldır. Lakin uzun müddət nukleotid ardıcıllığının aminturşu ardıcıllığını necə təyin etməsinin mexanizmi məlum olmamışdır. Aminturşulardan polipeptid zəncirin qurulması xüsusi ribonukleoproteid dənəsi-ribosomun köməyi ilə gedir. Ribosom təqribən yarı zülal, yarı RNT-dən ibarətdir. Baxmayaraq ki, ribosom zülal sintezi üçün əsas aparatdır, bu prosesin getməsi üçün bir sara şərtlər lazımdır. Aminturşulardan polipeptid zəncirin əmələ gəlməsi üçün məlumat RNT- nin (mRNT) olması, nəqliyyat RNT-nin (nRNT-nin), ATF, bir sıra xüsusi fermentlərin və bioloji aktiv maddələrin olması tələb olunur. Zülalların biosintezinin sxemi şəkil 4-də verilmişdir. Sərbəst aminturşular əvvəlcə ATF ilə qarşılıqlı təsirdə olub, adenozinmonofosfat turşusu əmələ gəlir. Bu isə nəqliyyat RNT-si ilə qarşılıqlı təsirdə olub nəticədə aminoasil-nRNT-si əmələ gəlir və adenil turşusu azad olur. Belə nRNT-si amin turşusu qalığı ilə yüklənib ribosoma birləşir. Ribosomun zülal sintezində iştirak etməsi üçün əvvəlcə kiçik subvahid, sonra isə böyük subvahid mRNT ilə birləşir. Bir mRNT-si bir neçə ribosom ilə birləşir. Ribosomların mRNT ilə belə kompleksi poliribosom və ya polisom adlanır. Əvvəlcə mRNT ribosoma birləşmiş, özündə amin turşusu daşıyan nRNT-si ilə birləşir. Sonra həmin bu ribosoma digər amin turşu daşıyan nRNT-si ilə birləşir. Bu iki aminturşu arasında peptid rabitəsi əmələ gəlir. Sonra üçüncü və s. aminturşular bu qayda ilə aminturşu zəncirinə əlavə olunur, o vaxta qədər ki, sintez olunan zülalın polipeptid zənciri tamamlanır (şəkil 7). Hansı şəkildə mRNT-si aminturşu ardıcıllığının belə dəqiqliklə qurulmasını təmin edir? Təcrübələr göstərmişdir ki, hər amin turşusu mRNT-də üç nukleotid ardıcıllığında kodlaşdırılmışdır. Üç ardıcıl nukleotid bir aminturşusuna uyğundur. Sonrakı təcrübələrdə bütün 20 aminturşusunun kodonlarını açmaq mümkün olmuşdur. ~ 20 ~ Şəkil 7. Zülalların biosintezinin sxemi Aminturşu və ya nukleotid kodları cədvəl 2-də göstərilmişdir. Məlum olmuşdur ki, bir aminturşu bir neçə tripletlə kodlaşdırıla bilər. Yalnız metionin və triptofan bir tripletlə kodlaşdırılır. Leysin, serin, arginin altı tripletlə, digər aminturşular isə iki, üç və ya dörd tripletlə kodlaşdırılır. 64 mümkün tripletdən 61-i aminturşu kodlaşdırır, üçü isə UAA, UAQ, UQA aminturşu kodlaşdırmır, sonra məlum oldu ki, bunlar polipeptid zəncirin sonunu proqramlaşdırır (terminasiya). Nukleotid kodu əvvəlcə mikroorqanizmlər üçün müəyyən edildi, sonra məlum oldu ki, bu kodlar Yer üzərində bütün canlı varlıqlar üçün universaldır. ~ 21 ~ Cədvəl 2 Müxtəlif aminturşuları üçün mRNT kodonlarında nukleotidlərin ardıcıllığı Aminturşular kodon kodon kodon kodon kodon kodon 1 2 3 4 5 6 Fenilalanin UUU UUS Leysin UUA UUQ SUU SUS SUA SUQ İzoleysin AUU AUS AUA Metionin AUQ Valin QUU QUS QUA QUQ Serin USU USS USA USQ Prolin SSU SSS SSA SSQ Treonin ASU ASS ASA ASQ Alanin QSU QSS QSA QSQ Tirozin UAU UAS Histidin SAU SAS Asparagin AAU AAS Lizin AAA AAQ Qlütamin SAA SAQ Qlütamin turşusu QAA QAQ Sistein UQU UQS Triptofan UQQ Arqinin SQU SQS SQA SQQ AQA AQQ Qlisin QQU QQS QQA QQQ Oxra UAA Amber UAQ Opal UQA Sintezin inisiatoru QUQ Genetik kodun xüsusiyyətləri 1. Genetik kod bütün orqanizmlər üçün (virus, bakteriya, bitki, hey- van və insan) vahiddir, universaldır. 2. Kod tiripletdir. Hər bir aminturşunun yeri ciddi surətdə, m.RNT-də müəyyən üç nukleotidlər ilə kodlaşır və bir spesifik kodon əmələ gətirir. 3. Bir aminturşusu bir neçə kodonlarla (birdən-altıya qədər) kodlaşa bilər. Yalnız iki aminturşusu bir tripletlə kodlaşır-metionin (AUQ) və triptofan (UQQ). 4. Kod üst-üstə düşmür. Nukleotid ardıcıllığı sıra ilə bir istiqamətlə - 5'-dən - 3'-ə triplet-tripletin ardınca hesablanır. 5. AUQ kodonu mRNT-nin başlanğıcında - 5' ucunda yerləşdikdə polipeptid zəncirin sintezinin təşəbbüsçüsü olacaq. Əgər AUQ kodonu m.RNT-nin ortasında yerləşirsə, onda o, metionin aminturşusunu kodlaş- ~ 22 ~ dıracaq. 6. UAQ (“amber”), UAA (“oxra”) və UAQ (“opal”) kodonları, sinte- zin terminatorlarıdır, yəni (stop-siqnalları). Zülalların biosintezi prosesində DNT molekulunda nukleotid ardı- cıllığının komplementarlıq əsasında m-RNT üzərinə köçürülməsi, daha doğrusu DNT matrisi əsasında m-RNT-nin sintezi transkripsiya adlanır. m-RNT nukleotidlərinin ardıcıllığı DNT molekulunda nukleotidlərin ardıcıllığına, zülalları kodlaşdıran struktur genlərə uyğundur. Zülal RNT DNT ya translyasi iya transkrips m-RNT-dəki məlumatın nukleotid ardıcıllığından aminturşu ardıcıllığına çevrilməsi prosesi translyasiya adlanır. Bu proses ribosomlarda yuxarıda qeyd etdiyimiz ardıcıllıqla gedir. Zülalların biosintezində komplementarlıq əsasında polipeptid zəncirin qurulması aşağıdakı ardıcıllıqla gedir. TTT AAA SAS QAA.......triplet DNT AAA UUU UQU SUU.......kodon m-RNT UUU AAA SAS QAA........antikodon n-RNT Liz Fen Sis Ley .........polipeptid zəncirin bir hissəsini təşkil edən aminturşular Molekulyar biologiya mövqeyindən gen Gen bir zülalın polipeptid zəncirini müəyyən edən elementar, maddi irsiyyət faktorudur və valideynlərdən övladlarına irsən ötürülür. Kalssik genetikada xromosomun bir irsi əlamətin reallaşmasına cavabdeh olan hissəsi (lokus) gen adlandırılırdı. XX əsrin əvvəllərində genetiklər belə hesab edirdilər ki, genlər xromosomun üzərində xətti yerləşmişdir. Müasir dövrdə sübut olunmuşdur ki, gen DNT nukleotid zəncirində müəyyən nukleotid ardıcıllığına malikdir. Genlər, eləcə də tripletlər DNT molekulunda xətti yerləşmişdir. Genlərin ölçüsü eyni deyil. Onlar genin kodlaşdırdığı zülalın ölçüsündən asılıdır. Məsələn, əgər zülal 200 aminturşu qalığından təşkil olunubsa, onda gen 600 nukleotid cütündən ibarət olacaq, bunun isə nisbi molekul kütləsi 420 000-ə yaxın olacaqdır. Müasir təsəvvürlərə görə hər xromosomda bir nəhəng DNT mole- kulu yerləşir. Məsələn, bağırsaq çöpünün DNT molekulu dairə formasında 1,2 mm olub, 4 10 6 nukleotid cütündən ibarətdir, məməlilərin və insanın DNT molekulunun orta uzunluğu 2 sm olub, 5,3 10 7 nukleotid cütündən ibarətdir. İnsanın genomunda (hər bir hüceyrədə) 6 10 -12 q DNT vardır. Bu ~ 23 ~ ümumi uzunluğu 2 m, 5,3 10 9 nukleotid cütü və molekul kütləsi 3,7 10 12 - yə uyğundur. Struktur genlərin orta uzunluğunun 500-1000 nukleotiddən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, nəzəri olaraq insan DNT-si 10 mln-na qədər zülal sintez edə bilər. Müasir dövrdə sübut olunub ki, bizim genomumuzda böyük miqdarda “qalıq” DNT vardır. Bu qalıq DNT-də yerləşən genlər struktur genlər deyil və müəyyən bir zülalın quruluşunu kodlaşdırmır. Bu genlər genomun bu və ya digər hissəsinin aktivliyini tənzimləyir. Bu genlər, xüsusilə tənzimləyici genlər dəfələrlə təkrarlanır. Beləliklə, DNT kifayət qədər böyük sahəsi genləri öz aralarında bölərək transkripsiyanın başlanmasını və qurtarmasını kodlaşdırılır və bir sıra hələ tam məlum olmayan funksiyaları yerinə yetirir. Genin incə quruluşu neçədir? Klassik genetikanın tərifinə görə gen – irsiyyətin quruluş vahidi, bir əlaməti (hazırda – polipeptid zənciri) müəyyən edir, mutasiya və rekombinasiya etmək qabiliyyətinə malikdir. Amerikan tədqiqatçısı S.Benzer bağırsaq çöplərinin T 4 bakteriofaqının r sahələrini tədqiq etmişdir. O, çoxlu oxşar mutasiyalar almışdır, bu mutasiyalar faqın tamamilə eyni cür dəyişilməsinə səbəb olur. Lakin bu və ya digər genin müxtəlif sahələrində yerləşir. Mutasiya və ya digər sahələrlə rekombinasiya gedə bilən sahənin ölçüsü, polipeptid zəncirin quruluşunu təyin edən sahənin ölçüsündən kiçikdir. Bu və ya başqa mürəkkəb işlərin nəticəsində vahid bir gen anlayışı əvəzinə S.Benzer üç yeni termin təklif etmişdir: sistron – polipeptid zəncirin quruluşunu təyin edən DNT sahəsi, yəni əlamətin təzahürü üçün məsul olan struktur gen, muton – minimal mutasiya vahidi, rekon – maksimal rekombinasiya vahidi. Əgər sistronun ölçüsü 500-1000 nukleotid cütü təşkil edirsə, rekon həmçinin mutonun ölçüsü bir və ya iki nukleotid cütündən yuxarı qalxmır, hətta DNT molekulunda bir azot əsasının dəyişməsi nöqtəvi mutasiya adlanan mutasiyaya səbəb olur. Buradan belə nəticə çıxır ki, mutasiya vahidi (muton) və rekombinasiya vafidi (rekon) bir nukleotid cütünə bərabər minimal kəmiyyət olmaqla mənasını itirir və odur ki, bu terminlərdən istifadə olunmur. Sistron termini isə hazırda struktur gen termininin sinonimi kimi işlədilir. Fransız tədqiqatçıları F.Jakob və Y.Mono öz tədqiqatlarının nəticəsində zülalların sintezinin tənzimi sxemini vermişlər. Bu alimlərin nəzəriyyəsinə görə hər hansı bir zülalın sintezinə məsul olan DNT ~ 24 ~ molekulu sahəsində akseptor zona (AZ) yerləşir ki, onun ardınca genin struktur hissəsi (struktur genlər – SG) gəlir. Genin struktur hissəsi eukariotların əksəriyyətində akseptor zonası (AZ) sahəsindən xeyli qısadır. Şəkil 8. Genin incə quruluşu: A – genin struktur hissəsi; B – eukariotlarda operonun sxematik quruluşu; V – m RNT-nin pro-m RNT-dən əmələ gəlməsi Struktur genlər akseptor zonada yerləşən xüsusi operator genlərlə birləşir və ümumi vahid – operon əmələ gətirir. Burada: A-akseptor, xüsusi zülal aktivatorun birləşdiyi sahədir. Zülal aktivator olmadan RNT-polimeraza operonla təmasa girib transkripsiyaya başlaya bilmir; P-promotor, RNT-polimerazanın tanıdığı nukleotid ardıcıllığı sahəsidir, RNT polimerazanın promotora yapışmasına və operon boyu hərəkət edərək onu transkripsiya yaratmasına imkan verir. O-operator, operonun işində mühüm rol oynayır; belə ki, tənzim- ləyici zülalla rabitəyə girərək transkripsiyanı ləngidə bilir. SG-hər hansı gen məhsulu sintezini kodlaşdıran struktur genlər; T-terminator, RNT-polimerazanın hərəkətini dayandıran və trans- kripsiyanı qurtaran DNT molekulunun ən kiçik hissəsidir. Müsir təsəvvürlərə görə, genin struktur hissəsi iki tip nukleotid ardıcıllığından təşkil olunur: ekzon-zülalların strukturu barədə informasiya daşıyan polinukleotid ardıcıllığı yerləşən sahə və intron-ekzonlar arasında zülal strukturu haqqında informasiya daşımayan sahə (şəkil 9). Məlum olduğu kimi, zülalların biosintezi prosesində mRNT sinte- zində əvvəlcə daha uzun pro-mRNT molekul əmələ gəlir. Pro-mRNT sintezi zamanı transkripsiya genin həm intron və həm də ekzon hissələrində baş verir. Sonralar, prosessing zamanı xüsusi fermentlərin EKZON-1 EKZON-2 EKZON-3 EKZON-4 INTRON-1 INTRON-2 INTRON-3 A P O SG T T AZ SG SG SG SG AZ AZ AZ m RNT pro - m RNT pro - m RNT A B V poli-A poli-A ~ 25 ~ köməyi ilə intron sahələr pro-mRNT-dən kəsilir. Qalan ekzon sahələrsə əksinə fermentativ yolla tikilir. Məlum olmuşdur ki, intronlar və ekzonları ayıran sərhəd DNT zəncirinin bir ucunda quanin-urasil (QU), digər ucunda isə adenin-quanin (AQ) birləşməsidir. Nukleotidlərin bu ardıcıllığı pro- mRNT-dən yetkin mRNT-nin əmələ gəlməsində müəyyən əhəmiyyəti vardır. Şəkil 9. Splaysinqin sxematik təsviri. DNT molekulunun ekzon sahələrindən transkripsiya olunmuş genetik informasiyaya malik və yetkin mRNT molekulunun yaranma prosesi splaysinq adlanır. Əlamətlərin irsən keçməsinin qanunauyğunluqlarını, genetik hadi- sələri daha dərindən başa düşmək üçün irsiyyətin maddi əsasları olan xromosomların, genlərin quruluşunu molekulyar səviyyədə öyrənməyin böyük əhəmiyyəti vardır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|