S. X. Babadjanova, X. M. Bobojonova Dorivor o‘simliklar florasi va sistematikasi

 
 

---

8 
 
I modul. Dorivor o‘simliklar florasi va sistematikasi
1-Mavzu. Kirish. Fan haqida tushuncha. Fanning tarixi, maqsadi va vazifalari 
O‘z zamonasining yetuk ensiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniyning (973-
1048) astronomiya, matematika, fizika, mineralogiya, geodeziya, geografiya 
hamda tabiiy fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi nihoyatda ulkandir. Beruniy 
yaratgan ilmiy asarlarining orasida eng muhimi va hajm jihatdan kattasi “Kitob as-
saydana fit tib” (Tibbiyotda farmakognoziyA. kitobi hisoblanadi. Bu asarda o‘sha 
davrlarda sharq tabobatida qo‘llanilgan 674 ta dorivor o‘simliklar va 90 ta dorivor 
o‘simlik mahsulotlari haqida ma’lumotlar mavjud. “Saydana”da tilga olingan 
dorivor о‘simliklarni nomi 750 taga yetadi. 
Sharq tabobatining yetuk namoyondalari, o‘z davrining mashhur shifokorlari 
buxorolik Abu Ali Ibn Sino, xorazmlik Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-
Xorazmiy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon Muhammad 
ibn Ahmad al-Beruniy, Arabmuhammadxon o‘g‘li Abdulg‘ozixon, Ismoil al-
Jurjoniylar va boshqalami butun dunyo taniydi. Ular o‘zlarining tabobat 
faoliyatlarida dorivor o‘simliklardan turli kasalliklarni davolashda muvaffaqiyatli 
foydalanganlar va bu haqida yozma ma’lumotlar ko‘rinishida boy meros 
qoldirganlar. 
Uzoq vaqtlar davomida butun dunyo xalqlarining asosiy dorivor vositalari 
shifobaxsh o‘simliklar xomashyosi asosida tayyorlanib kelingan. Shifobaxsh 
o‘simliklar zaharli emas yoki kam zaharli, eng asosiysi asorat qoldirmaydi, ular 
tarkibida biologik faol moddalar ko‘p va inson organizmiga uzoq vaqt davolovchi 
ta’sirini o‘tkazib turadi. XX asrda sintetik kimyo jadal rivojlandi, sintez yo‘li bilan 
juda ko‘plab yangi, tez hamda kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddalar yaratildi, 
lekin ularni muntazam ravishda iste’mol qilish inson organizmi strukturasi va 
hayotiy funksiyalarini buzilishiga olib kelishi ma’lum bo‘ldi. Sintez yo‘li bilan 
yaratilgan dorilarning 25%i dorivor o‘simliklar moddalari bilan bog‘liqdir. 
1899 yilda professor Varlix Rossiyada o‘sadigan dorivor o‘simliklar atlasini 
va shu davrda rus olimi N. I. Annenkov botanika lug‘atini tuzdi. Bu kitoblar hozir 
ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda. 1921 yilda dorivor o‘simliklarni yig‘ish va 
ekish to‘g‘risida maxsus Dekret chiqdi. Dekret asosida yangi ilmiy tekshirish 
muassasalari ochish, dorivor mahsulotlar sifatini aniqlab beruvchi qo‘llanmalar va 
standartlar tuzish hamda mutaxassislar tayyorlash uchun darsliklar yaratish zarur 
edi. Shu maqsadda 1931-yilda Butun ittifoq dorivor va xushbo‘y o‘simliklar ilmiy 
tekshirish instituti ochildi. 
1
V. Dushenkov, I. Raskin ma’lumotlariga qaraganda, 
1
H. X. Xolmatov, O‘. A. Ahmedov, N. A. Musayeva 
“Farmakognoziya va botanika asoslari “
 
tibbiyot kollejlari uchun darslik. 
3- nashri “O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 
TOSHKENT 
— 2017.

---

9 
200000 ga yaqin turli oddiy molekulyar moddalar faqat o‘simliklardan ajratib 
olingandir. Shuning uchun ham keyingi o‘n yilliklarda shifobaxsh o‘simliklarga 
qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xomashyosi asosida tayyorlangan dorivor 
vositalar - vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral moddalar inson 
organizmiga juda samarali ta’sir etadi. 1981-yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq 
etilgan 847 ta oddiy molekulyar dorivor preparatlarning 43 tasi tabiiy birikmalar, 
232 tasi tabiiy birikmalarning hosilalari hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor 
preparatlarning 262 tasi tabiiy birikmalar bilan bog‘liqligi mavjud.
Ma’lumki, 
dunyo 
miqyosida 
farmatsevtika 
korxonalarida 
ishlatilib 
ko‘rilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor o‘simliklar 
xomashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa, yurak-qon tomir kasalliklarini davolash 
va profilaktikasida foydalanish uchun dorivor preparatlarning 77%, jigar va 
oshqozon-ichak kasalliklari profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor 
preparatlarning 74%, balg‘am ko‘chiruvchi dorilarning 73%, qon to‘xtatuvchi 
dorilarning 60% dorivor o‘simliklar xomashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda.
Hozirgi paytda oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xalqaro tashkilotning 
(FAO) ma’lumotlariga qaraganda, butun dunyoda 50000 dan ortiq dorivor 
o‘simliklar 
tibbiyotda 
davolash 
maqsadlarida 
foydalaniladi. 
Davolash 
maqsadlarida mahalliy flora vakillaridan foydalanish janubiy-sharqiy Osiyo 
mamlakatlarida yuqori, Hindistonda bu ko‘rsatkich 20% ni, Xitoyda 19% ni tashkil 
etadi. Yaponiya, Germaniya va boshqa Yevropa davlatlari farmaseptika sanoatida 
dorivor o‘simliklar xomashyosi asosida ishlab chiqarilgan preparatlar keng o‘rinni 
egallaydilar.
O‘zbekiston hududida tabiiy holda 4500 turga yaqin yuksak o‘simliklar 
tarqalgan, ularning 1200 ga yaqin turlari dorivorlik xususiyatlariga ega. Hozirgi 
paytda Respublikamizda 112 turdagi dorivor o‘simliklar rasmiy tibbiyotda 
foydalanishga ruxsat berilgan bo‘lib, ularning 80% ni tabiiy holda o‘suvchi 
o‘simliklar tashkil etadi Respublikamizning shifobaxsh o‘simliklar dunyosi, 
ayniqsa, ularning daraxt va butasimon turlari xilma-xil va boy genofondga ega. 
Ularni ilmiy o‘rganishda mashhur akademik A.P. Orexovning shogirdlari 
akademiklar O.S. Sodiqov va S.Y. Yunusovlar katta muvaffaqiyatlarga erishdilar.
O‘zbekiston Respublikasining dorivor o‘simliklarini o‘rganish, zaxirasini 
aniqlash, o‘stirish, introduksiya qilish, xomashyosini tayyorlash, biokimyoviy 
tarkibini o‘rganishda Q.Z. Zokirov, X.A. Abduazimov, P.X. Yo‘ldoshev, N.K. 
Abubakirov, A.Y. Butkov, I.K. Komilov, K.X. Xojimatov, 1.1. Malsev, I.I. 
Granitov, A.G Kunnukov, I.V. Belolipov, R.L. Xazanovich, M.B. Sultonov, F.S. 
Sadriddinov, P.K. Zokirov, S.S. Sahobiddinov, X.X.Xolmatov, Y.M. Murdaxayev, 
B. Yo.To‘xtayev va boshqalarning xizmatlari salmoqlidir. Ular tomonidan 
o‘tkazilgan keng qirrali tadqiqotlar dorivor o‘simliklarni oziq-ovqat va 
farmatsevtika sanoatida foydalanish imkoniyatlarini aniqlash, istiqbolli turlarni va 
ularning qimmatli xo‘jalik belgilariga ega servitamin shakllarini madaniylashtirish, 

---

10 
ko‘paytirish va sanoat plantatsiyalarida o‘stirish, xomashyosini tayyorlash 
usullarini ishlab chiqish imkoniyatlarini yaratdi. Dorivor o‘simliklarni har 
tomonlama tadqiq etish Toshkent farmatsevtika instituti, O‘zR FA bioorganik 
kimyo instituti, o‘simlik moddalari kimyosi instituti, o‘simlik va hayvonlar 
genofondi institutlarida o‘tkazilmoqda.
Farmatsevtika sanoati va aholini dorivor o‘simlik xomashyosiga bo‘lgan 
talabini qondirish va o‘simlik xomashyosi asosida zamonaviy dori-darmonlar 
ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2013 yil 5-avgustdagi 222-sonli majlisi bayonining 3-bandida 
ko‘rsatilgan “Dorivor o‘simlikshunoslik va yangi dori vositalarini ishlab chiqarish 
korxonalarini tashkillashtirish uchun dorivor o‘simliklami sanoat miqyosida 
plantatsiyalarini yaratish” va 2015 yil 20-yanvardagi № 5-sonli “2015-2017-
yillarda o‘rmon xo‘jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor va ozuqabop o‘simliklar 
xomashyosini yetishtirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi majlis bayonnomasining 1.12 bandi ijrosini ta’minlash 
bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning urug‘chiligini yo‘lga 
qo‘yishni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirishga oid 
chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2020 yil 26-noyabrdagi PQ-4901-son qarori ijrosini 
ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: Xalq sog‘ligini saqlash, 
kasalliklami oldini olish, yosh avlodni sog‘lom qilib tarbiyalab shakllantirishda 
shifobaxsh o‘simliklar va ulardan tayyorlanadigan dorivor preparatlarning roli 
beqiyosdir. Keyingi yillarda ko‘pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston 
Respublikasida 
ham 
farmatsevtika 
sanoatini 
jadallik 
bilan 
rivojlanishi 
kuzatilmoqda, shu sababli ham farmatsevtika korxonalarning dorivor o‘simliklar 
xomashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni ta’kidlash 
lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi 
tufayli kelgusida farmatsevtika unumli korxonalarning dorivor o‘simliklar 
xomashyosiga bo‘lgan tobora o‘sib borayotgan talabini, asosan, dorivor 
o‘simliklar yetishtirish orqaligina qondirish mumkin. Tabobatda ishlatiladigan 
dorivor o‘simliklarning aksariyati asrlar davomida xalq orasida ishlatib kelgan 
o‘simliklardan olingan. Qadim zamonlardan beri insoniyat o‘simliklarni 
shifobaxsh vosita sifatida ishlatib keladi. Bizgacha saqlanib qolgan dorivor 
o‘simliklar haqidagi qadimgi ma’lumotlar, asosan, yunon adabiyotlarida uchraydi. 
Yunonlar o‘zlarida yetishtiriladigan dorivor o‘simlikdan tashqari Misr, Eron va 
Osiyodagi boshqa mamlakatlardan keltirilgan dorivor mahsulotlardan ham 
foydalanishgan. O‘zbekistonda dorivor o‘simliklardan ko‘proq anor, achchiqmiya, 
bodom, dorivor gulxayri, yong‘oq, jag‘-jag‘, zubturum, isiriq, itsigak, omonqora, 
pista daraxti, sachratqi, choyo‘t, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, qizilcha, 
qoqio‘t, zirk, na’matak va boshqalardan ko‘proq foydalanilgan. Achchiqmiyadan - 
paxikamin, isiriqdan - garmin, itsigakdan - anabazin, omonqoradan - galantamin, 
shildirboshdan - sferofizin alkoloidlari olinadi. Anor po‘stidan gijja haydovchi 

---

11 
pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulhayridan olingan preparatlari 
balg‘am ko‘chiruvchi va yumshatuvchi, jag‘-jag‘ va lagoxilus dorilari qon ketishni 
to‘xtatuvchi, davolovchi sifatida ishlatiladi. 
Dorivor o‘simliklar ta’sir etuvchi moddalari tarkibiga qarab alkaloidli, 
glikozidli, 
efir 
moyli, 
vitaminli 
o‘simliklarga ajratiladi. Farmakologik 
ko‘rsatkichlariga qarab tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-
tomir tizimiga ta’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini qo‘zg‘atuvchi, qon bosimini 
pasaytiruvchi va boshqa dorivor o‘simliklar guruhlariga ajratiladi Respublikamizda 
yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga ehtiyoj o‘sib borishi natijasida ularning 
xomashyosini tayyorlash miqdori ham ko‘paymoqda. Bu esa o‘z navbatida qator 
dorivor o‘simliklarning zahiralari ko‘p o‘sadigan joylarida kamayib ketishiga, 
natijada ularning xomashyosining tayyorlanishini keskin chegaralanishi yoki 
butunlay to‘xtatilishiga olib kelmoqda. Dorivor o‘simliklar zahiralaridan oqilona 
foydalanishning yagona yo‘li ularni madaniylashtirish va sanoat plantatsiyalarida 
yetishtirishni yo‘lga qo‘yishdir.