S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

Cinsiyyətin differensiasiyası 
 
Orqanizmin  digər  əlamətləri  kimi,  cinsiyyət  əlamətləri  də  xarici 
mühitin  və  genotipin  faktorları  ilə  müəyyənləşir.  Məlumdur  ki, 
orqanizmlərin  cinsiyyətə  görə  genotipik  olaraq  biseksual  olması 
cinsiyyətin differensiasiyası prosesini olduqca mürəkkəbləşdirir. 
Orqanizmin  biseksual  olması,  prinsip  etibarı  ilə  onun  inkişafının 
lazımi  istiqamətdə,  yəni  cinsiyyətin  ontogenezdə  dəyişilməsinə  imkan 
verir. 
Heyvanların  rüşeyminin  başlanğıc  qonadaları  cinsiyyətcə  indeferent 
və  təbiətcə  cinsiyyətinə  görə  ikitərəfli  olurlar.  Bu  qonadalar  xaricdən 
korteks (cortex) adlanan toxuma ilə örtülmüşdür. Korteksin inkişafı, daha 
doğrusu  differensiasiyası  nəticəsində  dişi  cinsi  hüceyrələr  əmələ  gəlir. 
Qonadanın 
(medulla) 
medulla 
adlanan 
daxili 
qatından 
isə 
differensiasiyanın 
nəticəsində 
erkək 
cinsi 
hüceyrələr 
əmələ 
gəlir.cinsiyyətin  differensiasiyası  nəticəsində  bu  qatlardan  biri  inkişaf 
edərək  digərinin  fəaliyyətini  dayandırır.  Bu  qayda  üzrə  korteks  üstün 
gəldikdə  qonada  dişi  cinsiyyət  üzvü  olan  yumurtalıq,  medulla  inkişaf 
etdikdə isə toxumluq əmələ gəlir. 
Cinsiyyətin  differensiasiyası  nəticəsində  bu  qatlardan  biri  inkişaf 
edərək  digərinin  fəaliyyətini  dayandırır.  Bu  qayda  üzrə  korteks  üstün 

 
~ 125 ~ 
şəkildə qonada dişi cinsiyyət üzvü olan yumurtalıq, medula inkişaf etdikdə 
isə  toxumluq  əmələ  gəlir.  Bu  dəyişmələrə  müvafiq  olaraq  cinsiyyət 
yollarının differensiasiyası da gedir. 
Bir  çox  heyvanlarda  cinsiyyətin  differensiasiyası  prosesi 
hormonlordan asılıdır, bu hormonları nəinki endokrin vəzilər, hətta korteks 
və medulla qatları tərəfindən, sonralar isə cinsiyyət vəziləri tərəfindən ifraz 
olunur.  Erkək  fərdlərdə  medulların,  dişi  fərdlərdə  isə  korteks  hormonu 
estron üstünlük təşkil edir.  
Cinsiyyətin  gələcək  differensiasiyası,  xüsusilə  ikinci  cinsiyyət 
əlamətlərin  inkişafı  cinsiyyət  hormonlarının  təsiri  altında  gedir.  Lakin 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qonadada  korteks  və  ya  medulla  qatlarının 
inkişafında olduğu kimi hormonların ifrazı genlərlə, dəqiq desək genlərin 
balansı ilə idarə olunur. Ümumi gen balansında erkək cinsi müəyyən edən 
genlər  üstünlük  təşkil  edəndə  erkək,  dişi  cinsini  müəyyən  edən  gen 
üstünlük təşkil etdikdə dişi fərdlər meydana çıxacaq.  
Ontogenezdə,  hormonların  ifraz  aktivliyinin  dəyişdirilməsi 
interseksual fərdlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.  
Ali  bitkilərdə  cinsiyyətin  differensiasiyasına  bitki  hormonları  – 
auksinlər əsaslı təsir göstərirlər.  
 
Ontogenezdə cinsiyyətin dəyişilməsi 
 
Orqanizmlərin biseksual olmasının ən yaxşı sübutu ontogenezdə təbii 
və  süni  şəraitdə  cinsiyyətin  dəyişilməsi  hadisəsidir,  bu  da  cinsiyyətin 
əvvəlcədən təyini adlanır.  
Məməlilərdə  müxtəlif  cinsiyyətli  əkiz  embrionların  inkişafında 
cinsiyyətlərdən  birində  dəyişkənlik  baş  verir.  Məsələn,  iribuynuzlu 
qaramalda  müxtəlif  cinsiyyətli  əkizlikdə  erkəklər  normal  inkişaf  edir. 
Lakin  dişilər  əksərən  (90%)  interseks  olur.  Onlar  frimartin  adlanır  və 
əsasən  dölsüz  olurlar.  Belə  əkizlərdən  erkək  rüşeymin  toxumluğu 
yumurtalığa  nisbətən,  qana  daha  tez  hormon,  xüsusən  medullarını  ifraz 
edir.  Əkizlərin  qan-damar  sistemi  anastomoz  vəziyyətində  olduğundan 
dişilərin  qanına  toxumluq  hormonu  daxil  olaraq  dişi  cinsiyyətin  normal 
formalaşmasına əks təsir göstərir.  
Lakin çox bala verən heyvanlarda, donuzlarda, keçilərdə, it, pişik və 
digərlərində qan-damar sistemi ayrı olduğundan onlarda ferimartin fərqlərə 
rast gəlinir. 
Son  zamanlar  eksperimantal  yolla  cinsiyyətin  dəyişilməsi 
tədqiqatçıların diqqətini daha çox cəlb edir. 

 
~ 126 ~ 
 Cinsiyyətin  ontogenezdə  tam  şəkildə  əvvəlcədən  dəyişilməsi 
istiqamətində,  son  dərəcədə  gözəl  misallardan  biri  T.  Yamamoto  (1953) 
tərəfindən  Medaki  (Oryzias  latipes)  balıqları  üzərində  apardığı  tədqiqat 
işləridir.  Bu  balıqlarda  qırmızı  rəngli  dominant  genin  alleli  (R) 
xromosomunda,  resessiv  alleli  isə  (r)  X  xromosomunda  yerləşir  və  ağ 
rəngi  inkişaf  etdirir.  Odur  ki,  erkəklər  X
r
Y
R
  həmişə  qırmızı,  dişilər  isə 
X
r
X
r
  ağ  olur.  Dişi  X
r
X
r
  və  erkəklərin  X
r
Y
R
  normal  şəraitdə 
çarpazlaşmasından  daimi  ağ  dişilər  və  qırmızı  erkəklər  alınır.  Təcrübə 
şəraitində  yeni  kürüdən  çıxan  körpələrə  qida  ilə,  8  ay  ərzində,  dişi 
cinsiyyət  hormonu  (estron  və  ya  stilbestrol)  əlavə  edilmişdir.  Nəticədə 
fenotipinə görə normal yumurtalğı və ikinci cinsiyyət əlamətləri olan dişi 
fərdlər  inkişaf  etmişdir.  Bunlar  hamısı  normal  qırmızı  erkəklərdə 
çarpazlaşmağa  qadir  olmuşlar.  Lakin  təcrübə  göstərir  ki,  qırmızı  dişilər 
genotipcə  erkəkdir.  Belə  dişiləri  X
r
Y
R
  normal  erkəklərlə  X
r
Y
R
 
çarpazlaşdırdıqda cinsiyyətə görə 1:1 nisbətində yox, 1 hissə dişi (X
r
X
r
):3 
hissə erkək (2X
r
Y
R
 və Y
R
Y
R
) fərdlər alınmışdır. Erkəklərin mövcud olması 
növbəti  çarpazlaşma  ilə  sübut  olunmuşdur.  Erkəklik  hormonu  ilə 
metiltestoran  X
r
X
r
  genotipli  ağ  rəngli  dişi  balıqlarn  sürfələrinə  təsir 
etdikdə  onların  hamısı  erkəyə  çevrilirlər.  Əgər  onları  normal  dişilərlə 
çarpazlaşdırsaq, nəsildə ancaq dişilər alınacaq. 
Cinsiyyətin  əvvəlcədən  təyininə  aid  belə  misallar  çoxdur.  Analoji 
təcrübələr  tritonlarda  (Pleurodeles  waltlii),  bəzi  qurbağalarda  (Xenopus 
laveis), bir çox balıqlarda və bir sıra digər heyvanlarda aparılmışdır. Qeyd 
etməliyik  ki,  hormonlar  və  digər  faktorların  təsiri  ilə  ontogenezdə 
cinsiyyətin  fenotipcə  dəyişilməsi,  lakin  genotipcə  sabit  saxlanılması 
qazanılmış  əlverişli  əlamətlərin  irsən  nəslə  ötürülməsi  fikrinin  düzgün 
olmadığını bir daha sübut edir.  
Beləliklə,  orqanizmlərin  biseksuallığı  ontogenezdə  cinsiyyətin 
diferensiasiyasını dəyişdirməyə imkan verir. 
 

 
~ 127 ~ 
V. GENLƏRIN  ILIŞIKLILIYI  VƏ  KROSSINQOVER 
 
Mendelin “Genlərin asılı olmadan paylanması” qanunundan göründü 
ki,  iki  cüt  qeyri-allel  genlər  eyni  homoloji  xromosomlarda  yerləşmiş 
olsaydılar,  onda  hər  cüt  allel  (sarı-yaşıl,  hamar-qırışıq)  F
2
-də  müstəqil 
olaraq 3:1 nisbətilə paylanmazdı. 
Sonralar  bəzi  allellər  üzrə  aparılan  dihibrid  çarpazlaşmalarda 
müəyyən edildi ki, F
2
-də Mendelin üçüncü qanununa uyğun nəticə alınmır. 
Morqanın  dihibrid  çarpazlaşma  üzrə  drozofil  milçəyi  üzərində  apardığı 
təcrübələrdə  F
2
-də  qeyri-allel  əlamətlər  sərbəst  deyil,  ilişikli  surətdə 
paylandı.  Gözlənilən  9:3:3:1  nisbətlərdə  4  fenotip  alınmır  və  ayrı-ayrı 
allellərin paylanması 3:1 nisbətini vermir. Morqan və onun əməkdaşlarının 
aldıqları bu nəticələrə əsasən genlərin ilişikliyi qanunu irəli sürüldü.  
Monohibrid  çarpazlaşmada  heteroziqot  orqanizm  (Aa)  reduksion 
bölünmə  zamanı  homoloji  xromosomlar  bir-birindən  ayrılır  və  bərabər 
ehtimalda iki tip qamet (A və a) hazırlayır; diheteroziqot (AaBb) reduksion 
bplünmə zamanı 4 tip (AB, Ab, aB, ab), triheteroziqot (AaBbCc) isə 8 tip 
qamet  (ABC,  abc,  aBC,  AbC,  Abc,  ABc,  AbC,  aBc,  abC)  hazırlayır. 
Mayalanma  prosesində  bu  qametlərin  sərbəst  kombinasiyaları  nəticəsində 
monohibriddə fenotipcə 3:1; dihibriddə dörd – 9:3:3:1, trihibriddə səkkiz – 
27:9:9:9:3:3:3:1 nisbətində kombinasiyalar əldə edilir.  
Hələ  1906-cı  ildə  Betson  və  Pennet  ətirli  noxud  bitkisinin  müxtəlif 
sortlarını çarpazlaşdırdıqda müəyyən edirlər ki, F
2
-də öyrənilən qeyri-allel 
əlamətlər sərbəst paylanmayıb, ilişikli nəslə keçir.  
Genlərin ilişikliyi qanunu Morqanın və onun əməkdaşları Stertevant 
və  Bridcesin  drozofil  milçəyi  üzərində  apardığı  təcrübələrdə  formalaşdı. 
Drozofil  milçəyi  bir  obyekt  –  model  kimi  genetikanın  inkişafında  böyük 
rol oynamışdır. Pomidor, üzüm və s. meyvələrin üzərinə yığılan bu xırda 
milçəklərin  çox  əlverişli  biologiyası  vardır:  bir  dişi  milçək  200-ə  qədər 
yumurta  qoyur,  mayalanmış  yumurtadan  10-12  gündən  sonra  yetkin 
milçəklər  (imaqo)  çıxır.  Onlar  da  az  müddətdən  sonra  nəsil  vermə 
qabiliyyətinə  malik olur. Onlar üçün hazırlanan süni yem çox az  material 
tələb  edir  və  sınaq  şüşələrində  çoxalır.  Digər  tərəfdən  də  drozofil 
milçəkləri  arasında  çoxlu  miqdarda  müxtəlif  əlamətlərə  malik  formalar  – 
mutantlar  əmələ  gəlmişdir.  Bu  milçəklərin  xromosom  cəmi  4  cütdür  və 
onlar  bir-birindən  yaxşı  fərqlənir.  Bu  bioloji  xassələrinə  görə  onların 
üzərində dəqiq surətdə və asanlıqla irsiyyət qanunlarını öyrənmək olar. 
  
 

 
~ 128 ~ 
Genlərin ilişikliyi qanunu 
 
Morqan  iki  cüt  qeyri-allel  əlamətlə  bir-birindən  fərqlənən  drozofil 
milçəklərini  çarpazlaşdırıb  F
1
  və  F
2
  nəsilləri  aldıqda  görmüşdür  ki, 
öyrənilən qeyri-allel əlamətlər bəzən ilişikli surətdə nəsillərə keçir, sərbəst 
paylanmır.  Əgər  bədəninin  rəngi  normal  və  qanadları  rudiment  milçəyi 
bədəninin  rəngi  qara  və  qanadları  normal  milçək  ilə  çarpazlaşdırsaq, 
birinci nəsildə gözlənildiyi kimi hər iki normal əlamət (bədənin boz rəngi 
və  qanadların  normallığı)  dominant  olaraq  meydana  çıxmalıdır,  resessiv 
əlamətlər isə gizli qalmalıdır.  
Drozofil  milçəyində  qanadın  rudimentliyi  (vg  –  vestigial)  və  qara 
rəngliliyi  b-black  resessiv  əlamətlərdir.  Gələcəkdə  qanadın  rudimentliyi 
vg, normal qanadlılıq – vg+, qara bədənlilik – b, normal (boz) bədənlilik – 
b+ ilə işarə ediləcəkdir.  
Mendelizimdə olduğu kimi analizedici çarpazlaşma aparsaq, yəni F
1
 
milçəklərini  (erkəklərini)  hər  iki  əlamətə  görə  resessiv  əlamətli  dişi 
valideynlə  çarpazlaşdırsaq,  gərək  bərabər  nisbətdə  (1:1:1:1)  4  fenotipdə 
nəsil alınaydı. Lakin nəticə belə olmur, ancaq iki fenotip alınır, yəni bədəni 
normal qanadı rudiment və bədəni qara qanadı normal milçəklər meydana 
gəlir. Buradan Morqan belə nəticəyə gəlir ki, burada qeyri-allel genlər bir-
birindən  ayrılmır,  ilişikli  surətdə  nəslə  keçir.  Deməli,  bu  allel  genlərin 
əlamətləri  ayrı-ayrı  homoloji  xromosomlarda  deyil,  eyni  homoloji 
xromosomlarda  yerləşmişlər.  
 
Şəkil 39. Drozofildə ilişikli əlamətlərin irsiliyi. 
 
Bir-biri  ilə  ilişikli  nəslə  keçən  əlamətlərin  genləri  eyni  homoloji 
xromosomların  müəyyən  lokuslarında  yerləşdiyindən  qametogenez 

 
~ 129 ~ 
prosesdə  reduksiya  zamanı  bir-birindən  ayrılmadan  nəsillərə  ötürülür. 
Başqa sözlə  desək, bədənin normal rəngini verən  b+ geni hansı  genotipə 
düşsə onla bərabər həmin genotipə qanadın rudimentliyini təmin edən gen 
də  düşür.  Bəs  bu  əlamətlər  bir-birindən  ayrılıb  başqa-başqa  milçəklərə 
düşə bilərmi? Yəni tam ilişiklilik pozulub qismən başqa fenotiplərdə alına 
bilərmi?  Bu  hal  ancaq  aşağıdakı  çarpazlaşmada  mümkündür.  Yuxarıdakı 
çarpazlaşmada alınan birinci nəslin dişilərinin resessiv əlamətli erkəklər ilə 
çarpazlaşdırdıqda  4  fenotipdən  olan  milçəklər  meydana  çıxa  bilər  (şəkil 
39).  Şəkildə  valideynlərin  hərəsində  bir  xromosom  qeyd  olunmuşdur. 
Erkəkdə  b+vg,  dişidə  bvg+;  F
1
-in  dişi  milçəkləri 
  indi  4  cür  qamet 
hazırlayır; b+vg, bvg+, b+vg+ bvg+. 
Bunlardan  birinci  iki  qametlər  ilişikli  genləri  daşıyır.  İki  axırıncılar 
isə  genlərin  rekombinasiyası  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  qametlərdir.  Belə 
qametlərə  krossinqoverli  qametlər  deyilir.  Lakin  F
2
  analizedici 
çarpazlaşdırmadan alınan milçəklər bərabər nisbətdə 1:1 olmamışdır.  
Krossinqover  qametlərdən  alınmış  nəsil  8,5  %+8,5%=17%,  ilişikli 
qametlərdən  alınmış  nəsil  isə  41,5%+41,5%=83%  olmuşdur.  Yəni  bədəni 
qara,  qanadı  normal  milçəklər  41,5  %,  bədəni  normal,  qanadı  rudiment 
milçəklər  də  41,5%  olmuşdur.  Deməli,  F
1
  dişiləri  qamet  hazırlayarkən 
homoloji  xromosomlar  arasında  müəyyən  hissələr  ilə  krossinqover  – 
mübadilə  getmiş  və  nəticədə  krossinqover  qametlər  meydana  gəlmişdir. 
Lakin  belə  krossinqover  qametlər  ilişikli  qametlərə  nisbətən  az  əmələ 
gəlmişdir.  Krossinqover  hadisəsini,  yəni  homoloji  xromosomlar  arasında 
müəyyən sahələr ilə mübadilə etmələrini sxemdə daha yaxşı başa düşmək 
olar. Bu dəfə genləri A-a B-b işarə edəcəyik. 
 
Şəkil 40. İki homoloji xromosomun sahələri ilə mübadiləsi. 
I – başlanğıc xromosomlar AB və ab. II – təmas yerində xromosomların 
qırılması. III – qırılan sahələrin birləşməsi ilə başlanğıc xromosomların 
sahələrini daşıyan xromosomlar. 
 

 
~ 130 ~ 
Morqan  göstərmişdir  ki,  bir-birinə  yaxın  yerləşən  genlər  arasında 
ilişiklilik qüvvəli olur və əksinə genlər xromosomda bir-birindən nə qədər 
aralı yerləşmiş olsalar, ilişiklilik də bir o qədər zəif olar, yəni krossinqover 
ehtimalı  daha  da  çox  olar.  Drozofil  milçəyində  göstərdiyimiz  təcrübədə 
bədəninin qara rənginin geni –b ilə, qanadının rudiment geni – vg  arasında 
17%  krossinqover  alındı.  Bu  məsafə  17  vahidə,  başqa  sözlə,  morqaidə 
bərabərdir.  Öyrəndiyimiz  genlər  drozofilin  II  cüt  xromosomunda 
yerləşmişdir.  
Sitoloji 
tədqiqatlar 
göstərmişdir  ki,  krossinqover  homoloji 
xromosomların xaromatidləri arasında baş verir. Hər homoloji xromosom 
iki  xromatiddən  ibarətdir.  Mübadilə  meyozun  profaza  mərhələsində 
homoloji xromosomlar konyuqasiya edərək, tetrada dövründə xiazin əmələ 
gələrək baş verir.  
İlişikliyin  pozulması  səbəbi  krossinqover  hadisəsidir.  1909-cu  ildə 
Yansens  suda-quruda  yaçayanlarda  spermatogenezi  öyrənərkən  homoloji 
xromosomların  müəyyən  lokuslarında  yunan  hərfi  (X)-yə  oxşar  fiqurlar 
alındığını görmüşdür. Burada xiazim termini meydana çıxmışdır. 
Drozofil  milçəyinin  II  autosom  xromosomunda  3  genin  b  (black-
qarabədən),  cn  (cinnabar  –  açıq-qırmızı  göz)  və  vg  (vestigial  –  qanadları 
rudiment) 
yerləşmiş 
sahələr  arasında  analizedici  çarpazlaşmada 
krossinqoverin getdiyini aşağıdakı rəqəmlərlə veririk.  
Qametogenez 
prosesdə 
dişi 
F
1
-in 
hazırladığı 
ilişiklilik 
(krossinqoversiz)  qametlərin  mayalanmasından  alınan  milçəklərin  və 
krossinqover  (1  və  2  qat)  qametlərin  mayalanmasından  alınan  fərdlərin 
sayı hesablanmış və həmin genlərin lokusları müəyyən edilmişdir.  
 
Ümumiyyətlə,  təcrübədən  alınan  milçəklərin  sayı  3223  ədəd  idi, 
bunlardan  krossinqoversiz,  yəni  ilişikli  genləri  olan  qametlərin 
mayalanmasından 2680 milçək (83,15%) alındığı halda, birinci sahədə (b-
cn) gedən krossinqoverdən əmələ gələn fərdlər 246 (7,64%), ikinci sahədə 
(cn-vg)  272  (8,44%)  və  hər  iki  sahədə  eyni  zamanda  baş  verən  ikiqat 
krossinqoverin  sayı  25  (1,77%)  olmuşdur.  Faktiki  olaraq  b-cn  arasında 
krossinqover  7,64%  deyil,  bir  qədər  çox  olmalıdır,  çünki  ikiqat 
krossiqoverdə də bunların arasında 0,77% krossinqover fərdlər alınmışdır. 
Bu rəqəmləri topladıqda bunların arasında krossinqover 7,64+0,77=8,41% 
təşkil  edir,  cn-vg  genləri  arasında  krossinqoverin  son  nəticəsi 
8,44+0,77=9,21% olmalıdır.  
  
 
 

 
~ 131 ~ 
   Cədvəl 7 
İlişikli genlərlə trihibridlikdə analizedici çarpazlaşma zamanı  
əlamətlərin nəsildə parçalanması 
Krossinqover 
formaları 
Qametlər 
Ziqotların 
genotipi 
Fərdlərin 
sayı 
Fərdlərin 
miqdarı %-lə 
Krossinqoversiz 
b
+ 
cn
+
 vg
+
 
 
 
b cn vg 
b
+ 
cn
+
 vg
+
 
b  cn  vg 
 
b  cn  vg 
b  cn  vg 
 
1311 
 
 
1359 
2670 
 
 
 
       82,84 
1-ci sahədə birqat 
krossinqoverdən 
b
+
/cn  vg 
 
 
b/ cn
+
 vg
+
 
b
+  
cn  vg 
b  cn  vg 
 
b  cn
+ 
vg
+ 
b  cn  vg 
113 
 
 
133 
246 
 
 
        7,64 
2-ci sahədə birqat 
krossinqoverdən 
b
+  
gl
+
/ vg 
 
 
b  cn  vg
+
 
b
+  
cn
+ 
vg 
b  cn  vg 
 
b  cn  vg
+ 
b  cn  vg 
144 
 
 
128 
272 
 
 
8,44 
Hər iki sahədə 
ikiqat 
krossinqoverdən 
b
+ 
/ cn/ vg
+ 
 
    b/  cn
+
/  vg 
b
+  
cn  vg
+ 
b  cn  vg 
 
b
  
cn
+
  vg
+ 
b  cn  vg 
19 
 
 
16 
35 
 
 
1,08 
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  eyni  xromosomun  bir  sahəsində  baş  verən 
krossinqover  digər  yaxın  sahədə  baş  verəcək  krossinqoveri  ləngidir.  Bu 
hadisə  interferensiya  adlanır.  Xromosomların  ikiqat  çarpazlaşmasında 
genlər arasında məsafə nə qədər az olarsa, interferensiya bir o qədər güclü 
olur.  Xromosom  qırılmaları  bir-birindən  asılı  olur.  Bu  asıllılığın  dərəcəsi 
qırılmalar arasındakı məsafə ilə müəyyən edilir. Qırılma sahələri arasında 
məsafə  artdıqca  qırılmaların  tezlik  ehtimalı  çoxalır.  İnterferensiyanın 
miqdarını ölçmək mümkündür. Bunu aşağıdakı misala görə hesablayaq. 
Əgər  b-cn  və  cn-vg  bir-birindən  asılı  olmadan  baş  verən 
krossinqover  təsadüfi  hadisələrdirsə,  onda  b  və  vg  genləri  arasında  ikiqat 
krossinqoverin  baş  vermə  ehtimalı  b-cn  8,41%  və  cn-vg  (9,21%) 
sahələrində  baş  verən  krossinqoverlərin  vurma  hasilinə  bərabər  olmalıdır, 
yəni      
 x 
   100 =0,77 
 
Təcrübədə aldığımız ikiqat krossinqover 0,77% olduğu halda, əslində 

 
~ 132 ~ 
bu faiz bir qədər az gözlənilir. Bu hadisə interferensiya ilə izah edilir. 
Beləliklə,  interferensiya  təcrübədən  alınan  və  nəzəri  gözlənilən 
krossinqoverlərin  faizlərinin  nisbəti  ilə  ölçülür.  Bu  nisbət  genetikada 
uyğunluq ölçüsü və ya koinsidensiya adlanır və vahidin hissələri ilə və ya 
faizlə  ifadə  olunur.  Bizim  misalımızda  koinsidensiya,  0,77:0,77=2  və  ya 
100%. 
Koinsidensiya  göstəricisi  birə  yaxınlaşdıqca  interferensiyanın 
zəifləməsi  məlum  olur.  Koinsindensiya  müxtəlif  xromosomlarda  və 
xromosomların ayrı-ayrı sahələrində eyni olmur.  
Morqan  krossinqover  üzrə  apardığı  təcrübələrdə  aşağıdakı 
qanunauyğunluqları  aşkara  çıxararaq  irsiyyətin  xromosom  nəzəriyyəsini 
yaratdı:  1.  Orqanizmlərin  genləri  onların  xromosomlarında  bir  xətt  üzrə 
ardıcıl yerləşir və müəyyən qrup təşkil edir; 2. Orqanizmin hüceyrələrində 
neçə  cüt  homoloji  xromosom  varsa,  onun  genləri  də  bir  o  qədər  ilişikli 
qrup  təşkil  edir.  Məs.,  drozofilin  hüceyrələrində  4  cüt  xromosom 
olduğundan  onun  bütün  genləri  4  ilişikli  qrup  təşkil  edir.  Qarğıdalının 
hüceyrələrində homoloji xromosomlar 10 cüt olduğundan onun da genləri 
10  ilişikli  qrup  əmələ  gətirir;  3.  Heteroziqot  valideynlərin  nəsillərində 
homoloji  xromosomlarda  yeni  gen  kombinasiyaları  krossinqover 
nəticəsində  baş  verir.  Krossinqoverin  tezlik  faizi  genlər  arasındakı 
məsafədən  asılıdır;  4.  Xromosomlarda  genlərin  həndəsi  qanuna  uyğun 
olaraq xətt üzrə yerləşməsini və krossinqover faizini nəzərə alaraq genləri 
xromosomlarda yerləşmə xəritəsi tərtib olunur.  
 
İlişikli  qruplarin  təyini 
 
Əgər  genlər  xromosomlarda  xətt  üzrə  düzülmüşlərsə  və 
krossinqover tezliyi onlar arasındakı məsafəni ifadə edirsə, onda genlərin 
xromosomlarda yerləşdiyi yeri təyin etmək olar. 
Genlərin  yerini  xromosomlarda  təyin  etməzdən  əvvəl,  mövcud 
genin  hansı  xromosomda  yerləşdiyini  müəyyənləşdirmək  lazımdır.  Eyni 
xromosomlarda yerləşən və birgə nəslə ötürülən genlər ilişikli qrup təşkil 
edir. 
Hər  bir  növdə  ilişikli  qrupların  miqdarı  həmin  növün  xromosom- 
larının haploid sayına uyğun gəlir. 
Müasir dövrdə, genetik nöqteyi-nəzərdən dəqiq öyrənilmiş növlərdə, 
ilişikli  qruplar  müəyyən  edilib,  bununla  belə  bütün  hallarda  ilişikli 
qrupların  sayı,  həmin  növün  xromosomlarının  haploid  sayına  tam  uyğun 
gəlir. 

 
~ 133 ~ 
İlişikli  qrupların  miqdarının  xromosomların  haploid  sayı  ilə  bir-
birinə  uyğun  gəlməsi,  bir  daha  sübut  edir  ki,  irsi  informasiyanın  maddi 
daşıyıcısı  xromosomlardır.  Genin  bu  və  ya  digər  ilişikli  qrupa  mənsub 
olma  prinsipi,  həmin  genin  məlum  ilişikli  qrupda  yerləşən  digər  genin 
irsilik xarakterinin müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxarır. 
Belə təsəvvür edək ki, noxud bitkisində 7 ilişikli qrupun hər birində 
bir  resessiv  gen  (b,  c,  d  və  s.)  məlumdur  və  resessiv  a  genin  hansı  qrupa 
aid  olduğunu  müəyyən  etmək  lazım  gəlir.  Belə  ki,  a  geni  ilişikli 
qruplardan yalnız birinə aid olduğu halda qalan b qrupdan olan genlərdən 
asılı  olmayaraq  nəslə  ötürülməlidir.  İki  genotipə  malik  fərdlərin 
çarpazlaşması  nəticəsində 
D
D
a
a
d
d
A
A

  ikinci  nəsildə  (F
2
)  aşağıdakı 
parçalanma alınacaqdır: 9AADD: 3Aadd: 3aaDD: 1aadd. Lakin bir qayda 
olaraq  7  ilişikli  qrupun  bir  geni,  məsələn,  c  geni,  a  geni  ilə  natamam 
ilişiklik  müşahidə  olunacaqdır.  Belə  halda 
aC
aC
Ac
Ac

  arasında  çarpazlaşma 
F
2
-də  gözlənilən  dörd  siniflərin  hamısını  –  AACC,  Aacc,  aaCC  və  aacc 
verəcəkdir,  lakin  parçalanmanın  nisbəti  9:3:3:1  olmayacaqdır.  Burada 
valideyn  formaları  üstünlük  təşkil  edəcək:  Aacc  və  aaCC.  Deməli,  eyni 
xromosomda  yerləşən  genlər  ilişikli  qruplar  təşkil  etməsinə  baxmayaraq, 
daima  baş  verən  krossinqover  hadisəsi  ilişikliyin  tamlığını  pozur  və  yeni 
kombinasiya dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
Cədvəl 8 
Bəzi bitki və heyvanlarda xromosomların haploid  
və ilişikli qruplarının sayı 
Növlər 
Xromosomların haploid 
sayı 
Müəyyən edilmiş ilişikli 
qrupların sayı 
İnsan (Homo sapiens) 
23 
23 
Siçan (Mus musculus) 
20 
20 
Barama qurdu (Bombyx mori) 
28 
28 
Drozofil (D.melanogaster) 
4 
4 
---------- (D.virilis) 
6 
6 
---------- (D.pseudoobscura) 
5 
5 
---------- (D.willistoni) 
3 
3 
Pomidor (Lucopersicon esculenyum) 
12 
12 
Qarğıdalı (Zea mays) 
10 
10 
Noxud (Pisum sativum) 
7 
7 
Neyrospor (Neurospora crassa) 
7 
7