S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

Dişiləri heteroqamet olan canlılarda  
cinsiyyətlə ilişikli genlərin irsiliyi 
 
 Məlum olduğu kimi quşlarda, kəpənəklərdə və bəzi heyvanlarda dişi 
cinsiyyətlər  heteroqamet  (XY),  erkəkləri  isə  homoqamet  (XX)  olur.  Buna 
görə  də  belə  orqanizmlərdə  cinsiyyət  xromosomları  ilə  ilişikli  genlərin 
irsiliyi erkəkləri heteroqamet olanlardan fərqlənir. 

 
~ 116 ~ 
Plimutrok  cinsindən  olan  zolaqlələkli  toyuqlarla  Avstralorp 
cinsindən  olan  qaralələkli  xoruzların  çarpazlaşdırılmasında  ilişikli 
əlamətlərin irsiliyi öyrənilmişdir (şəkil 28). 
 
 
Şəkil 36. Zolaqşəkilli toyuq ilə qara xoruzun çarpazlaşması. 
 
Şəkil 37. Qara toyuq ilə zolaqlələkli xoruzun çarpazlaşması. 
 
Qeyd  etməliyik  ki,  lələklərin  zolaqlılığı,  rəng  verən  piqmentin 
lələkdə arabir yayılması nəticəsində baş verir və bu əlaməti təmin edən gen 
(B) dominantdır.  
Şəkil 
36-da 
zolaqlələkli 
xoruz, 
qaralələkli 
toyuqla 
çarpazlaşdırılmışdır.  F
1
  nəslinin  xoruzları  atadan  dominant  B  genli  bir  X 
xromosomu  və  anadan  resessiv  b  genli  X  xromosomu  alır.  Buna  görə  də 
zolaqlələkli  olur    .  Toyuqlar  da  ona  görə  zolaqlələkli  olur  ki,  B  onların 
ancaq X xromosomunda olur və onu da atadan (dominant B geni olan) alır.  
F
1
-də  alınan  xoruz  və  toyuqları  çarpazlaşdırdıqda  xoruzlar  B  və  b 

 
~ 117 ~ 
genli  iki  cür  spermatozoid,  toyuqlar  da  B  və 
  olan  iki  tip  qamet 
hazırlayır.  Bu  4  cür  qametlər  arasında  4  ehtimal  kombinasiyadan  3  pay 
zolaqlı  və  bir  pay  qara  fərdlər  meydana  gəlir:  xoruzların  hamısı  zolaqlı, 
toyuqların isə bir payı zolaqlələkli və bir payı qara əmələ gəlir. Şəklin sol 
tərəfindəki  çarpazlaşdırmada  rəngə  görə  xoruz  və  fərələri  ancaq  F
2
-də 
ayırmaq olar. 
Qara xoruzla zolaqlələkli toyuq çarpazlaşdırılıqda F
1
-də əmələ gələn 
nəslin  xoruzları  zolaqlələkli  vətoyuqları  isə  qara  olacaqdır.  Bu  cür 
çarpazlaşdırmada  birinci  nəsildə  cücələrin  xoruz  və  fərələrini  ayırmaq 
olur.  F
2
-də  isə  nəslin  yarısından  zolaqşəkilli  xoruz  və  toyuq,  yarısı  qara 
xoruz və toyuq əmələ gələcəkdir. 
F
2
-də aydın olur ki, resessiv qara (b) əlamət anadan – toyuqdan oğul 
(xoruz) vasitəsilə qız toyuq nəvəsinə keçir. Deməli, erkəkləri heteroqamet 
olan  orqanizmlərdə  əlamətin  daşıyıcı  qız  nəsli  olduğu  halda,  dişiləri 
heteroqamet olan orqanizmlərdə əlamətin daşıyıcısı oğlan nəsli olur. 
Ev heyvanlarında da məs., pişik, it və dpnuzlarda cinsiyyətlə ilişikli 
surətdə irsən keçən əlamətlər öyrənilmişdir. 
Cinsiyyətlə ilişikli əlamətlərin genləri letal xarakter daşıdıqda alınan 
nəsillərdə  erkək  və  ya  dişilərin  heteroqametliyindən  asılı  olaraq  nəslin 
müəyyən  hissəsi  tələf  olur.  Erkəkləri  heteroqamet  olan  orqanizmlərin 
analizedici  çarpazlaşmada  F
b
  parçalanma  nəticəsində  alınacaq  erkək  və 
dişilər 2♀:1♂ nisbətində olacaqdır, çünki  X- xromosomunda resessiv letal 
gen ( ɭ ) daşıyan erkəklər məhv olacaqdır. 
 İpək  qurdlarında  və  kəpənəklərdə,  yəni  dişiləri  heteroqamet  olan 
orqanizmlərdə  cinsiyyətin  nisbətləri  letal  genlərin  təsiri  altında  2♀:1♂ 
nisbətində olacaqdır. 
İnsanlarda  da  cinsiyyət  xromosomları  ilə  ilişikli  nəslə  keçən  letal 
genlər vardır. Bunlara misal olaraq, hemofiliya xəstəliyini göstərə bilərik. 
Biz bu haqda insanın genetikası fəslində ətraflı məlumat verəcəyik. 
 
Xromosomların aralanmaması ilə əlaqədar 
 genlərin cinsiyyətlə ilişikli irsiliyi 
 
Morqanın  əməkdaşı  Bridces  ağgöz  drozofil  xətti  üzərində  apardığı 
resiprok  çarpazlaşdırmanın  birində  ağgözlülük  əlamətini  yuxarıda 
öyrəndiyimiz kimi yalnız erkəklərdə deyil, həm də çox az miqdarda (0,1 – 
0,001%) dişilərdə də göründüyünü müşahidə etmişdir. Bu müstəsna hal ilk 
baxışda  öyrənilən    genlərin  cinsiyyət  xromosomları  ilə  nəslə  keçməsi 
nəzəriyyəsini inkar edir. Lakin təcrübəni diqqətlə izlədikdə bu fakt həmin 

 
~ 118 ~ 
nəzəriyyəni inkar deyil, əksinə, bir daha təsdiq etmiş olur. Bu müstəsna hal 
necə  ola  bilər?  Bəzən  meyoz  prosesində  iki  X  xromosomu  öz  ucları  ilə 
birləşərək  qütblərə  birgə  XX  keçir.  Nəticədə  bu  cür  qamet  bir  X  əvəzinə 
XX  daşımalı  olur.  Hadisəni  əyani  olaraq  təsəvvürə  gətirmək  üçün 
aşağıdakı şəkillər diqqətlə gözdən keçirilməlidir (şəkil 38). 
 
 
Şəkil 38. Qırmızıgöz erkək drozofil miçəyi ilə çarpazlaşmış ağ gözlülük 
geninə görə homoziqot dişi drozofil milçəyində X-xromosomunun 
ilkin ayrılmaması 
 
Təcrübə  üçün  dişi  ağgöz  milçəkləri  normal  qırmızıgöz  W  erkəklə 
çarpazlaşdırmışlar.  Ağgöz  dişi  milçək  normal  halda  ancaq  üzərində 
ağgözlülük  geni  daşıyan  W  bir  tip  qamet  hazırlamalıdır.  Lakin  bu  dəfə 
meyoz prosesində X xromosomlarının bəzən ayrılmaması nəticəsində qeyd 
etdiyimiz  dişi  eyni  zamanda  üç  tip  qamet  hazırlanmışdır:  1  –  normal  X-
xromosomu  daşıyan,  2  –  iki  bitişik  X-xromosomu  (XX)  daşıyan,  3  –  X 
xromosomu  olmayan  qametlər.  Bu  üç  tip  yumurta  hüceyrəsi  qırmızıgöz 
erkək  milçəklərin  əmələ  gətirdiyi  iki  tip  spermatozoidlər  ilə  (birinin  X-
xromosomunda  normal  allel  –  W  digərində  isə  allel  olmayan  Y- 
xromosom) mayalandıqda 6 kombinasiya əmələ gəlir. 
Şəkildə  həmin  kombinasiyaları  gözdən  keçirək.  Birinci  xanada  w 
alleli  daşıyan  yumurta  hüceyrəsi  ilə  dominant  W  alleli  daşıyan 
spermatozoidlə  mayalanmasından  alınan  heteroziqot  normal  qırmızıgöz  – 
Ww  dişi:  ikinci  xanada  w  alleli  daşıyan  yumurta  hüceyrəsi  ilə  Y-

 
~ 119 ~ 
xromosomu  olan  spermatozoidin  mayalanmasından  alınan  hemiziqot 
normal ağgöz erkək – XY; üçüncü xanada w alleli iki X- xromosomu olan 
yumurta  hüceyrəsi  ilə  W  alleli  olan  X  xromosomlu  spermatozoidin 
mayalanmasından  alınan  3  X  –  xromosomuna  malik  ziqot  –  XXX  əmələ 
gəlir.  Dördüncü  xanada  w-alleli  olan  2X  –  xromosoma  malik  yumurta 
hüceyrəsi Y-xromosomu daşıyan spermatozoidin mayalanmasından alınan 
ağgöz  dişi  –  XXY;  beşinci  xanada  X-xromosomu  düşməmiş  yumurta 
hüceyrəsi  ilə  W  alleli  X  xromosom  daşıyan  spermatozoidin 
mayalanmasından  alınan  qırmızıgöz  erkək  XO;  nəhayət  altıncı  xanada 
həmin  X-xromosomundan  məhrum  yumurta  hüceyrəsi  ilə  Y-xromosomu 
olan spermatozoidin mayalanmasından alınan kombinasiya meydana gəlir. 
Yumurta hüceyrələrindən birində hər iki X xromosom saxlanıldıqda onun 
xromosom  yığımı  w+w  olduğu  halda,  digər  yumurta  hüceyrəsi  cinsiyyət 
xromosomundan  məhrum  olur.  Cinsiyyət  xromosomu  olmayan  yumurta 
hüceyrəsi  ilə  spermatozoidin  (X  və  ya  Y  xromosomu)  mayalanması  baş 
verdikdə ağgöz dişilər və qırmızıgöz erkəklər meydana çıxa bilər.  
Bu  kombinasiyalar  içərisində  üç  X-xromosomu  (XXX)  daşıyan  dişi 
fərdlərin,  bir  Y-xromosomu  daşıyan  fərdlərin  yaşama  qabiliyyəti  aşağı 
enir,  məhv  olur.  Yalnız  bir  X  xromosomu  daşıyan  və  Y-
xromosomundanməhrum  olan  kombinasiya  (XO)  erkək  orqanizm  kimi 
formalaşırsa  da,  lakin  dölsüz  olur.  Yuxarıdakı  təcrübənin  nəticəsinə  görə 
xromosomların  aralanmaması  şəraitində  ağgözlülük  və  qırmızıgözlülük 
allellərinin  həqiqətən  də  X-xromosomu  ilə  ilişikli  irsiliyi  bir  daha  təsdiq 
olunur. Xromosomların aralanmaması hadisəsi yalnız ovogenez prosesində 
deyil, həm də spermatogenez də baş verə bilər. 
Cinsiyyətin  formalaşmasında  X  və  Y  xromosomlarının  rolu.  Bu 
mövzuda  indiyə  qədər  şərh  etdiyimiz  materiallarda  X  xromosomunun 
cinsiyyətin təyinində müəyyən rol oynadığını gördük. Müəyyən edildi ki, 
dişi  cinsiyyətin  (♀  A+XX)  təşəkkülündə  iki  X-xromosomunun  mövcud 
olması şərtidir. Erkək cinsiyyətdə (♂ A+XY) isə yalnız bir X – xromosomu 
iştirak edir. Hətta xromosomların aralanmaması hadisəsinin nəticəsi olaraq 
Y-xromosomu  iştirak 
etməyib,  yalnız  bir  X-xromosoma  malik 
kombinasiyalar (XO) erkək fərd kimi təşəkkül edir. Hətta drozofildə iki X-
xromosomuna malik ziqota əlavə olaraq bir və ya bir neçə  Y-xromosomu 
düşsə  belə  yenə  də  o,  dişi  cinsiyyət  kimi  formalaşmış  olur.  Cinsiyyətin 
formalaşmasına  görə  drozofil  tipinə  (♀  A+XX;  ♂  A+XY)  mənsub  olan 
insanlarda 
xromosomların 
aralanmaması 
nəticəsində 
cinsiyyət 
xromosomlarına  görə  müxtəlif  tərkibdə  qametlər  əmələ  gəlir.  Belə 
qametlərin  mayalanması  sayəsində  XX,  XXX  kombinasiyalı  qadın 

 
~ 120 ~ 
cinsiyyəti təşəkkül edir, lakin X-xromosomu normadan (XX) nə qədər artıq 
olsa da, ziqotaya bir və ya bir neçə Y-xromosomu düşdükdə, XXY, XXXY, 
XXXXY o kişi fərdi kimi formalaşır. 
Buradan  belə  anlaşılır  ki,  bəzi  hallarda  cinsiyyətin  təşəkkülündə  Y-
xromosomu da müəyyən rol oynayır. 
Bitkilər aləmində də cinsiyyətin formalaşmasında  Y-xromosomunun 
əhəmiyyətini  göstərən  misallar  vardır.  Quzuotu  (mürgotu)  Melandrium 
album  bitkisində  diploid  xromosom  sayı  2n=24-dür.  Bunlardan  ikisi  XY 
cinsiyyət  xromosomlarıdır.  Maraqlıdır  ki,  bu  bitkidə  Y-xromosomu  X-
xromosomundan iridir. 
Cinsiyyətin 
əmələ 
gəlməsində 
xromosomların 
rolunu 
kinandromorfizm bir daha sübut edir 
. 
Kinandromorfizm 
 
Drozofil  milçəyində  və  başqa  həşəratlarda  bədəninin  bir  tərəfi  dişi, 
digər  tərəfi  erkəklik  əlaməti  olan  fərdlər  müşahidə  edilmişdir.  Bu  cür 
mozaikliyin  –  kinandromorfizmin  meydana  çıxmasının  mexanizmini  izah 
etmək  çətin  deyildir.  X-xromosomundan  birində  iki  resessiv  gen  – 
ağgözlülük  (   və  rudiment  qanadlılıq  (m),  o  birində  bunların  dominant 
allelləri  yerləşən  dişi  ziqota 


Wm
  ilk  bölünərək  iki  blastomer  əmələ 
gətirdikdə  normal  hallarda  cüt  xromosomlar  özlərini  hasil  edərək  4 
xromosom  meydana  gəlir.  Bunlardan  ikisi  bir  blastomerə,  ikisi  də  o  biri 
blastomerə keçir. Lakin bəzən əmələ gələn 4 xromosomdan biri (dominant 
genlər daşıyan) itir və blastomerdən birinə iki X-xromosomu, o birinə isə 
bir X xromosomu keçir. İki X xromosomu olan blastomer normal bölünmə 
yolu  ilə  inkişaf  edib  orqanizmin  dişi  hissəsini,  bir  X-xromosom  düşən 
blastomerdən isə erkək hissəni əmələ gətirmiş olur. Bir  X-xromosomu ilə 
hər iki resessiv gen keçmiş bədən hissəsində ağgöz və xırda qanad erkək 
cinsiyyət  əlamətləri  meydana  çıxır.  Lakin  heteroziqot  halında  iki  X-
xromosomu  keçmiş  hissədə  isə  qırmızıgözlü  və  normal  qanadlı  dişi 
əlamətləri inkişaf edir.  
Bir  xromosomda  yerləşmiş  resessiv  genin  o  biri  xromosomda  onun 
qarşısındakı gen dominant olduqda onu böyük hərflə də yazmaq olar və ya 
bunun əvəzinə + işarəsi qoymaq kifayətdir.  
Kinandromorfizmin  əmələ  gəlməsi  mexanizmini  başqa  mülahizə  ilə 
də  izah  edirlər.  Belə  mülahizə  edirlər  ki,  bəzən  yumurta  hüceyrəsi  iki 
nüvəli  olur.  Bu  nüvələrdən  biri  X-xromosomu  daşıyan  spermatozoidlə,  o 

 
~ 121 ~ 
biri  isə  Y-xromosomu  daşıyan  nüvə  ilə  mayalanır.  Nəticədə  iki  nüvəli 
yumurtadan əmələ gəlmiş ziqota iki blastomerə bölünəndə onlardan birinə 
XX xromosomları, o birinə isə XY-xromosomları düşür. XX xromosomları 
düşən  blastomerdən  orqanizmin  dişi  tərəfi,  XY  xromosomu  düşən 
blastomerdən  isə  erkək  tərəfi  inkişaf  edir.  Beləliklə,  kinandromorf 
orqanizm  meydana  gəlir.  İstər  intersekslərin  və  istərsə  də 
kinandromorfların öyrənilməsinin cinsiyyətin genetik cəhətdən izahı üçün 
müəyyən əhəmiyyəti vardır. 
Nəticədə  belə  deyə  bilərik  ki,  cinsiyyətin  təşəkkülündə, 
formalaşmasında  cinsiyyət  xromosomlarının  çox  hallarda  X  və  bəzən 
hallarda isə Y-xromosomlarının böyük rolu vardır. Buradan məntiqi yol ilə 
belə  bir  sual  meydana  çıxır:  cinsiyyətin  formalaşmasında,  meydana 
çıxmasında autosom xromosomlarının heç bir rolu yoxdurmu? 
 
Cinsiyyəti izah edən balans nəzəriyyəsi 
 
Yuxarıdakı bəhslərdən bizə məlum oldu ki, cinsiyyət də orqanizmin 
başqa  əlamət  və  xassələri  kimi  müəyyən  faktorlarla  –  genlərlə  meydana 
gəlir.  Deməli,  genlər  orqanizmin  ikinci  dərəcəli  əlamətlərinin  də, 
inkişafında  böyük  rol  oynayır.  Genetikada  belə  bir  mülahizə  yaranmışdır 
ki,  dişi  cinsiyyəti  idarə  edən  genlər  X  xromosomunda.  Erkəyinki  isə  Y-
xromosomunda yerləşmişdir.  
Lakin bununla belə autosom xromosomlarının da cinsiyyətdə rolunu 
müəyyən  etmək  üçün  cinsiyyət  xromosomları  ilə  autosom  xromosomları 
arasındakı  nisbətlər  öyrənilmişdir.  Bu  baxımdan  dişilərdə  2  X-
xromosomuna  qarşı  2  A  (autosom)  xromosomları  olur,  dişi  cinsiyyətin 
formalaşmasında  2X:2A=1  olur.  Deməli,  bu  nisbət  bərabər  olanda  dişi 
cinsiyyət formalaşır. Lakin erkəklərdə 1 X-xromosomu olduğundan burada 
X-in  A-ya  nisbəti  1:2  nisbəti  kimi  olur.  Deməli,  X:2A=0,5  olanda  erkək 
cinsiyyət formalaşır. Lakin Bridcesin təcrübələrində olduğu kimi meyozda 
xromosomların  düzgün aralanmaması nəticəsində cinsiyyət  xromosomları 
ilə  autosom  xromosomları  arasındakı  nisbətlər  (X:A)  pozulur. 
Xromosomların  aralanmaması  halları  həm  cinsiyyət  və  həm  də  autosom 
xromosomlarında  baş  verə  bilər.  Bəzən  elə  dişilər  meydana  çıxır  ki, 
onlarda  2  deyil  3  X-xoromosomu  olur  və  X-in  A-ya  nisbəti  dəyişir: 
3X:2A=1,5  olur.  Bu  cür  dişilər  üstün  dişi  adlandırılır.  Meyozda 
xromosoların aralanmaması hallarında cinsiyyət xromosomları ilə autosom 
xromosomları arasındakı nisbət müxtəlif dərəcədə dəyişilə bilər. 
Bridces 1919-cu ildə drozofil milçəkləri arasında triploid dişilər, yəni 

 
~ 122 ~ 
hər  tip  xromosomu  (3  X,  3  A)  olan  dişi  milçəklər  tapmışdı.  Bridces  bu 
triploid milçəkləri normal erkəklərlə çarpazlaşdırdıqda cinsiyyətcə bir sıra 
müxtəlif formalar meydana çıxmışdır.  
Qeyd  edilən  çarpazlaşmada  aşağıdakı  nəsillər  əmələ  gəlmişdi:           
1. Normal diploid dişilər; 2. Autosom xromosomları diploid olan yalnız bir 
X-xromosomu artmış olan üstün dişi; 3. Həm autosom xromosomları, həm 
də  cinsiyyət  xromosomları  üç  kompleksdən  ibarət  olan  triplod  dişilər;       
4. İki X-xromosomu, üç kompleks  autosom xromosomu olan və əlavə  Y-
xromosomu  daşıyan  interseks  milçəklər;  5.  Bir  X-xromosomu  və  bir  Y-
xromosomu  və  3  kompleks  autosomu  olan  üstün  erkək  milçəklər;             
6. Normal diploid erkəklər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
Cədvəl 6 
Balans nəzəriyyəsinə görə drozofil milçəyində cinsiyyətin təyini 
Cinsiyyət tipləri 
X-xromo-
somların sayı 
Autosom yığımı 
sayı (A) 
X:A cinsiyyət 
indeksi 
Üstün dişilər 
3 
2 
1,5 
Normal 
dişilər 
4n tetraploid 
4 
4 
1,0 
3n triploid 
3 
3 
1,0 
2n diploid 
2 
2 
1,0 
n haploid 
1 
1 
1,0 
İntersekslər 
2 
3 
0,67 
Normal erkəklər 
1 
2 
0,5 
Üstün erkəklər 
1 
3 
0,33 
 
Bridcesin  balans  hipotezinə  görə  orqanizm  cinsiyyətcə  biopoten- 
sialdır,  yəni  o,  özündə  həm  dişi,  həm  də  erkək  cinsiyyətin  imkanlarını 
daşıyır.  Cinsiyyət,  fərdin  inkişaf  prosesində  erkək  və  dişiliyi  təmin  edən 
genlərin  –  cinsiyyətin  determinatorlarının  balansından  asılıdır.  Əslində 
cinsiyyətin formalaşması həm cinsiyyət xromosomundan, həm də autosom 
xromosomlarından  asılı  olur.  X-xromosomu  dişi  cinsiyyətin  və  autosom 
xromosomları  isə  erkək  cinsiyyətin  inkişafını  təmin  edən  genlər  daşıyır. 
Ziqotdan  hansı  cinsiyyətin  inkişaf  edəcəyi  X  və  autosom  xromosomların 
balansından asılıdır.  
Bridcesə  görə  interseksuallığın  dərəcələri  şəraitdən  də  asılıdır. 
Yüksək  temperaturda  interseks  ziqota  dişiliyə  doğru,  aşağı  temperaturda 
isə  erkəkliyə  doğru  meyl  göstərir.  Deməli,  bir-birinə  əks  olan  cinsiyyət 
genlərinin  qarşılıqlı  təsiri  xatici  amillərdən  də  asılıdır.  Bu  nəticəyə  görə 
seçmə vasitəsilə intersekslərdə cinsiyyətə doğru meyli gücləndirmək, daha 
doğrusu; dişi və ya erkək cinsiyyətə doğru tənzim etmək. 
Drozofil milçəyində elə genlər aşkar edilmişdir ki, onlar homoziqot 
vəziyyətə  cinsiyyət  nisbətinin  kəskin  surətdə  dəyişməsinə  səbəb  olur. 

 
~ 123 ~ 
Məs., III xromosomda yerləşən və transformer adlanan gen (tr) homoziqot 
halında-trtr  dişi  verəcək  ziqotu,  yəni  iki  X-xromosomu  olan  rüşeym 
erkəkliyə  doğru  dəyişdirə  bilər.  Lakin  bu  erkəklər  dölsüz  olur.  Deməli, 
cinsiyyəti idarə edən xüsusi genlər də mövcuddur. 
 
Cinsiyyətin formalaşmasını izah edən fizioloji nəzəriyyə 
 
Holdşmidt  cinsiyyətin  meydana  çıxmasını  fizioloji  baxımdan  izah 
edir.  Onun  fikrincə  cinsiyyət  biseksualdır,  yəni  onda  həm  dişi,  həm  də 
erkəkliyin  inkişafını  təmin  edən  irsi  imkanlar  –  genlər  vardır.  Erkək  və 
dişiliyin  meydana  çıxması  bu  genlərin  nisbəti  və  təsir  xarakterindən 
asılıdır. 
Holdşmidtin bu nəticəyə gəlməsinə səbəb bəzi həşaratlarda erkək və 
dişilər  arasında  bir  sıra  intersekslərin  müşahidə  edilməsidir.  Limantria 
dispar  adlanan  palıd  ipək  kəpənəyinin  müxtəlif  coğrafi  irqləri  vardır. 
Bunları  resiprok  çarpazlaşdırdıqda  müxtəlif  dərəcədə  dişilərlə  erkəklər 
arasında aralıq formalar – intersekslər müşahidə edilmişdir. 
Bu çarpazlaşdırmada cinsiyyət və autosom xromosomları nisbətində 
dəyişikliklər baş vermədən – intersekslər bütün xromosomlara görə diploid 
olur. 
Holdşmidt çarpazlaşma üçün palıd ipək qurdunun iki coğrafi irqini – 
müxtəlif  cinsiyyət  imkanına  malik  olan  avropa  və  yapon  irqini 
götürmüşdür. Avropa irqi “zəif”, yapon isə “qüvvəli” irqə daxil edilmişdir. 
Avropa irqinin dişi fərdləri yapon irqinin erkəkləri ilə çarpazlaşdırıldıqda, 
birinci nəsildə (F
1
) alınmış dişi fərdlər interseks inkişaf edir, erkəklər isə 
normal olur. 
Çarpazlaşdırılan ipək qurdlarının dişiləri heteroqamet (XY), erkəklər 
isə  homoqamet  (XX)  olur.  Bu  çarpazlaşdırmada  dişi  və  ya  erkəkliyin 
üstünlüyü müxtəlif irqlərdə cinsiyyət faktorunun “qüvvəli” və ya “zəifliyi” 
rol oynayır. Palıd ipək qurdunda X-xromosomda, drozofildən fərqli olaraq, 
erkək cinsiyyəti müəyyən edən genlər, dişi cinsiyyəti müəyyən edən genlər 
isə  əsasən  Y-xromosomda  yerləşir.  Avropa  irqində  “dişiliyə”  meyllik  Y-
xromosomu, erkəkliyə meyllik X-xromosomundan “qüvvəli” olduğundan, 
irq  daxililndə  çoxalma  zamanı  həmişə  XY  fərdlərdən  dişilər,  XX-dən  isə 
erkəklər  inkişaf  edir.  Həmçinin  yapon  irqi  özlüyündə  çoxaldıqda 
intersekssiz normal cinsiyyət nisbəti əmələ gəlir. 
Lakin  ayrı-ayrı  irqlərin  X  və  Y  xromosomları  cinsiyyəti  müəyyən 
etməkdə müxtəlif qüvvəyə malikdir. Göstərilən misalda yapon irqi X
a
 daha 
qüvvəli erkəklik faktoruna malikdir, həmçinin yapon irqini Y
i
 xromosomu 

 
~ 124 ~ 
dişilik faktoru avropa irqinin X
a
 və Y
a
 xromosomlarından qüvvəlidir. Odur 
ki,  X   Y
a
  dişilərdə  yapon  irqinin  X-xromosomunun  erkəklik  faktoru 
müəyyən  qədər  avropa  irqinin  Y-xromosomunun  dişilik  faktorunu  (Y
a
) 
zəiflədərək interseksuallığın yaranmasına səbəb olur. 
İkinci nəsildə dişilərin yarısı intersekslər, yarısı isə normal olur. 
Tədqiqatlar  bir  daha  sübut  edir  ki,  orqanizmlər  cinsiyyətə  görə 
həqiqətən  biseksualdır,  yəni  cinsiyyətin  inkişafına  görə  hər  iki  genetik 
imkana  malikdir.  İrsi  müəyyənləşən  biseksuallıq  digər  heyvan  və 
bitkilərdə də üzə çıxarılmışdır. 
 
Avropa irqi (ana)   
x 
 
Yapon irqi (ata) 
 
 
 
x
a
y
a
   
 
 
 
 
x
j
y
j
 
F
1
 
x
a
y
j
   
 
x 
 
 
x
j
y
a
 
     
 
erkəklər, normal   
         
dişilər, intersekslər 
F
2
 
x
j
x
j
, x
a
x
j
 
 
 
 
 
 x
a
y
a
 
     
 
erkəklər, normal   
              dişilər, intersekslər normal. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 x
j
y
a