Şahin Mustafayev
Yüklə 2,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
105 davam etdirir. Ola bilsin ki, dig ər ixtisaslaşdırılmış müəssisələr də mövcud olsun, təəssüf ki, bu haqda m əlumatsızam və ümumiyyətlə, hesab edirəm ki, bu sahənin ölkəmizdə tarixi uzun müdd ət tərkibinə daxil olduğumuz Rusiyadakı mənbələrdən araşdırılmalıdır. Rusiyada saxlanılan qədim tarixi sənədlərdə artıq XVII əsrdən dalğıc peşəsinin mövcudluğu (bu haqda P.A.Orabellinin «İssledovanie i izıskanie» 1947 q. əsərində göst ərilmişdir) qeyd edilirdi. Dalğıc texnikasının inkişafında isə 1882-ci ildə Kronştatda dalğıc məktəbinin yaradılması böyük rol oynamışdır. 1892-ci ildə bu m əktəb tərəfindən ilk dalğıc qaydaları və 1896-cı ildə isə «Dalğıc xidməti haqqında qaydalar» t ərtib olunaraq nəşr etdirilir. Kronştat dalğıc məktəbi tərəfindən hazırlanmış dalğıc avadanlıq və ləvazimatları eksponatları dünyanın müxtəlif s ərgilərində nümayiş etdirilir və hətta, 1893-cü ildə Çikaqo sərgisində mükafata layiq görülür. Sovet Rusiyasında dalğıc və sualtı-texniki işlər sahəsində əsaslı şəkildə sisteml əşdirmə və təşkilatlanma 1923-cü ildə F.E.Derjinskinin təşəbbüsü ilə Qara d əniz hövzəsində Xüsusi Təyinatlı Sualtı İşlər Ekspedisiyasının (Эспедиция подводных работ особого назначения (GPRON)) yaradılması ilə başlanmışdır. Bu t əşkilat keçmiş SSRİ-də dalğıc və sualtı-texniki işlər sahəsində bütün İttifaq üzrə elmi, istehsalat v ə hərbi istiqamətləri özündə birləşdirməklə nəhəng bir struktur idi v ə bu günə qədər də mövcuddur. EPRON mövcudluğu dövründə bir çox nailiyy ətlər qazanmışdır. 2003-cü ildə Moskvada 80 illiyini qeyd edən təşkilatın t ədbirində «Azneft» İB-nin dalğıc və Sualtı-Texniki İşlər üzrə İstehsalat Şöbəsinin 106 r əisi P.P.Qurtovenko və XDDQXİİ-nin baş mühəndisi F.X.Bünyatov dəvət oluna raq, iştirak etmişlər. Bu kitabın müəllifi isə dalğıc və sualtı-texniki işlər sah əsindəki nailiyyətlər gör (konfrans materialların da son illərdə XDDQXİİ-nin bu sah ədə qazandığı uğurlar öz əksini tapmışdır) «Yubiley nişanı» ilə təltif olunmuşdur. İttifaq daxilində gedən proseslər çərçivəsində Xəzərdə, xüsusən de, Azərbaycan sektorunda iqlimin mülayimliyi, dig ər Xəzəryanı respublikalara nisbətən sənayenin daha çox inkişaf etməsi və digər səbəblərdən bu sahə intensiv inkişaf edirdi. Xüsus ən də, bu inkişaf XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, Xəzər dənizində neft- qazçıxarmanın başlanması və 70-ci illərdən etibarən dəniz işlərinin coğrafiyasının böyük dərinliklərə doğru dəyişməsi ilə özünü daha parlaq büruzə verirdi. Z ənnimcə, dənizdə neft-qazçıxarmanın tarixinə aid çox maraqlı bir faktı diqq ətinizə çatdırmaq yerinə düşərdi. XIX əsrin əvvəllərində dənizdən neft çıxarılmasına ilk cəhd Bakıda Bibi Heybət buxtasında azərbaycanlı sənayeçi Qasım b əy tərəfindən edilmişdir. O, sahildən bir az aralıda bir-birinə kip geydirilmiş taxtalardan, nec ə deyərlər, ilk dayanıqlı özül quraşdırır və quyu qazaraq sutkada 3-4 vedr ə neft hasilatına nail olmuş və təqribən 15 il müddətində bu quyunu istismar et mişdir. Gələcək dəniz özüllərinin oxşarı və ilki olan bu qurğu 1825-ci ildə güclü qasırğa zamanı dağılır. Bu hadisədən, təqribən, bir əsr yarım sonra yeni dəniz özüll əri inşa edilməyə başlayır və bu özüllər formaca ilk özülə çox oxşayırdı. Ümumiyy ətlə XX əsrin ikinci yarısında dənizdə neft-qazçıxarmanın geniş vüsət alması ilə əlaqədar, təbii olaraq sənaye maraqlı suyadalmalar və onun texniki 107 t əminatı böyük inkişaf yolu keçmişdir. Dünyada ilk olaraq dənizdə neft-qazçıxarma il ə məşğul olan ölkəmizdə də, təbii ki, bu sahəyə diqqət yetirilmiş və bu sahə inkişaf etdirilmişdir. Dalğıc və sualtı-texniki işlərin neft-qaz sənayesində bir sahə kimi inkişaf etdirilməsinin başlanğıcı XX əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir. 1975-ci ildə o zamanki SSRİ neft sənayesi naziri V.D. Şaşinin imzaladığı əmrlə «X əzərdənizneftqazsənaye» İB-nin tərkibində «Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftl ə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarə» yaradılır. Sonralar birliyin tabeçiliyind ə olan «Qəzaxilasetmə dəstəsi» ilə birləşən STİ və DNÇMİİ Xəzər Dəniz Dalğıc və Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsi adlandırılır. Və bu gün dem ək olar ki, bütün dünyada XDDQXİİ və ya CODERO adı altında tanınan mü əssisə, respublikada və eləcə de, bütövlükdə Xəzər dənizi hövzəsində sualtı-texniki və dalğıc işləri üzrə ixtisaslaşdırılmış yeganə təşkilatdır. Müəssisənin mümkün iş diapazonu «0» metrdən 1050 metrə qədər dərinliklərdə yerləşməklə praktiki olaraq, X əzər dənizinin bütün dərinliklərini əhatə edir. Dənizdə sualtı-tikinti quraşdırma işlərində, dəniz obyektlərinin (hidrotexniki qurğuların , sualtı kommunikasiyaların ) istismarında, su altında baş vermiş qəza hadisələrinin aradan qaldırılmasında neft-qaz yataqların da ekoloji təhlükəsizlik proqramların da v ə dənizdə neft-qazçıxarmanın sabitliyinin təminatında XDDQXİİ-nin rolu əvəzsizdir. 30 illik Yubileyini qeyd ed ən müəssisə taleyinin müəyyən dövrlərində yüksəliş v ə tənəzzül illərini yaşamışdır. Şərti olaraq, 1975-1990-cı və 1996-2005-ci illəri «yüks əliş illəri» adlandırmaq olar. Tarixd ə şəxsiyyətlərin rolu danılmazdır. Sahənin yüksəliş illəri həmin dövrlərdə 108 ölk əyə rəhbərlik etmiş ümummilli lider, mərhum prezidentimiz H.Əliyev cənabların m adı ilə bağlıdır. O, neft-qaz sənayesinin inkişafına xüsusi diqqət yetirir. Təbii ki, d ənizdə neftqazçıxarmanın xidmət sahələrindən biri kimi, bizim sahə də diqqətdən k ənarda qalmamışdır. 1975-1990-cı illərdə müxtəlif çeşidli dalğıc avadanlıqları, geyim l əvazimatları, içərisində dalğıc kompleksləri olan müxtəlif layihəli gəmilər və üz ən qazma qurğuları, heyətsiz sualtı aparatlar və s. alınmış, güclü kadr potensialı yetişdirilmişdir. ARDNŞ-in prezidenti Natiq Əliyevin, I vitse-prezident Xoşbəxt Yusifzadənin. «Azneft» İstehsalat Birliyinin Baş direktoru Yavər Camalovun, ayrı-ayrı illərdə o zamankı «Xəzər-dənizneftqazsənaye» İstehsalat Birliyinə rəhbərlik etmiş Ələkbər Süleymanovun, m əşhur neftçi Qurban Abbasovun, həmin birliyin baş mühəndisi v əzifəsində çalışmış Namiq Əfəndiyevin, uzun illər İstehsalat Birliyində baş direktorun müavinl əri vəzifələrində işləmiş Cümşüd İbrahimovun, Nazim Əliyevin, uzun ill ər ARDNŞ-in vitse-prezidenti vəzifələrində çalışmış Əhməd Zeynalovun, Söhrab Salmanovun, keçmiş Dənizdə Neft və Qazçıxarma İstehsalat Birliyinin Baş direktoru R əhman Qurbanovun, «Azneft» İB-nin baş direktorunun tikinti işləri üzrə müavini Ağasəf Əliyevin və onlarla digər rəhbər işçilərin gərgin əməyi, işgüzarlığı, t əşəbbüskarlığı və yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində müəssisənin ahəngdar işləməsi mümkün olmuş, verilən dövlət tapşırıqlarının vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilm əsi, idarənin qısa bir müddət ərzində peşəkar kadrlarla təmin olunması, ən müasir texniki avadanlıqlarla təchiz olunmuş beynəlxalq miqyasda tanınan qabaqcıl bir mü əssisəyə çevrilməsi həyata keçirilmişdir. Əvvəllər dalğıc və sualtı-texniki işlərin yerinə yetirilməsi üçün heç də əlverişli 109 sayılmayan Xəzər dənizi XX əsrin 50-ci illərində bu işlərin yerinə yetirilməsində n əinki keçmiş SSRİ-də bütün respublikalar arasında irəli çıxmağa başladı, hətta yeni müasir texnologiyaların sınaq meydanına belə çevrildi. 1975-ci ilin sonunda yaranan mü əssisə artıq 1981-ci ilin əvvəllərində göyərtəsində 200 metrə qədər d ərinliklərdə saturasiya üsulu ilə dərinlik dalğıc işlərini yerinə yetirə bilən Fransa («Comex» kompaniyası) istehsalı olan «CA-600» adlı Dərinlik Dalğıc Kompleksinə malik d ə «Ə.Əmirov» gəmisində sınaq işlərinə başlayır. Bir müddət sonra İsveçrə istehsalı «SeaHook» tipli 225 metrə qədər dərinliklərdə, daha sonra elə həmin növ, lakin 525 metr d ərinliklərə qədər videoçəkiliş aparmaq, müxtəlif növ təftiş işlərinin yerin ə yetirilməsini təmin edən məsafədən idarə olunan HSA-nm, ardınca Böyük Britaniya istehsalı olan işçi növ HSA «Skorpio-54»-ün (bu heyətsiz aparat haqqında əvvəlki bölmələrdə bəhs edilib), müxtəlif üzən qazma qurğuların da («Kaspmorneft», « Şelf-1», «Şelf-2», «Şelf-3», «Şelf-5»), kran gəmisi «Az ərbaycan»da quraşdırılmış Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və Polşa istehsalı olan D ərinlik Dalğıc Komplekslərinin sınağı, texniki mənimsənilməsi və istismara buraxılması işləri həyata keçirilir. Nəhayət, İstehsalat Birliyinin sifarişi ilə 1988-ci ild ə, müasir texnologiyanın ən yüksək tələblərinə cavab verən İxtisaslaşdırılmış Dalğıc Gəmisi (İDG) «Akademik Tofiq İsınayilov» (müvazinətli dayanıq sisteminə malik olan bu g əmi, dənizin istənilən nöqtəsində, küləyin surəti saniyədə 25 metrə çatan hava şəraitində 300 metr dərinliyə qədər saturasiya dalğıc işlərinin və 1050 metr d ərinliyə qədər isə HSA-larla sualtı-texniki işlərin yerinə yetirilməsini təmin edir. Bu gün, İDG «Akademik Tofiq İsınayilov» uzunmüddətli müqavilə əsasında Az ərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin (ABƏŞ) sifarişi ilə «Əsrin Müqaviləsi» 110 ç ərçivəsində dalğıc və sualtı-texniki işlərin yerinə yetirilməsi ilə məşğuldur) Finlandiya ölk əsində inşa edilərək respublikaya gətirilir. Yerli kadrların hazırlanması üçün hərbidən bir qrup mütəxəssis tərxis edilərək, xüsusi t əyinatla Bakıya «Xəzərdənizneftqazsənaye» Ümumittifaq İstehsalat Birliyinin s ərəncamına göndərilir, istehsalat birliyinin tərkibində yaradılmış «Dalğıc və sualtı-texniki işlər üzrə istehsalat şöbəsi» tərxis olunmuş birinci dərəcəli kapitan, t əcrübəli dalğıc mütəxəssisi P.P.Qurtovenkonun rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərməyə başlayır. P.P.Qurtovenko bu gün də «Azneft» İB-nin şöbə rəisi - baş dalğıc müt əxəssisi kimi fəaliyyətini davam etdirir. Respublikada Neft Kəşfiyyatçıların m Birl əşmiş Xəstəxanasında hərbi həkim, təcrübəli fizioloq V.P.Kuşnirin başçılığı ilə h əkim-fizioloqlar bölməsi yaradılır, 30 nəfər ali təhsilli həkim fizioloq ixtisasına yiy ələnmək üçün Leninqrada ezam edilir, xəstəxananın tərkibində Hiperbarik Mərkəz yara dılır. Bu örnək ola biləcək əsl intibah dövrü idi. V ə bütün bunların məntiqi nəticəsidir ki, ilk əvvəllər yalnız kiçik dərinliklərdə işlərin yerinə yetirilməsi ilə məşğul olan XDDQXİİ bu gün mürəkkəb avadanlıqlara, dalğıc ləvazimatların a, Heyətsiz Sualtı Aparatlar Parkına, dalğıc kompleksl ərinə, 100 nəfərdən çox dalğıca, 20 nəfərə yaxın akvanavta, 50 nəfərə yaxın dərinlik dalğıc kompleksləri mütəxəssisləri, mühəndis-texniki işçiyə, 14 n əfərlik Heyətsiz Sualtı Aparatlar Dəstəsinə və bir çox başqa mütəxəssislərə malik olub, 60 metr ə qədər dərinliklərdə hava-dalğıc işlərini, 300 metrə qədər d ərinliklərdə saturasiya-dalğıc işlərini və 1000 metrə qədər dərinliklərdə Teleidar əolunan Heyətsiz Aparatlar vasitəsi ilə sualtı-texniki işlərin yerinə yetirilm əsini həyata keçirir. «Əsrin Müqaviləsi» üzrə işlərin başlanması və son 111 ill ərdə neftqazçıxarma sahəsində nailiyyətlərin bir-birini əvəz etməsi bu mü əssisənin işinin müasir dövrün tələbinə uyğun şəkildə qurulması vacibliyini yaratmışdır. F əxrlə demək lazımdır ki, bu tələbin öhdəsindən müəssisə müvəffəqiyyətlə g əlir. Belə ki, 1996-cı ildən başlayaraq XDDQXİİ Fransanın Stolt Offşor kompaniyası ilə Alyansda «Dədə Qorqud», « İstiqlal» yarımdalma və «Qurtuluş» dayanıqlı qazma qurğuların da, «Çiraq-1» özülünd ə Heyətsiz Sualtı Aparatlarla sualtı-texniki işlərin təminatmı, 1997-ci ildə saturasiya dalğıcları ilə 120 metr dərinlikdə «Çiraq-1» özülü dik borusunun yeni ç əkilmiş boru kəməri ilə birləşdirilməsi işini, sonrakı illərdə və bu günə kimi müxt əlif layihələrdə iştirak etmiş və etməkdədir, 1996-2005-ci illər ərzində isə bir n əfər də olsun xarici mütəxəssis cəlb edilməməklə 55, 87, 94, 112, 120 metr d ərinliklərdə saturasiya dalğıc işlərini yerinə yetirilməsini həyata keçirmiş, öz sah əsində ölkədə aparıcı müəssisə olaraq, dövlət dilində normativ sənədlərin və ədəbiyyatın yaranması üzrə məqsədyönlü iş aparmış və aparmaqdadır. 112 XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindəki məlum siyasi hadisələr və təbii miqrasiya n əticəsində çoxlu mütəxəssislərini itirən, idarəçilikdə yaranmış müəyyən boşluqlar n əticəsində çətin günlərini yaşayan XDDQXİİ 1996-cı ildən müstəqil Azərbaycan Respublikasının bu yönümdə çalışan yeganə müəssisəsi kimi ikinci dirçəliş dövrünü yaşayır. Müəssisə işlərini beynəlxalq standartlara uyğun aparmaq üçün m əqsədyönlü iş aparır. XDDQXİİ 2001-ci ildən Beynəlxalq Dəniz Kontraktorçuları Assosiasiyasının üzvüdür hal-hazırda müəssisədə çalışan hava- dalğıclarından 19 nəfəri, NSA pilotların dan 6 nəfəri, mühəndis-texniki işçilərdən 6 nəfəri müxtəlif beynəlxalq sertifikatlara malikdirlər. İdarə həmçinin 2004-cü ild ə «Moody İnternational» (Böyük Britaniya) kompaniyası tərəfindən t əqdim edilmiş İSO 9001:2000 - Keyfıyyətin İdarəolunması Sertifikatına layiq görülmüşdür. 1996- cı ildə dövlət dilində heç bir normativ, rəhbəredici sənədlərə, ədəbiyyata malik olmayan XDDQXİİ, bu gün müəssisədə çalışan mütəxəssislərin intuziazmı say əsində bu boşluğun aradan qaldırılmasına nail olmuşdur. Müəssisənin sifarişi və müt əxəssislərin yaxından iştirakı ilə yaradılmış normativ və rəhbəredici sənədlər toplusu v ə ədəbiyyat nəinki XDDQXİİ, eləcə də respublikamızda bu sahədə çalışan dig ər müəssisələr tərəfindən də normativ-hüquqi baza kimi əsas götürülür və R.N.Qarayev t ərəfindən hazırlanmış «Dalğıc işləri üzrə praktikum»( Bakı, «ELM» 1999) kitabı isə dövlət dilində ali məktəblər üçün yeganə dərslikdir. Bu gün mü əssisə, dərinliklərdə yerinə yetirilməsi tələb olunan işlərin mür əkkəbləşməsi və çeşidlərinin çoxalmasını nəzərə alaraq, hiperbarik təlim-məşq m ərkəzinin inşa edilməsi, heyətsiz sualtı aparatlar parkının genişləndirilməsi, 113 ava danlıqların və ləvazimatların təmiri üzrə müxtəlif yönümlü emalatxanaların yaradılması və s. bu kimi planların həyata keçirilməsi üzərində işləyir və burada çalışan hər bir şəxs ölkəmizdə dənizdə neft-qazçıxarmamn bu gününd ə və sabahında XDDQXİİ-nin yerinin və rolunun vacibliyini başa düşür və bu sah ənin inkişafı üçün var qüvvələrini, bilik və bacarıqların ı əsirgəmirlər. 30 illik yubile yini qeyd etdiyimiz XDDQXİ idarəsi ölkədə bu sahədə yarandığı günd ən bayraqdar olmuş və bu gün də birinciliyi əldən vermək niyyətində deyil. Buna s əbəb isə güclü maddi-texniki baza ilə yanaşı, müəssisənin sərəncamında olan yüks ək səviyyəli mütəxəssislərdən ibarət əməksevər kollektivdir. TARİXDƏ İZ QOYANLAR İndi də istərdim ki, müəssisə yarandığı vaxtdan bu günə kimi bu sah ədə böyük zəhməti olmuş öz mənalı ömürlərini dalğıc və sualtı-texniki işlərə həsr etmiş insanlar haqqında söhbət açaq. ADUROV LƏTİF HACI OĞLU 114 Adurov L ətif Hacı oğlu 22 mart 1936-cı ildə Ermənistan SSR-nin Vedi rayonunun Vedi k əndində anadan olmuşdur. O, 1957-ci ildə M.Əzizbəyov adına Az ərbaycan Sənaye İnstitutunu dağ-mədən mühəndisliyi ixtisası üzrə bitirmiş və öz pe şəsi üzrə bir çox idarə və müəssisələrdə çalışmışdır. O, 1 yanvar 1976- cı ildə köçürmə yolu ilə Sov.İKP-nin XXII qurultayı adına Neftqazçıxarma İdarəsindən «Xezərdənizneftsənaye» İstehsalat Birliyinin Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə (indiki Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsi) rəis vəzifəsinə təyin edilmişdir. L.Adurov idarəyə rəhbərlik etdiyi müddət ərzində idarənin formalaşması, texniki-təşkilati işlərin yüksək səviyyəyə çatd ırılması istiqamətində bacarığım əsirgəməmiş, az müdd ətdə müəyyən nailiyyətlərə müvəffəq olmuşdur. O, idarənin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, dövrün istehsalat tələblərinə uyğun yeni avadanlıq v ə texnika ilə təmin edilməsi, işçilərin maddi-sosial rifahının yaxşılaşdırılması üçün öz bilik v ə bacarığım əsirgəməmişdir. ƏLİYEV KNYAZ HÜSEYN OĞLU Əliyev Knyaz Hüseyn oğlu 1 sentyabr 1935-ci ildə Az ərbaycan Respublikasının Füzuli rayonunda anadan olmuşdur. O,1958-ci ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan S ənaye İnstitutunu dağ-mədən mühəndisi ixtisası üzrə bitirdikd ən sonra «Orconikidze» adına (indiki «Suraxa nıneft») Neft Mədənləri İdarəsində operator kimi ilk əmək fəaliyyətinə başlamış, 1962-ci ildə həmin idarədə texniki təhlükəsizlik üzrə 115 müh əndis vəzifəsinə keçirilmişdir. Təşkilatçılıq və zəngin istehsalat təcrübəsi say əsində «Xəzərdənizneftqazsənaye» İstehsalat Birliyində Əməyin Mühafizəsi və Texniki T əhlükəsizlik Şöbəsinin rəisi vəzifəsinədək yüksələn K.Əliyev 1976-cı ildə Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə Baş mühəndis, 1977-ci ildə isə rəis vəzifəsinə teyin edilmişdir. İdarənin ilk rəisi olan L.Adurovun iş prinsiplərinin, dəst-xəttinin davamı olaraq, o da öz növb əsində müəssisənin strukturunun daha da təkmilləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirlərin işlənib hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdir. NQÇİ-lərin tərkibində ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərən dalğıcların idarəyə dəvət olunma sı və onların səmərəli yerləşdirilməsi, eləcə də Murmansk şəhərindən ixtisaslı dalğıc kadrlarının idarəyə cəlb edilməsi istiqamətində də xeyli iş görülmüşdür. Bununla kifayətlənməyən K.Əliyev eyni zamanda Murmansk və Odessa şəhərlərindən təcrübəli dalğıc mütəxəssislərini və bilavasitə dalğıcların tibbi müayin əsi, sağlamlığı ilə məşğul olan həkim-fizioloqları Bakıya dəvət ed ərək, mütəxəssislərimizin onların bilik və bacarıqların dan bəhrələnmələri üçün h ər cür şərait yaratmışdır. AŞUMZADƏ AZƏR ŞAMİR OĞLU Aşumzadə Azər Şamir oğlu 27 iyun 1931-ci ildə Türkmənistan SSİ-nin Aşqabad şəhərində anadan olmuşdur. O, 1951-ci ildə Bakı Dənizçilik Məktəbini uzaq s əfərlər gəmi sürücülüyü üzrə, 1964-cü ildə isə Odessa Dəniz Mühəndislər İnstitutunu su nəqliyyatının istismarı ixtisası üzrə bitirmişdir. 1951-1954-cü ill ərdə Xəzər Dəniz Donanmasına məxsus gəmilərdə kapitan köm əkçisi, 1954-1956-cı illərdə 1 №li Texniki Peşə Məktəbinin gəmi sürücülüyü 116 qrupunda istehsalat t əlimi ustası, 1956-1965-ci illərdə yenidən kapitan köməkçisi v əzifələrində çalışan A.Aşumzadə bir müddət metodist kimi də fəaliyyətini davam etdir ərək Bakı Dənizçilik Məktəbində direktor müavini vəzifəsində işləmişdir. 1984-1986- cı illərdə SSRİ Qaz Sənayesi Nazirliyinin sifarişi ilə Finlandiyaya xidm əti ezam olunan A.Aşumzadə 12 iyun 1986-cı ildə Sualtı-Texniki İşlər və D ənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə rəis v əzifəsinə təyin edilir. STİ və DNÇMİİ-də əmək fəaliyyəti göstərdiyi müddət elə də böyük zaman k əsiyini əhatə etməsə də, A.Aşumov idarənin rentabelli işləməsi, dalğıc işlərinin qüsursuz, keyfiyy ətli başa çatdırılması, işçilərin əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması, maddi-texniki baz anın möhkəmləndirilməsi istiqamətində səy və bacarığını əsirgəməmişdir. ORUCOV SƏFQULU ƏZİZ OĞLU Orucov S əfqulu Əziz oğlu 5 sentyabr 1930-cu ildə Bərdə rayonunun Qaradırnaq kəndində anadan olmuşdur. O, 1955-ci ildə Azərbaycan Sənaye İnstitutunu (indiki Neft Akademiyası) dağ-mədən mühəndisliyi ixtisası üzrə bitirdikd ən sonra «Xəzərdənizneftkəşfiyyat» trestinin 1 №-li Qazma Kontorunda əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O,1976-cı ilədək həmin trestdə müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, qazmaçı köməkçisindən tutmuş, Baş mexanik vəzifəsinədək yüks əlmişdir. S.Orucov çalışdığı hər bir müəssisdə tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq əməksevərliyi, qərəzsiz mövqeyi və yüksək təşkilatçıhq qabiliyyətini daim nümayiş etdirmiş və bunun müqabilində rəhbərlik tərəfindən mükafatlandırılmışdır. 117 O, 1970-ci ild ə V.İ.Leninin anadan olmasının «100 illiyi» münasibətilə əməkdə f ərqlənməyə görə medalla təltif olunmuşdur. 1967-ci ild ə Hollandiyada və AFR-də, 1980-ci ildə Yaponiyada, 1985-ci ildə isə Polşa Xalq Respublikasında xidməti ezamiyyətlərdə olmuş S.Ə.Orucov 1988-ci ildə Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə (indiki XDDQXİİ) rəis teyin edilmişdir. İdarədə az işləməsinə baxmayaraq işgüzarlığı, səmimi münasibəti sayəsində ünsiyyətdə olduğu insanların dərin hörmət və rəğbətini qazanmışdır. ZÜLFÜQAROV ABUSƏTTAR ABUZƏR OĞLU Zülfiiqarov Abus əttar Abuzər oğlu 17 avqust 1945-ci ildə Bakı şəhərində fəhlə ail əsində anadan olmuşdur. Maddi ehtiyac içində yaşadıqların dan ailəsinə kömək m əqsədilə oxuduğu məktəbin axşam şöbəsinə keçməyə məcbur olmuş A.A.Zülfüqarov Keşlə Maşınqayırma Zavodunda cilalayıcı kimi ilk əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O, 1981-ci ildə M.Əzizbəyov adına Neft-Kimya İnstitutunun dağ-mədən müh əndisliyi ixtisasına yiyələndikdən sonra NQÇİ-lərdə demək fəaliyyətini davam etdirmişdir. A.A.Zülfüqarov 1986-cı ildə Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirkl ənməsindən Mühafızesi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə (indiki XDDQXİİ) 118 ümumi m əsəlelər üzrə reis müavini, 1991-ci ildə isə həmin idarəyə reis vəzifəsinə t əyin edilmişdir. İdarəyə rəhbərlik etdiyi dövr ərzində sualtı-texniki və dalğıc işləri üzr ə dövlət plan və tapşırıqların m yerinə yetirilməsini daim diqqət mərkəzində saxlayan A.A.Zülfüqarov h əmçinin «Neft Daşları» ilə «Bahar» yatağı arasında sualtı qaz k əmərinin çəkilməsi işinin vaxtında başa çatdırılması, «Günəşli» və «28 May» yataqların da 200 metr dərinlikdə dalğıc işlərinin, «Şelf» tipli üzən qurğularda isə maksimum d ərinlik dalğıc işlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsində səy və baca rığını əsirgəməmişdir. Eyni zamanda «Akademik Tofiq İsmayılov» dalğıc g əmisinin dərinlik dalğıc işləri üçün texniki cəhətdən istismara verilməsi, yararlığının tam t əmin edilməsi, «Krab» markalı heyətsiz sualtı aparat vasitəsilə «Günəşli» yatağında yerləşən Dərinlik Dalğıc Özüllərinin texniki baxışdan keçirilməsi və s. bu kimi işlərin həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişdir. IBRAHIMOV A G A L A R ALLAHVERDİ OĞLU Ağalar Allahverdi oğlu İbrahimov 5 oktyabr 1956-cı ildə Qutqaşen rayonunda (indiki Q əbələ) anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra o, 1973-cü ildə Ç.İldırım adına Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutunun inşaat fakültəsinin mülki 119 tikinti v ə sənaye şöbəsinə daxil olmuş, lakin bir müddət sonra ailə vəziyyəti ilə əlaqədar təhsilini yarımçıq qoyaraq, istehsalata üz tutmuşdur. Matros şagirdi kimi ilk əmək fəaliyyətinə başlayan A.A.İbrahimov 1978-ci ildə istehsalatdan ayrılmamaqla Odessa Ali Dənizçilik Məktəbinin gəmi idarəetmə fakültəsinin dəniz yolların da gəmi idarəetmə şöbəsinə qəbul olur və 1985-ci ildə həmin məktəbi müv əffəqiyyətlə bitirir. «Xəzərdənizneftdonanma» İdarəsində uzun illər müxtəlif v əzifələrdə - matros şagirdi, matros, botsman, kapitanın 3-cü, 2-ci, böyük köməkçisi, kapitan, idar ə rəisinin müavini və nəhayət idarə rəisi vəzifələrində çalışan A.A.İbrahimov 1996-cı ildən bu günədək Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsinin rəisi kimi əmək fəaliyyətini davam etdirir. O, başçılıq etdiyi XDDQXİ İdarəsinin rentabelli işləməsi, verilən tapşırıqların vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilm əsi, işçilərin maddi rifahının yaxşılaşdırılması, ən önəmlisi isə alternativi olmayan bu mü əssisənin yüksək reytinqinin qorunub saxlanması istiqamətində s əmərəli fəaliyyətinə görə 1999-cu ildə ARDNŞ-m Fəxri Fərmanı ilə təltif edilib. Bundan başqa, A.A.İbrahimov 2003-cü ildə Rusiya Federasiyasının Dövlət Dəniz v ə Xilasetmə Koordinasiya Xidməti tərəfindən Xüsusi Təyinatlı Sualtı İşlər Ekspe disiyasının 80 illik yubileyi münasibətilə «Yubiley nişanı»na da layiq görülüb. A.A.tbrahimov d əniz neft sənayesi sistemində çalışdığı illər ərzində Norveç, Hollandiya, Yuqoslaviya, Vyetnam, Sin qapur, İngiltərə, Fransa və s. ölkələrdə ezamiyy ətlərdə olmuşdur. O, rus, ingilis və türk dillərində sərbəst danışır. T əcrübəli dənizçi və rəhbər işçi kimi A.A.İbrahimov müntəzəm olaraq dəniz neft s ənayesi ilə bağlı Kütləvi İnformasiya Vasitələrində çıxış edir. 120 Ail əlidir, 2 övlad atasıdır. KUŞNİR VİTALİY PAVLOVİÇ Kuşnir Vitali Pavloviç 1939-cu ildə Ukrayna Respublikasının Xmelnitski şəhərində qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra N.İ.Piroqov ad ına Vinnisk Tibb İnstitutuna daxil olmuş və 1962-ci ildə müalic ə həkimi ixtisası üzrə həmin təhsil ocağım bitirmişdir. |T əhsilini başa vurduqdan sonra o, SSRİ Silahlı Qüvvələrinə çağırılmış və İkiqat Qırmızı Bayraqlı Baltik Donanmasının sərəncamına verilmişdir. V.P.Kuşnir hərbi xidmətdə ikən həkim-fizioloq, «Pulkov», «CC-87» xilasetmə g əmilərində tibb xidmətinin rəisi vəzifələrində qulluq etmişdir. O,1968-1972-ci ill ərdə Latviya SSR-nin Lianaya şehlərində həkim-fizioloq, kiçik müt əxəssislər üçün İQBD elektromexanika məktəbində yüngüldalğıc işi kabinetind ə müəllim işləmiş, 1972-ci ilin sentyabrından 1974-cü ilin iyul ayına q ədər isə Leninqrad şəhərində S.M.Kirov adına Hərbi Tibb Akademiyasında h əkimlərin təkmilləşdirilməsi fakültəsində dinləyici olmuşdur. V.P.Kuşnir akademiyam bitirdikdən sonra Vladivostok şəhərində hərbi Dəniz Donanmasında dalğıc və dərinlik dalğıc işlərinin təhlükəsizliyi üzrə Baş müfəttiş v əzifəsinə təyin edilmişdir. Sonra elə orada Sakit Okean Donanmasının q əza-xilasetmə şöbəsində Baş həkim-fizioloq vəzifəsində çalışmışdır. 1978-ci ildə o, Petropavlovsk-Kamçatka şəhərinə göndərilmiş və 1983-cü ilə qədər orada Kamçatka Donanmasının tibb şöbəsinin Baş zabiti vəzifəsində qulluq etmişdir. 121 SSRİ Müdafiə nazirinin əmri ilə V.P.Kuşnir 1983-cü ildə Azərbaycan SSR-nin Bakı şəhərinə göndərilmiş və o, Ümumittifaq «Xezərdənizneftqazsənaye» Birliyind ə Dalğıc və Sualtı-Texniki İşlər Şöbəsində dalğıcların suyaenmə fiziolo giyası üzrə Baş mütəxəssis vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 1988-ci ildə Neft K əşfiyyatçıları Xəstəxanasına həkim-fizioloq vəzifəsinə göndərilə n V.P.Kuşnir dalğıcların suyaenmə işlərinin dəqiq təşkil olunmasına, onların sağlamlığına n əzarət edirdi. Tibb xidməti polkovniki, sualtı üzmənin fiziologiyası barədə altı kitabın müəllifi V.P.Kuşnir özünü bilikli mütəxəssis, işinin incəliklərinə yaxından b ələd olan bir insan kimi tanıdıb. Xidmət etdiyi vaxt ərzində o, bir çox medallarla t əltif olunub. QURTOVENKO PYOTR PET ROVİÇ Pyotr Petroviç Qurtovenko 1 yanvar 1946- cı ildə Ukraynada anadan olmuşdur. O, 1964-cü ildə orta məktəbi bitirdikd ən sonra 1965-ci ildə Hərbi Dəniz Donanmasına h ərbi xidmətə çağırılmış və Sevastopol şəhərində yerləşən dalğıc məktəbinə göndərilmişdir. Hərbi xidmət zamanı Ali h ərbi Dənizçilik Mühəndisi məktəbinə daxil olmuş və dalğıc mütəxəssisi ixtisasına yiy ələnmişdir. P.P.Qurtovenko 1983-cü ilə qədər ikiqat Qırmızı Bayraqlı Baltik Donanmasının gəmilərində xidmət etmişdir. Dalğıc, manqa komandiri, tağım komandirinin müavini, dal ğıc qrupunun komandiri, döyüş hissəsinin komandiri və divizion dalğıc mütəxəssisindən flaqman dalğıc mütəxəssisinə qədər xidməti pillələri keçmişdir. O, 1983-cü ilin dekabr ayında SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə 122 müdafi ə Nazirliyindən Neft-Qaz Sənayesi Nazirliyinə ezam olunmuş və «Xez ərdənizneftqazsənaye» Ümumittifaq İstehsalat Birliyinə Baş dalğıc mütəxəssisi, dalğıc və Sualtı-Texniki İşlər üzrə İstehsalat Şöbəsinin rəisi vəzifəsinə göndərilmiş v ə hal-hazırda da həmin vəzifədə işləyir. Onun rəhbərliyi altında 1984-1985-ci illər ərzində «Şelf-1», «Şelf-2», «Şelf-3», «Kaspmorneft» yarımdalma qazma qurğuları v ə «Azərbaycan» kran gəmisində yerləşən dərinlik dalğıc kompleksləri və « Akademik Tofiq İsmayılov» ixtisaslaşdırılmış dalğıc gəmisi sənaye istismarına buraxılmışdır. P.Qurtovenko Xəzərin Azərbaycan sektorunun dərin hissəsində yerl əşən yataqların istismarı zamanı bugünkü günə qədər yerinə yetirilən bütün dalğıc işlərinə demək olar ki, r əhbərlik etmişdir. O, yeni dalğıc texnikasının tətbiqi və dalğıc kadrların m hazırlanmasında fəal iştirak edir. Ailəlidir, 3 övlad atasıdır. BÜNYATOV FƏXRƏDDİN XANKİŞİ OĞLU F əxrəddin Xankişi oğlu Bünyatov 2 yanvar 1950-ci ildə Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. O, 1967-ci ildə M.Əzizbəyov adına Neft-Kimya İnstitutunu neft və qaz quyuların m qazılması ixtisası üzrə bitirdikdən sonra elə h əmin il təyinatı üzrə «Xəzərdənizneftsənaye» İstehsalat Birliyinin « Qum adası» Qazma İşləri İdarəsinə qazmaçı köməkçisi vəzifəsinə gönd ərilmişdir. 1974-cü ildə «Xezərdənizneftsənaye» İstehsalat Birliyinin Ətraf Mühitin Mühafiz əsi şöbəsinə köçürmə yolu ilə mühəndis təyin edilən 123 F.X.Bünyatov savadı, işə münasibətdə dəqiqliyi, məsuliyyəti sayəsində 1975-ci ild ən 1976-cı ilədək həmin şöbədə böyük mühəndis kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. F.X.Bünyatov 1976- cı ildə «Xəzərdənizneftsənaye» İstehsalat Birliyinin Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə usta keçirilmiş və həmin il daxil olmaqla 1983-cü ilə q ədər idarədə müxtəlif vəzifələrdə - usta, iş icraçısı, Texniki-İstehsalat şöbəsində böyük müh əndis, sualtı-texniki işlər sahəsində iş icraçısı, Texniki-İstehsalat şöbəsində rəis, kran gəmisi «Azərbaycan»da yerləşdirilmiş Dərinlik Dalğıc Kompleksind ə rəis vəzifələrində çalışmış və 1983-cü ildə STİ və DNÇMİİ-yə (indiki XDDQXİİ) Baş mühəndis təyin edilmişdir. O, 1987-ci ild ən 1992-ci ilədək Vyetnam Sosialist Respublikasında xidməti ezamiyy ətdə olmuş, dalğıc işləri üzrə ən bacarıqlı mütəxəssislərdən biri kimi sualtı-texniki və dalğıc işlərinin yerinə yetirilməsində yaxından iştirak etmişdir. F.X.Bünyatov d əniz neft sənayesində göstərdiyi yüksək əmək göstəricilərinə gör ə 2000-ci ildə ARDNŞ-m Fəxri Fərmanı, 2004-cü ildə isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə «Tərəqqi» medalı ilə təltif olunmuşdur. Ail əlidir, 2 övlad atasıdır. 124 NƏSİROV ƏBÜLFƏZ ƏBİL OĞLU Əbülfez Əbil oğlu Nəsirov 11 noyabr 1963-cü ildə Cəlilabad rayonunda anadan olmuşdur. O, 1985-ci ildə M.Əzizbəyov adına Neft-Kimya İnstitutunu müh əndis-mexanik ixtisası üzrə bitirdikdən sonra «Xəzərdənizneftsənaye» İstehsalat Birliyinin Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirklənməsindən mühafizəsi üzr ə İxtisaslaşdırılmış İdarəsində (indiki XDDQXİİ) «Kaspmorneft» (indiki «D ədə Qorqud») Yarım Dalma Qazma Qurğusunda (YDQQ) quraşdırılmış Dərinlik Dalğıc Kompleksində (DDK) mexanik kimi ilk əmək fəaliyyətinə başlamışdır. O, 1988-ci ild ə keçmiş SSRİ-nin Murmansk vilayətində «Arktikneftqazkəşfıyyat» İstehsalat Birliyinin nəzdindəki dalğıc məktəbində bu şərəfli və çətin peşənin bütün inc əliklərini mənimsəmiş və ona SSRİ Neft-Qaz Sənayesi Nazirliyinin Dövlət Komissiyasının qərarı ilə dalğıc mütəxəssisi kvalifikasiyası verilmişdir. Ə.Ə.Nesirov «Əsrin Müqaviləsi» çərçivəsində 1997-ci ildə «Çıraq-1» özülünün tikintisi v ə «Günəşli» yatağı özüllərarası sualtı boru kəmərlərinin çəkilişi, həmçinin « İsrafıl Hüseynov» ixtisaslaşdmlmış boradüzən gemisində dərinlik dalğıc kompleksinin quraşdmlması və istisınara verilməsi zamanı dalğıc suyaenmə rəhbəri v ə dalğıc işləri rəhbəri kimi yüksek peşəkarlıq nümayiş etdirmişdir. O, 1999-cu ild ə Azərbaycan dəniz neft sənayesində əldə etdiyi nailiyyət və 125 yüks ək əmək göstericilərinə görə ARDNŞ-m Fexri Fərmam ilə təltif edilmişdir. Ail əlidir, 3 övlad atasıdır. ƏLİYEV TƏRLAN NAZİM OĞLU Əliyev Tərlan Nazim oğlu 1962-ci ildə Bakı şəhərində qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. O, 1979-cu ildə isə orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirərək birbaşa istehsalata gəlmiş və Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu İdarəsinin lokomotiv deposunda çiling ər ixtisası üzrə əmək fəaliyyətinə başlamışdır. 1980-ci ild ə Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsinə II dərəcəli fəhlə kimi işə qəbul edilən T.Əliyev elə həmin il Azərbaycan Dövlət Neft-Kimya İnstitutunun dağ-mədən mühəndisi fakültəsinə daxil olmuşdur. 1981-1983-cü ill ərdə Ordu Sıralarında xidmət etdikdən sonra o, doğma kollektiv ə qayıdaraq Texniki İstehsalat Şöbəsində mühəndis kimi əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1988-ci ild ə «Sviyaqa» gəmisində yerləşən dərinlik dalğıc kompleksinə müh əndis vəzifəsinə təyin olunan T.Əliyev 1996-cı ildə Heyətsiz Sualtı Aparatlar Sah əsinin rəisi vəzifəsinə təyin edilmişdir. 126 O, Hey ətsiz Sualtı Aparatlar Sahəsinin rəisi kimi qazma işləri zamanı sualtı t əminat işlərinin yerinə yetirilməsində öz bilik və bacarığını əsirgəməmişdir. T ərlan Əliyevin yaxından iştirakı ilə «Çıraq-l»-də və «İstiqlal» qurğuların da hey ətsiz sualtı aparatlarla təftiş işləri layihələri həyata keçirilmişdir. Ail əlidir, 3 övlad atasıdır. DADAŞOV ƏHƏD DADAŞ-BALA OĞLU Əhəd Dadaşbala oğlu Dadaşov 1939-cu ildə Bakı şəhərində fəhlə ailəsində anadan olmuşdur. 1948-ci ildə orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirən Ə.D.Dadaşov Bakı İnşaat Texnikumuna daxil olmuş, 1959-cu ildə texnikumu bitirdikdən sonra t əyinatla «Artyomneft» Neft Mədənləri İdarəsində usta kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Ali t əhsil almaq məqsədilə 1962-ci ildə Ç.İldırım adına Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutuna daxil olan Ə.D.Dadaşov 1969-cu ildə həmin institutu bitirdikd ən sonra «Artyomneft» Neft Mədənləri İdarəsinin Mənzil Kommunal Kontorunun Baş mühəndisi vəzifəsinə, 1971-ci ildə isə Tikinti-Quraşdırma İdarəsinin rəisi vəzifəsinə irəli çəkilmişdir. 127 O, 1976- cı ildən Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsində çalışır. İdarədə əmək fəaliyyəti göstərdiyi bu illər ərzində müxtəlif vəzifələrdə çalışaraq, Texniki İstehsalat Şöbəsi kimi aparıcı bir şöbənin rəisi vəzifəsinədək yüks əlmişdir. Ə.D.Dadaşov 1994-1996-cı illərdə Əzizbəyov rayon İcra Hakimiyyətinin Pirallahı q əsəbəsi üzrə nümayəndəsi vəzifəsinə seçilmişdir. Səlahiyyət müddəti başa çatdıqdan sonra o, 1996-cı ildə yenidən doğma kollektivə qayıtmış, bir müddət müxt əlif vəzifələrdə çalışdıqdan sonra 2000-ci ildə yenidən idarənin Texniki İstehsalat Şöbəsinin rəisi vəzifəsinə irəli çəkilmişdir. İşlədiyi müddət ərzində ona tapşırılan vəzifələrin öhdəsindən bacarıqla gələrək dalğıc və Qəza xilasetmə işləri sahələrinin ahəngdar işləməsi, neftçilər tərəfindən veril ən sifarişlərin vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsi və hər növ sualtı-texniki dalğıc işlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün öz bilik və bacarığım əsirgəməmişdir. Onun əmək fəaliyyəti ARDNŞ və «Azneft» İstehsalat Birliyinin rəhbərliyi t ərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və o, ayrı-ayrı illərdə müxtəlif mükafatlara, 1999-cu ild ə isə ARDNŞ-m Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişdir. Ail əlidir, 2 övlad atasıdır. 128 SULTANOV PAŞA QULU OĞLU Sultanov Paşa Qulu oğlu 1936-cü ildə Bakı şehlərində anadan olmuşdur. O, 1963-cü ild ə M.Əzizbəyov adına Neft-Kimya İnstitutunu neft və qaz yataqların m işlənməsi üzrə mühəndislik ixtisası üzrə bitirmişdir. İstehsalata tələbəlik illərindən üz tutan P.Q.Sultanov öncə 1959-cu ildə Lenin (indiki Sabunçu) rayonun dakı Neft Mədənləri İdarəsində, 1961-ci ildə isə «Orconikidze» M ədənləri İdarəsində operator vəzifələrində çalışmış, sənətinə, peşəsinə bağlılığını elə ilk günlərdən nümayiş etdirmişdir. P.Q.Sultanov 1965-ci ild ən 1977-ci ilədək Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat T əhlükəsizlik Texnikası İnstitutunda mühəndis vəzifəsində fəaliyyətini davam etdirmiş və elə 1977-ci ildən də Sualtı-Texniki İşlər və Dənizin Neftlə Çirkl ənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsinə təhlükəsizlik texnikası üzr ə böyük mühəndis vəzifəsinə qəbul olunmuşdur. P.Q.Sultanovun bu idarədə t əcrübəli bir mütəxəssis kimi əməyi danılmazdır. H əddən artıq mülayim, xoşrəftar, kollektiv üzvləri ilə münasibətdə səmimiyyətə, düzgünlüy ə, dürüstlüyə üstünlük verən onun idarədə çalışdığı bu dövr ərzində gördüyü işləri və yerinə yetirdiyi vəzifələr daim qənaətbəxş və təqdirəlayiq olmuşdur. 129 O, savadlı, peşəkar, bacarıqlı mütəxəssis kimi gənc kadrlardan köm əyini əsirgəmir, onlara sənətə, peşəyə daim vicdanla və məsuliyyətlə yanaşmağı tövsiyə edir. Ailəlidir, 2 övlad atasıdır. ZEYNÄLOV ARİF HACIƏMİ OĞLU Zeynalov Arif Hacıəmi oğlu 15 avqust 1931-ci ildə Bakı şəhərində neftçi ailəsində anadan olmuşdur. O, 1947-ci ild ə səkkizillik təhsili başa vurduqdan sonra meşəbəyi ixtisası üzrə Bakı Meşə Təsərrüfatı Texnikumuna daxil olmuşdur. Müxt əlif illərdə bir çox vəzifələrdə çalışmasına baxmayaraq A.H.Zeynalov 1954-cü ild ə - dəniz neft sənayesinə üz tutaraq «Artyomneft» trestində əmək f əaliyyətinə başlamışdır. 1955-ci ild ən «Xezərdənizneftdonanma» İdarəsinin Qəza-xilasetmə İşləri D əstəsində xilasedən-matros vəzifəsində çalışan A.H.Zeynalov yüksək təşkilatçılıq qabiliyy əti və işgüzarlığı sayəsində texnik və Baş texnik vəzifələrinə irəli ç əkilmişdir. A.H.Zeynalov X əzər dənizində neft və qaz yataqlarının istismarı prosesində, hidrotexniki qurğuların tikintisində, təmirində və onlara sualtı-texniki xidmət göst ərilməsində fəal iştirak etmiş və müxtəlif dövrlərdə yüksək əmək göst əricilərinə nail olmuşdur. O,1992-ci ildə Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsinin 2 saylı istehsalat sahəsinə rəis müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir. Az ərbaycan Respublikasının Neft və Qaz Sənayesindəki xidmətləri yüksək 130 qiym ətləndirilən A.H.Zeynalov 1981-ci ildə «Əməkdə fərqlənməyə görə» medalı, 1999-cu ild ə isə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif o lunmuşdur. O, 25 mart 2005-ci ild ə vəfat etmişdir. A LEKSANDR MİXAYLOVİÇ LİPİN A.M.Lipin 1954-cü ild ə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikd ən sonra o, Odessa Dəniz Mühəndisləri İnstitutunun gəmi mexanikası fakült əsinə daxil olmuş, 1976-cı ildə həmin institutu gəmi maşınları və mexanizmi ixt isası üzrə bitirdikdən sonra 1976-1980-ci illərdə gənc mütəxəssis kimi SSRİ D əniz Donanmasının müəssisələrində mühəndis-mexanik vəzifələrində çalışmışdır. O, 1980-ci ild ə «Xəzərdənizneftdonanma» İdarəsi Sualtı-Texniki İşlər və D ənizin Neftlə Çirklənməsindən Mühafizəsi üzrə İxtisaslaşdırılmış İdarəsində «Əli Əmirov» gəmisində quraşdırılmış dərinlik dalğıc kompleksinə mexanik vəzifəsinə işə qəbul edilmişdir. Sonralar A.M.Lipin elə həmin DDK-da rəis müavini, Böyük dalğıc mütəxəssisi və kompleks rəisi vəzifələrində çalışmışdır. İdarədə çalışdığı ilk günlərdən Dərinlik Dalğıc Kompleksinin təkmilləşdirilməsi, yeni texnika v ə texnologiyanın mənimsənilməsi üçün öz bilik və bacarığını əsirgəməmişdir. Bundan başqa, A.M.Lipin dərinlik sualtı dalğıc işlərinin rəhbəri 131 kimi «Gün əşli», «Çıraq» və digər sahələrdə aparılan müxtəlif təyinatlı dalğıc işlərinə rəhbərlik etmişdir. Yüks ək təşkilatçılıq qabiliyyəti, savadı, məsuliyyəti nəzərə alınan A.M.Lipin 1994-cü ild ə «Azneft» İstehsalat Birliyinin Dalğıc və Sualtı-Texniki İşlər üzrə İstehsalat Şöbəsinin rəis müavini vəzifəsinə irəli çəkilmiş və hal-hazırkı dövrə q ədər o, bu vəzifədə çalışmaqda davam edir. A.M.Lipin dalğıc kadrların m hazırlanması və ixtisasların m artırılmasında fəal iştirak edərək, bu istiqamətdə aparılan bütün işlərdə səy və bacarığım əsirgəmir. Ail əlidir, 2 övlad atasıdır. VAQİF AĞAKİŞİ OĞLU ŞƏRBƏTOV Şerbətov Vaqif Ağakişi oğlu 1960-cı ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. O, 1976- cı ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra 2 saylı texniki-peşə məktəbində t əmirçi-çilingər ixtisasına yiyələnmiş və birbaşa istehsalata gələrək çilingər peşəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. 1980-1983-cü ill ərdə Sovet Ordusu sıraların da xidməti borcunu yerinə yetirən V.A.Şərbətov ordu sıraların dan tərxis olunduqdan sonra - 1985-ci ildən Xəzər Dəniz 132 Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsində əmək fəaliyyətini davam etdirərək, əvvəlcə t əmirçi-çilingər, sonra isə 3-cü dərəcəli dalğıc peşəsinə keçirilmişdir. Dalğıc vəzifəsində işləyərkən V.A.Şərbətov az müddət ərzində bu çətin peşənin bütün inc əliklərinə mükəmməl yiyələnmiş və özünü bacarıqlı bir dalğıc kimi göstərə bilmişdir. V.A.Şərbətovun iştirakı ilə dəfələrlə «Əli Əmirov» , «Akademik Tofiq İsmayılov» dalğıc gəmilərində yerləşdirilmiş mürəkkəb dərinlik dalğıc kompleksl ərindən istifadə etməklə 150-200 metr dərinliklərdə saturasiya üsulu ilə dalğıc işləri həyata keçirilmişdir. O, xarici şirkətlər tərəfindən təşkil edilən bir neçə ixtisasartırma və təkmilləşdirmə kursların da təhsil alaraq, öz peşəsinin ustasına çevrilmişdir. Sualtı-texniki və dalğıc işlərinin yerinə yetirilməsində xüsusilə fərqləndiyinə və neft s ənayesində uzunmüddətli vicdanlı əməyinə görə V.A.Şərbətov 2002-ci ildə ümummilli liderimiz Heyd ər Əliyev tərəfindən «Tərəqqi» medalına layiq görülmüşdür. Ail əlidir, 2 övlad atasıdır. 133 Epiloq əvəzi *** Budur, g əldik, gedirik, xoşca qal, qardaşım dəniz, bir az qumundan götürdük, bir az da sonsuzluğundan, bir azacıq da işığından, bir azacıq da kədərindən, n ələr anlatmadın bizə d əniz olmağın q əzavü - qədərindən. Bir az da ümidliyik, bir az daha adam olduq, budur, g əldik, gedirik, xoşca qal, qardaşım dəniz... NAZIM HİKMƏT 134 ABREVİATURALAR 1. ABƏŞ - Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti 2. ARDNŞ - Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti 3. BDKA - Beyn əlxalq Dəniz Kontraktorçuları Assosiasiyası 4. CODERO - Caspian Offis ə for Diving and Emergənsy Rescue Operations 5. DDK - D ərinlik Dalğıc Kompleksi 6. DTS - D ərinlik Təmir Stansiyası 7. EHM - Eksperimental Hiperbarik M ərkəz 8. HSA - Hey ətsiz Sualtı Aparat 9. HDQ - H ərbi Dəniz Qüvvələri 10. İDG - İxtisaslaşdırılmış Dalğıc Gəmisi 11. XDDQXİİ - Xəzər Dəniz Dalğıc Qəza Xilasetmə İşləri İdarəsi 12. KOMEKS (DEK) - D əniz Ekspertizası Kompaniyası 13. KİSQV - Kabellə İdarə Olunan Sualtı Qaldırıcı Vasitə 14. NASA (MAA) - Milli Aerokosmik Agentlik 15. NOAA (OATMİ) - Okean və Atmosferin Tədqiqi üzrə Milli İdarə 16. SDK - Saturasiya Dalğıc Kompleksi 17. STİİ - Sualtı - Texniki İşlər İdarəsi 18. YTƏS - Yüksək Təzyiqin Əsəb Sindromu 19. ÜFDK (SPİD) - Üfürülən Fərdi Dalma Kamerası 135 TERMİN VƏ BƏZİ MÜRƏKKƏB SÖZLƏRİN İZAHI Akvanavt - Uzun müdd ətli dalma (saturasiya) metodu ilə sualtı işləri yerinə yetirm ək üçün xüsusi hazırlıqlı və sağlamlıq göstəricilərinə görə seçilmiş dalğıc Akvalanq - 1944-cü ild ə fransız İ.İ.Kusto tərəfindən avtonom hava balonu varian tında yaradılmış tənəffüs aparatına verilmiş ad Osminoq - D əniz heyvam Aerostat - Hava balonu (şarı) Anod - Müsb ət yüklənmiş elektrod Akril - Yüks ək təzyiqə davam gətirən şəffaf, süni hazırlanmış material. Bu materiallardan barokameraların , sualtı aparatların illüminatorları hazırlanır Antropomorf skafandr - İbtidai skafandr Buraz - G əmilərin bağlanması üçün istifadə olunan kəndir Barokamera - Dalğıcların (akvanavtların ) qaz mühitinin yüksək təzyiqi altında yerl əşməsi üçün nəzərdə tutulan, öz konstruksiyasında olan daxili (yaşayış) bölm ələri və əhatə mühitinin arasındakı təzyiq fərqlərini tənzimləmək üçün vasit ələrlə, habelə həyat təminedici və digər sistem, qurğularla təchiz edilmiş möhk əm (davamlı) hermetik tutumdur (həcmdir) Buy - D ənizdəe, göldə və çaylarda lövbər salınan yeri və ya təhlükəli yerləri göst ərən üzücü nişan Batiskaf - Böyük d ərinliklərə enmək üçün heyətli avtonom aparat Ballast - Tarazlığı saxlamaq üçün yük Barom ərkəz - Təzyiq altında dalğıcların məşq, müalicə, eksperiment, elmi t əcrübə apardığı mərkəz 136 Batisfera - D əniz dibini tədqiq etmək üçün heyətli kamera Dekompressiya - Dalğıc barokameralarında təzyiqin azaldılması və ya dalğıcın d ərinlikdən qaldırılması zamanı orqanizmin indiferent qazlardan təmizlənməsi prosesidir. Dekompressiya müxt əlif dərinliklərdə təzyiqin azaldılması sürətini (d ərinliklərdən qaldırma sürəti), dayanacaqların dərinliklərini və miqdarım, dayanacaqlarda qalma müdd ətini, qaz qarışıqlarından (qazlardan) istifadə qayda larını və onlarla dalğıcların nəfəsalma müddətini özündə əks etdirən rejiml ərlə aparılır « Dalğıc zəngi» - Dalğıc barokamerasının bölməsi ilə birləşmək üçün qurğusu olan dalğıcları (akvanavtları) dərinliyə çatdırmaq, dərinlikdə onların işini təmin etm ək, yuxarı səthə qaldırmaq, habelə dərinlik dalğıc kompleksində qəza şəraiti olduqda onları xilas etmək üçün xüsusi konstruksiyalı barokameradır Qaleon - Avarla h ərəkət etdirilən qədim gəmi növü İnert qazlar - Təsirsiz, bir atomlu qazlar. Hidrogen, helium, arqon, kripton və s. Hava dalğıcı - Yalnız hava ilə tənəffüs etməklə su altında işləyən dalğıc. Ad ətən hava dalğıcları 55-60 m dərinliyə qədər suya enirlər Hidrolokator - Özl ərindən elektromaqnit dalğaları şüalandırmaq və obyektl ərdən əks olunaraq geriyə qayıdan exosiqnalları qəbul etməklə sualtı obyektl ərin yerini müəyyənləşdirməkdə istifadə olunan elektronaviqasiya aləti Hidrotank - Sahil hiperbarik kompleksl ərin tərkibinə daxil olan, yüksək təzyiqə hesablanmış böyük həcmli hermetik həcm. Bu həcmlərdə su doldurmaq və 137 h əcmdaxili təzyiqi qaldırmaqla müxtəlif dərinlikləri imitasiya etmək mümkündür. Akvanavtların öyrədilməsi, təlim keçmələri və müxtəlif dalğıc texnikasının sınağını keçirm ək üçün istifadə edilir. Bunun üçün hidrotankın 3/4 hissəsi su ilə doldurulur, qalan hava hiss əsi lazım olan təzyiqə (dərinliyə) qədər artırılır. Hidrotanka daxil olma ad ətən nəzərdə tutulmuş birləşdirici kamera və hidrotank arasında təzyiqlər b ərabərləşdirildikdən sonra mümkün olur. Hidrokompas (dalğıc kompası) - Su altında dalğıcın istiqamət təyin etməsi üçün sualtı cihaz ən geniş yayılmış maqnit qol kompaslarıdır ki, əsas işləmə prinsipi cihazın maqnit əqrəbinin Yerin maqnit xəttinə istiqamətlənməsidir. Bu tip kompasların ölçüləri kiçik, çəkisi azdır. Qol saatı formasında hazırlanır və dalğıcın qoluna bağlanır. Hermetik - qapalı Hidrotexniki qurğular - Dəniz, göl və çaylarda su içəri-sində qurulmuş (tikilmiş) qurğu Hidrostatik - Mayenin müvazin əti, habelə maye içərisinə salınmış cisimlərin tarazlıq qanunlarından bəhs edən elm Hidrodinamik - Mexanikanın mayelərin hərəkət qanunlarını öyrənən şöbəsi Hidoks - Hidrogen v ə oksigen qazlarından hazırlanmış süni tənəffüs qaz qarışığı Hidroleoks - Hidrogen, helium v ə oksigen qazlarından hazırlanmış süni tənəffüs qaz qarışığı Hidronavt - Hidrotankda işləyən dalğıc Helioks - Helium v ə oksigen qazlarından hazırlanmış süni tənəffüs qaz qarışığı Helium tremoru - əzələ zəifliyi 138 Kompressiya - Dalğıcın dalğıc ləvazimatında və ya qazlı şəraitdə barokamerada qalması zamanı təzyiqin qalxması prosesinə deyilir Kesson x əstəliyi (Dekompressiya xəstəliyi) - Dekompressiya rejiminin pozulması zamanı və ya sonra qanda və toxumalarda qalan sərbəst qaz, qaz qabarcıqlarından yaranan kompleks patoloji dəyişiklik zamanı qan damarlarında qaz qabarcıqları qalaraq, orqanizmdə normal qan dövranmı pozur, nəticədə, orqan və toxumalarda hipoksiya yaranır. Təzyiq altında tənəffüs qazı qanda həll olur. Həll olma miqdarı təzyiq-dən (dərinlikdən) və təzyiq altında olma müddətindən və to xumaların qazı həll etmə əmsalından asılıdır. Düzgün dekompressiya rejimində, qanda h əll olmuş indiferent qazlar ağ ciyər və dəri vasitəsi ilə orqanizmdən xaric olur, qan da marlarında və toxumalarda qaz qabarcıqları qalmır. Xəstəliyin yüngül, orta ağır və ağır formaları var. Kesson xəstəliyinin radikal müalicəsi, xüsusi rejimli müalic ə rekompressiyasının aparılmasıdır. Müalicə rekompressiyası zamanı dərman müalic əsindən istifadə olunur Korroziya - Metalın turşular və ya atmosfer təsirindən yeyilib dağılması Manipulyator - Sualtı aparatlarda müəyyən işləri (burğu, tutucu, qayka açan v ə s.) yerinə yetirə bilən müxtəlif (3,4,5,7 və s.) sərbəst hərəkət imkanı olan mexanizm Mezoskaf - Orta d ərinliklərdə tədqiqat aparmaq üçün su-altı aparat Mundştuk - Tənəffüs aparatının bir hissəsi olub tənəffüs şlanqlarının giriş və çıxışım hidrokostyuma və ya ağızlığa birləşdirilir 139 Normobarik - Normal atmosfer t əzyiqli Reg ənerasiya - Qapalı hermetik həcmdə, pozulmuş hava terkibinin bərpa olunma prosesi Stratonavt - Stratosfere uçuş mütəxəssisi Sonar - Sualtı aparatlarda istifadə olunan hidrolokator Stratostat - Stratosfere qalxmaq üçün aerostat Şlem - Dalğıc geyim dəstinin bir hissəsi olub, dalğıcın başını sudan qoruyur. Görünüşü və quruluşu dalğıc geyim dəstinin tipindən asılıdır. 140 Ədəbiyyat 1. Qarayev R.N. Dalğıc işləri üzrə praktikum. Bakı, «ELM», 1999-cu il 2. Əliyev N, Qarayev R, Marin V. Dərin sular dalğıc komplekslərinin texniki istisınarı qaydaları Bakı, «ELM», 1999-cu il 3. Годжаев М.О., Р.Э.Агаев Экстренная медицинская помощь при заболеваниях водолазов в экспедиционных условиях Баку, "Ширваннешр", 2000 г. 4. Меренов И.В., Смирнов А.И., Смолин В.В. Водолазное дело, (терминологический словарь) Ленинград, "Судостроение", 1997 г. 5. Занин В.Ю., Малюзенко Н.Н., Кокоша В.В., Чебыкин О.В. Снаряъение подводного пловца. Санкт-Петербург, "Культурная инициатива", 2000 г. 6. Боровиков П.А., Самарский В.Н. Подводная техника морских нефтепромыслов. Ленинград, "Судостроение", 1980 г. 7. Гольдин Э.Р., Козлов В.П., Челышев Ф.П. Подводно-технические, судоподжемные и аварийно-спасательные работы. Москва "Транспорт", 1990 г. 8. Нессирио Б.А. Рождение метода "Насыщенных погружений". 9. Санкт-Петербург, "ИПК БИОНТ" 2004 г. 10. Меренов И.В., Смолин В.В. Справочник водолаза вопросы и ответы. Ленинград, "Судостроение", 1990 г. 11. "Октопус" журналы, Москва, 2001 - 2004 г.г. 141 12. Малов В. Подводные исследования. Москва, "СЛОВО/8ШУО", 2001 г. 13. 12. Arthur Y., Bachrach, Ph.D. Barbara Mowery Desiderati, Mary Margaret Matzen. A Pictorial Nictory of Diving USA California Best Publishing Comrany San Pedro, 1988 u. 14. 13. Большая Советская Энциклопедия. Москва, Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1970 - 1978 г.г. 15. Лившиц Б.И. Газ страны советов. Москва, "Недра" 1989 г. 142 KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Proloq əvəzi .......................................................... 3 Ön söz ................................................................ 4-6 Suyadalmalar: tarixe bir n əzer ........................... 7-16 Fasil əsiz tənəffüs imkam variantı ................. 17-19 Avtonom hava-balon t əneffıis aparatı variantı... 20-25 Saturasiya üsulu il ə suyadalma variantı ........... 26-72 Suyadalmalar: ibtidaid ən kamilliyə doğru ....... 73-86 Hey ətsiz sualtı aparatlar (NSA) .................... 87-108 X əzərdə dalğıc və sualtı-texniki işlər ......... 109-118 Tarixd ə qalanlar ............................................ 119-137 Epiloq əvəzi ........................................................ 138 Abbreviaturalar .................................................. 139 Termin v ə bəzi mürekkəb sözlərin izahı . 140-144 Ədebiyyat ..................................................... 145 143 144 Document Outline
Yüklə 2,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|