S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

IX. ONTOGENEZIN  GENETIKASI 
 
Ontogenez orqanizmin fərdi inkişaf prosesi olub mayalanmış 
yumurta hüceyrəsindən başlayıb ölüm ilə başa çatır.  
Fərdi inkişaf – ontogenez (yun. ontos – mövcud, gemsiz – doğulma) 
embrional və postembrional dövrlərə bölünür.  Ontogenez termini ilk dəfə 
1866-cı  ildə  E.  Hekkel  tərəfindən  biologiya  elminə  daxil  edilmişdir. 
Embrional dövr (yun. embrion – rüşeym) ziqotdan doğulana qədər (və ya 
yumurta qabığından xaricə çıxana qədər) olan fərdi inkişaf dövrünü əhatə 
edir.  Postembrional  dövr  isə  orqanizmin  doğulandan  (və  ya  yumurta 
qabığından  çıxandan)  ölənə  qədər  olan  fərdi  inkişaf  dövrünü  əhatə  edir. 
Məlumdur ki, həm embrional, həm də postembrional dövrdə gedən bütün 
inkişaf prosesləri orqanizmin genotipində fərdi inkişafın bütün mərhələləri 
proqramlaşdırılmışdır.  Fərdi  inkişafın  gedişi  boyu  genlər  tədricən 
fəaliyyətə  keçərək  inkişafın  bütün  mərhələlərini  idarə  edir.  Fərdi  inkişaf 
genlərin  fəaliyyətindən  asılı  olmasına  baxmayaraq,  xaric  mühit  şəraitinin 
bu prosesdə rolu böyükdür. Belə ki, genotipin fəaliyyəti, yəni orqanizmin 
daxili  potensial  imkanları  onu  əhatə  edən  xarici  mühitlə  əlaqədə  realizə 
olunur. Xarici mühit bu və ya digər üzvün və əlamətin meydana gəlməsinə 
mühüm  təsir  göstərə  bilər.  Məməli  heyvanlarda  embrional  inkişaf  dövrü 
ana  bətnində  getdiyinə  görə  doğulmamışdan  əvvəl  fərdin  əlamətlərinə 
xarici  mühit  şəraiti  az  təsir  edir.  Onlar  əsasən  valideyn  formaların 
genotipinin  nəzarəti  altında  inkişaf  edərək  doğulandan  sonra  demək  olar 
ki,  dəyişmirlər.  Postembrional  dövrdə  xarici  mühit  şəraiti  bitkilərdə  və 
heyvanlarda  əsasən  məhsuldarlığı  müəyyən  edən  kəmiyyət  əlamətlərinə 
əhəmiyyətli təsir edir.  
Əlamətlərin  necə  əmələ  gəlməsini  izah  edərkən  gendən  əlamətə 
doğru yolu belə hesab edirlər: gen müəyyən fermentlərin sintezinə nəzarət 
edir  və  onun  aktivliyi  ilə  bilavasitə  hüceyrədə  gedən  proseslər  tənzim 
olunur. Prokariotlarda gen ilə əlamət arasında əlaqə dəqiq müşahidə olunur 
və sadədir.  
gen → ferment → əlamət 
Bu  proses  çoxhüceyrəli  ali  mürəkkəb  mütəşəkilliyə  malik  olan 
fərdlərdə  hər  bir  əlamət  bir  qayda  olaraq  bir  çox  genlərlə  nəzarət  olunur. 
Məsələn,  iri  buynuzlu  heyvanlarda  dəmirin  rəngi  10  genin  uzlaşması  ilə 
həyata keçir. Ontogenezi öyrəndikdə əsas məqsəd genin inkişaf prosesində 
genin  realizə  olunmasının  qanunauyğunluqlarını  müəyyən  etməkdir. 
Bunun  üçün  əsasən  embrional  dövrdə  toxumaların  differensiasiya 
prosesləri ətraflı öyrənilmişdir. 

 
~ 221 ~ 
Embrional dövrdə ilkin differensiasiya prosesləri 
 
Mayanamadan 
əvvəl 
heyvanların 
yumurta 
hüceyrəsində 
(sitoplazmada) külli miqdarda m-RNT, r-RNT və n-RNT toplanır. Bunlar 
mayalanmadan  əvvəl  spesifik  histon  zülallarla  birləşərək  qeyri-fəal 
qranulalar – introsomlar əmələ gətirir.  
Mayalanmadan bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra introsomun m-RNT-
nin molekulunun bir qismi zülallardan azad olunaraq yumurta hüceyrəsinin 
sitoplazmasında  ribosomların  üzərinə  daxil  olaraq,  ziqotun  ilkin  inkişafı 
üçün  lazım  olan  müəyyən  zülalların  sintezinə  başlayır.  Ziqotun  ilkin 
inkişaf mərhələsi ana orqanizmin genlərinin nəzarəti altında həyata keçir. 
Blastula  mərhələsinin  sonuna  qədər  zülalların  sintezini  yumurta 
hüceyrəsinin m-RNT-si təmin edir. Qastrulaysiya mərhələsinin əvvəlindən 
başlayaraq  və  ontogenezin  bütün  sonrakı  proseslərində  zülalların  sintezi 
hər  iki  valideynlərin  nüvələrinin  birləşməsi  nəticəsində  əmələ  gələrək, 
onların  genetik  məlumatını  birləşdirir.  Rüşeymin  inkişafının  ilkin 
mərhələlərində  ziqotun  bölünməsi  və  blastulanın  əmələ  gəlməsi  yumurta 
hüceyrənin  sitoplazmasında  olan  RNT  və  digər  komponentlərin  hesabına 
gedir.  Qastrula  mərhələsində  artıq  nüvə  m-RNT-si  fəaliyyətə  başlayır  və 
bu vaxtdan nüvə irsiyyəti, yəni həm ana, həm də ata orqanizmindən alınan 
genlər fəaliyyətə başlayır. 
 
Toxumaların differensiasiyası 
 
Hüceyrənin ilkin differensiasiyası və qastrulaya qədər differensiasiya 
əsasən  sitoplazma  ilə  əlaqədardır.  Qastruladan  sonrakı  inkişaf  hər  bir 
növün, cinsin, sortun və fərdin bütöv genetik məlumatını və genlərin tam 
yığınını  öz  tərkibində  saxlayan  ziqotun  hüceyrə  nüvəsinin  fəaliyyəti  ilə 
bağlıdır. 
Heyvanlarda  embrional  toxumaların  hüceyrələri  forma  və  zülal 
tərkibinə  görə  nisbi  olaraq  eyni  olurlar.  Sonra  onlar  differensiasiyaya 
uğrayaraq  müxtəlif  ixtisaslı  hüceyrələrə  çevrilirlər.  Hüceyrələrin  belə 
müxtəlifliyinin meydana gəlməsi differensiasiya adlanır.  
Forma  əmələ  gəlmə  proseslərinin  və  ixtisaslaşmış  hüceyrələrin 
inteqrasiyası  üçün  lazım  olan  spesifik  zülalların  sintezinə  nəzarət  edən 
genlər differensiasiya zamanı aktiv funksiyaya malik olur. 
Hüceyrələrin  və  toxumaların  differensiasiya  prosesində  DNT-nin, 
xromosomların,  nüvənin,  sitoplazmanın  tərkibində  geriyə  dönməz 
dəyişilmələr  baş  verir,  baxmayaraq  ki,  orqanizmə  xas  olan  bütün  genetik 

 
~ 222 ~ 
məlumat hüceyrədə qalır. 
 
Genotip və fenotip 
 
Genotip termini ilk dəfə 1909-cu ildə danimarkalı alim  V.  İohansen 
tərəfindən elmə gətirilmişdir. 
Orqanizmin  xromosomlarında  (diploid  sayda)  cəmləşən  bütün 
genlərin  yığımına  genotip  deyilir.  Genotip  orqanizmin  bütün  həyat 
fəaliyyətinə, inkişafına, qurluşuna, fenotipinə nəzarət edir. 
Müasir genetika sübut etmişdir ki, orqanizmlərin bütün əlamətlərinin 
əsasını  onların  genotipi  təşkil  edir.  Hər  bir  əlamətin  təzahürü  genotip  və 
mühit arasında yaranan mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsidir. 
Fenotip  orqanizmin  daxili  və  xarici  struktur  və  funksiyalarını 
morfoloji, anatomik və fizioloji üsullarla öyrənən və təsvir edən əlamət və 
xüsusiyyətlərin  cəmidir.  Fenotip  orqanizmin  daimi  xüsusiyyəti  deyil,  o, 
orqanizmin inkişaf prosesində fasiləsiz olaraq dəyişilir. Hər bir orqanizmin 
fenotipi  konkret  inkişaf  şəraitində  genotipin  imkanları  eyni  cür  təzahür 
etmir.  
Odur  ki,  eyni  genotipə  malik  olan  orqanizmlər  ayrı-ayrı  inkişaf 
şəraitində müxtəlif fenotipə malik ola bilər. 
 
Penentrantlıq və ekspressivlik 
 
Eyni  bir  cinsə  və  yaxud  növə  aid  olan  orqanizmlərdə  eyni  bir  gen 
müxtəlif  dərəcədə  fenotipik  təzahür  edə  bilər.  Qohum  qrupa  aid  olan 
fərdlərdə  bu  və  ya  digər  əlamət  üzə  çıxa  və  ya  çıxmaya  bilər.  Belə 
hadisəyə  genlərin  penentrantlığı  deyilir.  Genlərin  penentrantlığı  faizlə 
müəyyən olunur. Bu faiz öyrənilən genin fərdlərdə üzə çıxması ifadə edir. 
Əgər  müəyyən  genin  heyvan  cinsinin  və  yaxud  bitki  sortunun  bütün 
fərdlərində  meydana  çıxıbsa,  onda  penentrantlıq  100%  təşkil  edəcək, 
həmin  genlərin  müəyyən  bir  hissəsində  təzahür  edirsə,  onda  onun  faizi 
müəyyənləşir. 
Oxşar  genotiplərin  konkret  mühit  şəraitində  reaksiyası  və  genin 
fenotipik  özünü  biruzə  verməsini  xarakterizə  edən  hadisəyə  genin 
ekspressivliyi deyilir. 
Heteroziqot  vəziyyətdə  olan  resessiv  genlər  adi  şəraitdə  fenotipik 
özlərini biruzə vermir, lakin dəyişilmiş şəraitdə meydana çıxa bilir. 
Buna  misal  olaraq,  genin  müxtəlif  cür  fenotipik  özünü  biruzə 
verməsinə  və  ekspressivliyinə  dovşanın  xəzinin  rənginin  dəyişməsini 

 
~ 223 ~ 
göstərmək  olar.  Dovşanın  xəzinin  rənginin  ağ,  lakin  pəncəsinin, 
qulaqlarının,  burununun  və  quyruğunun  uclarının  qara  olmasını  fenotipik 
olaraq S alleli müəyyən edir. Mühit şəraitini dəyişdikdə daha dəqiq desək, 
temperaturun  dəyişməsi  melanin  piqmentinin  sintezinə  təsir  edir  və  xəzin 
rənginin dəyişməsinə səbəb olur. 
Dovşanın 30º S temperatur şəraitində bəslədikdə xəzin rəngi ağ olur. 
Əgər  dərinin  bir  hissəsindən  tükləri  qırxsaq  və  həmin  hissəyə  sistematik 
olaraq mənfi temperatur ilə təsir etsək, orda qara tüklər əmələ gələcək. Bu 
onu göstərir ki, mənfi temperatur müəyyən genlərin fəallığına təsir edərək 
xüsusi fermentlərin istehsalına nəzarət edir. 
Genlərin 
fenotipik  şəkildə  meydana  gəlməsində  gen  – 
modifikatorlarının  olması  və  aktivliyi  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Gen 
modifikatorlar  şəraitdən  asılı  olaraq  genlərin  ekspressivlik  dərəcəsini 
müəyyən edir. 
 

 
~ 224 ~ 
X. SELEKSİYANIN GENETİK ƏSASLARI 
 
İnsanlardan  qədim  zamanlardan  öz  ehtiyaclarını  ödəmək  üçün 
heyvanlar və bitkilər arasında seçmə aparmışlar, daha məhsuldar formaları 
artırıb çoxaltmış, heyvanları əhliləşdirmiş, mədəni bitki sortları almışlar. 
Arxeloji qazıntılar nəticəsində əldə olunan materiallar sübut edir ki, 
hələ 8-10 min il bundan əvvəl Asiyanın Cənubi Şərqində çəltik, Misirdə və 
Çində  buğda,  Aralıq  dənizi  sahillərində  subtropik  və  paxla  bitkiləri 
becərilmişdir. Çində 5 min il bundan əvvəl tut ağacları və barama qurdları 
becərilmiş və təbii istehsal edilmişdir. 
Azərbaycanda  hələ  4-5  min  il  bundan  əvvəl  dənli  bitkilər 
becərilmişdir.  Orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  dənli  bitkilər,  pambıq,  meyvə 
və  subtropik  bitkilər,  habelə  tut  ağacı  geniş  becərilmiş,  bu  da  barama 
qurdunun becərilməsinə və təbii ipək istehsal olunmasına imkan vermişdir.  
Biologiya elmi inkişaf etdikcə bitkilər və heyvanlar arasında kortəbii 
surətdə  aparılan  seçmənin  elmi  əsasları  işlənib  hazırlanmış  və  bu  işlə 
məşğul  olan  elm  sahəsi  seleksiya  adlanır.  Seleksiya  latınca  “Selectio” 
sözündən əmələ gəlib seçmə deməkdir. 
Seleksiya  elminin  nəzəri  əsasını  genetika  elmi  təşkil  edir.  Çünki 
dəyişkənliyin  və  irsiyyətin  qanunlarını  builmədən  konkret  əlamətlərin 
nəslə  keçməsini  idarə  etmək  olmaz.  Seleksiya  işində  müvəffəqiyyət  əldə 
etmək  üçün  genetikanın  qanunları  ilə  yanaşı  seleksiyaçı,  eyni  zamanda 
çoxalmanın  biologiyasına,  fərdi  inkişafın  xüsusiyyətlərinə,  qidalanmanın 
fiziologiyasına  xarici  mühitin  amillərinə  xəstəlik  və  ziyanvericilərə  qarşı 
davamlılığa da nəzər salmalıdır. 
 
Seleksiya işinin əsas istiqamətləri 
 
Seleksiya  işinin  əsas  məqsədi  kənd  təsərrüfatı  üçün  yeni  məhsuldar 
və yüksək keyfiyyətli bitki sortları, heyvan cinsləri, biosənaye üçün lazımlı 
mikroorqanizmin  ştamları  yaratmaqdır.  Bu  iş  aşağıdakı  istiqamətlərdə 
həyata keçirilir: 
1.
 
Seleksiya işinin obyekti olan bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin 
növ, cins və sort tərkibinin öyrənilməsi; 
2.
 
Hibridləşmədə  və  mutasiya  prosesində  irsi  dəyişkənliklərin 
qanunauyğunluqlarının analizi; 
3.
 
Bitkilərin,  heyvanların  və  mikroorqanizmlərin  əlamət  və 
xüsusiyyətlərinin inkişafında mühitin rolunun tədqiqi; 
4.
 
Müxtəlif  tipdə  çoxalan  orqanizmlərdə  arzu  olunan  əlamətlərin 

 
~ 225 ~ 
möhkəmlənməsini  və  qüvvətlənməsinə  imkan  yaradan  süni  seçmə 
sisteminin işlənib hazırlanması. 
Bütün  bu  işləri  həyata  keçirmək  üçün  seleksiyanın  aşağıdakı  nəzəri 
əsaslarnı:  irsi  dəyişkənlik,  çarpazlaşma  sistemləri,  seçmə  nəzəriyyəsi  və 
üsullarını öyrənmək lazımdır. 
 
Seleksiya üçün başlanğıc material 
 
Yeni bitki sortları və heyvan cinsləri və mikroorqanizmin ştamlarının 
yaradılması  zamanı  götürülən  materialın  mənşəyi  və  təkamülünü 
müəyyənləşdirmək lazımdır.  
Hibridləşmə  və  başqa  seleksiya  üsulları  ilə  alınan  heyvan  cinslərinə 
və  bitki  sortlarına,  yerli  sort  və  cinslərə  və  yabanı  formalara  başlanğıc 
material deyilir. 
Müxtəlif  ölkələrdə  seleksiya  işində  yerli  sortlar  və  perispektivli 
xətlər seleksiya üçün başlanğıc material kimi istifadə olunur. Bu başlanğıc 
material  həmin  yerin  iqlim  şəraitinə  yaxşı  uyğunlaşdığına  görə  seleksiya 
işində geniş istifadə olunur.  
Rus  alimi  N.İ.Vavilov  bütün  dünya  bitki  ehtiyatlarını  öyrənməklə 
mədəni  bitkilərin  mənşə  mərkəzlərini  üzə  çıxardı.  O,  mədəni  bitkilərin 
yeddi mərkəzini ayırd etdi. 
N.İ.Vavilovdan  sonra  akademik  P.M.Jukovski  tərəfindən  əldə 
edilmiş  yeni  materiallar  əsasında  4  mərkəz  əlavə  edilmişdir.  Deməli,  yer 
kürəsində  mədəni  bitkilərin  mənşələrinin  12  mərkəzi  müəyyənləşdiril-
mişdir. 
Cədvəl 19 
Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri 
Mərkəzlər və əhatə etdiyi ərazilər 
Bitkilər 
1 
2 
1.
 
 Çin – Yapon mərkəzi 
Darı, qarabaşaq, soya, çətənə, 
tərəvəz, efir yağı, boyadıcı, dərman 
və s. bitkilər 
2. Hind – Çin və İndoneziya 
mərkəzi. Bu mərkəzə Hind – Çin, 
İndoneziya Malay adaları daxildir 
Yabanı tetraploid çəltik və digər növ 
bitkilər 
3. Avstraliya mərkəzi 
Burda 9 növ endemik pambıq 
bitkisinə təsadüf olunur. Yer 
üzərində yayılmış 650 növ evkalipt 
ağacının 500 növü avstraliyada bitir 
4.
 
 Hindistan mərkəzi 
Çəltik və şəkər qamışının mərkəzidir 

 
~ 226 ~ 
1 
2 
5. Orta Asiya mərkəzi. Bu mərkəzə 
Hindistanın Şimali Qərbi, 
Əfqanıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan 
və Tacikistan daxildir. 
Bir çox yumşaq buğda növləri, 
paxlalı bitkilər (noxud, lərgə, paxla) 
bundan əlavə kök, soğan sarımsaq, 
turp kimi bitkilərin mərkəzidir. 
6.
 
Ön Asiya mərkəzi. Bura Kiçik 
Asiya, Ərəbistan, İran, Zaqafqaziya 
və Türkmənistan daxildir. 
23 növ taxıl bitkisinin 18 növü 
Zaqafqaziyada, onun isə 8-i 
Azərbaycanda yetişir. Kiçik Asiya 
və Zaqafqaziya çovdar bitkisinin 
vətənidir 
7.
 
Aralıq dənizi mərkəzi. 
Bura bəzi növ bərk buğdaların arpa 
və çuğundurun vətənidir 
8.
 
 Afrika mərkəzi ərazisinə görə 
bura çox iri mərkəzdir. Həbəşistan 
ayrıca bir mərkəz kimi bu ərazidə 
yerləşir. 
Noxud, nut, lərgə, Afrika çəltiyi, 
qarpız 
 
9.
 
Qərbi – Sibir mərkəzi. 
Şəkər çuğunduru, bəzi növ 
yoncaların, üzüm, yabanı növ alma, 
armudun vətəni bu mərkəzdir 
10.
 
Mərkəzi Amerika mərkəzi. Bura 
Meksika, Kosta-Rika, Qonduras, 
Panama və Kuba daxildir. 
Qarğıdalı, kakao və Amerika 
pambığı 
11.
 
Cənubi Amerika və yaxud And 
mərkəzi. 
bura əsasən kartof bitkisinin 
vətənidir. Misir pambığı (Gos. 
barbadence) burada əmələ gəlmişdir. 
Peru 17 növ günəbaxanın ilk 
vətənidir 
12.
 
Şimali Amerika mərkəzi 
Bura 50 növ otabənzər günəbaxan 
bitkisinin bir neçə növ kartof və 
tütün, 40 növ yabanı lyupin və bəzi 
endemik növ üzümün vətəni sayılır 
 
Homoloji sıralar qanunu 
 
Genetik  cəhətdən  yaxın  olan  növ  və  ya  cinslər  oxşar  irsi 
dəyişkənliklər sırası ilə səciyyələnir. Bu haqda hələ 1867-ci ildə Ç.Darvin 
göstərmişdir  ki,  növ  özü  xırda  növmüxtəlifliklərindən  ibarətdir  ki,  bu  da 
növdaxili  dəyişkənliyin  nəticəsidir.  Alman  alimləri  Kernike  və  Verner 
1895-ci  ildə  taxıl  bitkiləri  arasında  sünbülün  rənginə  və  s.  əlamətlərinə 
görə növmüxtəliflikləri müəyyən etmişlər. 
N.İ.Vavilov  və  onun  əməkdaşları  mədəni  bitkilərin  növdaxili 
əlamətlərini  və  xüsusiyyətlərini  dəqiq  öyrənməklə  müəyyən  etmişlər  ki, 
yaxın  cinslərdə  və  bir  cinsə  adi  olan  növlərdə  oxşar  irsi  dəyişkənliklər 
mövcuddur. Bu qanunauyğunluq homoloji sıralar qanunu adlanır. Məsələn, 
N.İ.Vavilovun  çovdarda  (Secale  cinsi)  və  taxılda  (Triticum  cinsi)  eyni 

 
~ 227 ~ 
əlamətlərə malik olan çoxlu formalar mövcud olduğunu göstərmişdir. 
Aşağıdakı  cədvəldə  eyni  fəsiləyə  daxil  olan  növlərdə  dənin 
əlamətlərinin  və  bir  sıra  bioloji  xüsusiyyətlərinin  irsi  dəyişkənliklərinin 
oxşarlığı verilmişdir.  
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cədvəl 20 
Graminea fəsiləsinə daxil olan növlərdə dənin əlamətlərinin və bitkilərin 
bioloji xüsusiyyətlərinin irsi dəyişkənliyinin homoloji sıraları 
Irsi dəyişilən 
əlamət və 
xüsusiyyətlər 
Ç
ovda
r 
B
uğda
 
Ar
pa
 
Və
ləmir
 
Da
rı
 
S
arqo
 
Qa
rğıda
lı
 
Ç
əlt
ik
 
Ayr
ıq ot
u 
Dənin əlamətləri, rəngi 
Ağ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
Qırmızı 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Yaşıl 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
+ 
Qara 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Bənövşəyi 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
Forması  
Girdəvari  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
Uzunsov  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
Keyfiyyəti 
Şüşəvari 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Unvari  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Mumvari  
- 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
 
Bioloji xüsusiyyətləri, həyat tərzi: 
Payızlıq  
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
- 
+ 
+ 
Yazlıq  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Yarımpayızlıq    + 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Yetişkənlik: 
Gec  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Tez  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Ekoloji tip: 
Hidrofit  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
Kserofit  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
Soyuğadavamlılıq: 
Aşağı  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
Yüksək  
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
= 
+ 
+ 
+ 
 

 
~ 228 ~ 
Gübrələrə həssaslıq 
Aşağı 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
- 
- 
Yüksək  
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
- 
- 
 
Cədvəldə “+” işarəsi əlamətin olmasını, “-“ olmamasını göstərir.  
N.İ.Vavilov  1920-ci  ildə  ümumi  Rusiya  seleksiyaçılar  qurultayında 
homoloji  sıralar  qanunu  haqqında  məruzə  etmişdir.  Bu  qanuna  görə 
geentik  oxşar  olan  formalarda  oxşar  mutasiyalar  baş  verir.  Bu  qanunun 
əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  genetik  yaxın  olan  cins  və  növlərdə 
əvvəlcədən nə kimi mutasiyalar baş verəcəyini bilmək mümkündür. 
 
Seçmə üçün dəyişkənliklər mənbələri 
 
Seçmə üçün yalnız irsi dəyişkənlik  əhəmiyyətli ola bilər. Çünki irsi 
dəyişkənlik  nəticəsində  seleksiyaçı  üçün  maraqlı  olan  əlamət  və 
xüsusiyyətlər  nəslə  keçib,  möhkəmlənə  bilər.  Yeni  heyvan  cinsləri,  bitki 
sortları  və  mikroorqanizm  ştamları  almaq  üçün  başlanğıc  materialda  irsi 
dəyişkənliklərdən  mutasiya  və  konbinasiya  dəyişkənlikləri  əsas  mənbə 
təşkil edir. 
 
Mutasiya dəyişkənliyi 
 
Biz  əvvəldə  “Dəyişkənlik  və  onun  formaları”  bölməsində  mutasiya 
dəyişkənliyi  haqqında  məlumat  vermişik.  Bu  bölmədə  mutasiyanın 
mahiyyəti  haqqında  qısa  məlumat  verilərək  əsasən  təbii  və  süni 
mutagenlərin  təsiri  ilə  yeni  mutasiyaya  uyğunlaşmış  formaların  – 
muatantların alınması istiqamətində görülən işlər nəzərdən keçiriləcək. 
Mutasiya dəyişkənliyi bütün canlılara xas olan əsas xüsusiyyətlərdən 
biridir.  Mutasiya  termini  ilk  dəfə  biologiya  elminə  1901-ci  ildə 
hollandiyalı  alim  Quqo-de  Friz  daxil  etmişdir.  O,  bir  neçə  il  ərzində 
enotera (Ehnatera lomarkiana)  bitkisi üzərində tədqiqat apararaq təsadüfən 
bir-birindən  boyuna  və  digər  əlamətlərinə  görə  kəskin  fərqlənən  və  irsən 
keçən fərqlər müşahidə etmişdir. 
Bu işlərin nəticəsində o, mutasiya nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür.  
Quqo-de  Frizdən  əvvəl  Ç.Darvin  “Heyvanların  və  bitkiləri 
əhilləşdirmə  şəraitində  dəyişilməsi”  (1868)  adlı  əsərində  bu  cür 
gözlənilmədən,  qəflətən  baş  verən  irsi  dəyişkənliklər  haqqında  yazırdı. 
Lakin bu  dəyişkənliyin səbəbi o vaxt məlum deyildi. Belə dəyişkənlikləri 
Ç.Darvin “sport” və ya fərdi dəyişkənlik adlandırmışdır. 

 
~ 229 ~ 
1925-ci ildə rus alimləri Q.A.Nadson və Q.S.Flippoo dünya elmində 
ilk  dəfə  olaraq  maya  göbələyinə  radioaktiv  şüalarla  təsir  edərək  yeni 
mutasiyalar  almışdır.  Bundan  sonra  1927-ci  ildə  amerikalı  genetik 
G.Meller  drozofil  milçəyinə  rentgen  şüaları  ilə  təsir  edərək  müxtəlif 
mutasiyaalr almışdır. 
Müxtəlif  xarici  amillərin  təsiri  ilə  canlı  orqanizmlərdə  mutasiyalar 
almaq  olar.  Mutasiyaların  əmələgəlmə  prosesi,  yəni  mutagenez  genetika 
elminin vacib problemlərindən biridir. Mutasiyalar təbii və ya spontan və 
süni və ya induksion olurlar.  
Mutagenlər. Həm təbiətdə, həm də tədqiqatda mutasiyalar  mutagen 
adlanan faktorların təsiri nəticəsində baş verir. Təbiətdə mutagen faktorlar 
xarici  mühit  şəraitinin  bütün  faktorları  ola  bilər.  Süni  mutasiyalar  almaq 
üçün fiziki və kimyəvi amillərdən istifadə edilir. 
Fiziki  amillərdən:  rentgen  və  qamma  şüaları,  ultrabənövşəyi  şüalar, 
elektromaqnit şüalar yüksək və mənfi temperatur, nüvə şüalanması və s. 
 
Təbii mutasiyaların seleksiyada istifadəsi 
 
Təbii  şəraitlərdə  orqanizmlərdə  baş  verən  mutasiyalar  spontan 
mutasiyalar  adlanır.  Mutasiya  genlərdə  və  xromosomlarda  qəflətən  baş 
verən irsi dəyişkənlikdir. Mutasiya nəticəsində yeni əlamət və keyfiyyətlər 
meydana  çıxır.  Mutasiyalar  faydalı,  zərərli  və  neytral  ola  bilər.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  mutasiyaların  əksəriyyəti  orqanizm  üçün  zərərli  və 
yaxud  öldürücü  (letal)  olur.  Çünki  uzun  təkamül  zamanı  orqanizmin 
irsiyyəti  bir  növ  stabilləşir.  Buna  görə  də  hər  bir  təsadüfi  dəyişkənliklər 
əksər  hallarda  orqanizmin  irsiyyətində  genlər  mübadiləsini  və  stabilliyini 
pozaraq  orqanizmin  normal  inkişafına  mənfi  təsir  göstərir.  Mutasiyalar 
nəticəsində  əmələ  gələn  yeni  əlamətlər  insanın  məqsədinə  uyğun  olarsa, 
seleksiya  üçün  böyük  maraq  kəsb  edir.  Bir  çox  kartof  sortları  spontan 
mutasiyaların nəticəsində alınıb. Bundan əlavə qiymətli bitki sortları təbii 
mutasiyalar  nəticəsində  alınmışdır.  Lakin  spontan  mutasiyalar  təsadüfən 
baş  verir  və  çox  nadir  hallarda  müsbət  keyfiyyətlər  meydana  çıxır.  Buna 
görə də son illər alimlər tərəfindən süni surətdə mutasiyalar alınır.