Samarqand davlat arxitektura-qurilish

15.2. Mediani qo'llash kompetensiyasi - elektron o'qish va o'qitish vositalarini tanlash va
ishlab chiqish amaliyoti.
Zamonaviy “Pedagogik – psixolog lug’ati” mediata’lim tushunchasini “pedagogikadagi
ommaviy kommunikatsiyalarni o’quvchilar tomonidan o’rganish” deb tariflaydi. Mediata’limni
asosiy maqsadi – zamonaviy axborot sharoitlarida yangi avlodni xayotga tayyorlash, turli
axborotlarni qabul qilish, uni tushunishga o’rgatish, ruxiyatga ta’sirini anglash, texnik vositalar
va zamonaviy axborot texnologiyalar yordamida kommunikatsiyalarni noverval shakllari asosida
muomala usullarini o’rganishi.
“Ta’lim soxasidagi siyosat va yangi axborot texnologiyalar” Rossiya Federasiyasi Milliy
ma’ruzasida YuNESKO ning II Xalqaro konggressida (1996 yil iyul, Moskva) “Informatika va
ta’lim”da ta’lim axborotlashtirishi yangi davlat ta’lim dasturini xayotga tadbiq etishning asosiy
vositasi deb tushuniladi. Tor mutaxassisli pragmatik maqsadlardan fundamental fanlararo
bilimlarga o’tiladi. Oliy maktabning axborotlashtirish strategiyasida prinsipial daqiqalaridan
biri deb ta’lim axborotlashtirilishidan jamiyat va Rossiya mintaqalarini axborotlashtirishga o’tish
hisoblanadi
Ta’lim tizimini, jamiyat xayotini axborotlashtrish ta’sirini baholashda xozirgi daqiqalik
extiyojlardan kelib chiqmay, balki tasavvurdagi kelajak modeliga tayanish zarur, chunki texnik
qoloqlik va samarasiz xarajatlar shubhasiz tayin. Oliy ta’lim tizimi yuqori tajribali ishchi kuchini
tayyorlash manbai sifatida ish bilan ta’minlash sohasi xususiyatlarini ko’zda tutish kerak va
shunday ish joylariga bitiruvchilarni tayyorlash kerakki, ma’suliyat sifati muntazam o’zgarib
tursa, vertikal menejment tarmoqliga almashsa, axborot turli norasmiy kanallar orqali uzatilsa,
bo’ysunishdan ko’ra shaxsiy taklif baholansa va barcha strategiyalar birlashsa, milliy chegaralar
uchun bozor munosabatlari ekspansiyasiga asoslanadi.
O’quv jarayoni qatnashchilarini axborotlashtirilishining 2 turda yo’nalishdagi
tendensiyalari xozirgi paytda aniqlanyapti. Birinchisi turli axborotlarni ko’payishi, zamonaviy
bazalar va ma’lumot banklari yaratilishi, dasturiy ta’minot va uslubiy, statistik materiallarni
nashrdan chiqarish bilan kuzatiladi. Ikkinchidan, qarama – qarshisi, obyektiv va subyektiv
xarakterga ega axborot oqimlarini tanlash tendensiyasi bilan bog’liq.

---

Obyektiv xarakterga ega chegaralashlar yopiq normativ dalolatnomalar bilan bog’liq
yuqori to’lovlar kiritilgani sababli axborotga kirish qisqartiriladi. Subyektiv xarakterga ega
chegaralashlar o’qituvchilarning uquvsizligi va talabalarni xolatga tez moslasha olmasliklari va
kerakli axborotni topa olmasliklari, ulardan kasbiy foydalana olmasliklari bilan bog’liq.
Oliy ta’lim doirasida axborot texnologiyalarni ishlatishning 3 ta o’zaro bog’liq sohalarini ajratish
mumkin: auditoriya mashg’ulotlari uchun, elektron kutubxonalar, Internet.
O’quv jarayonida kompyuter texnologiyalari asosida o’qitilishini zamonaviy bosqichida
qo’llanishi o’qitish usuli sifatida kompbterni galdan galgacha emas, balki muntazam birinchi
mashg’ulotdan oxirigisigacha ishlatilishi ko’zda tutiladi.
O’qituvchi kompyuter dasturlarining yaratilishi, ayniqsa maxsus asboblarning
ishlatilmasligi – bu kun mehnat talab etuvchi mushkul ish. Ko’p ijodiy jamoalar tomonidan
ishlatiladigan texnologiya bir yil ichida 400 – 800 axborot va grafik kadrlardan iborat dasturiy
mahsulot ishlab chiqishga imkon beradi. Ayrim o’qitilish kompyuter dasturlarini ishlab chiqish
bir necha yilga cho’ziladi. 1 soatlik kursni tayyorlash uchun mutaxasislar 50 dan 500 soatgacha
ishlaydilar. (13) Bunday ishni 10 – 15 yil avval juda katta va yaxshi moliyalashgan jamoalar
bajarar edilar. Dj. Morris ta’kidlariga ko’ra (14), 1984 yilda ishlab chiqilgan elektron kursining 1
soati 10000 dollar qiymatiga ega edi. A. Bork (15) ekspert ko’rsatmalariga asosan 1985 yilda
oliy matematikadan 6 – semestrli avtomatlashtirilgan kursni ishlab chiqishga 3 – 5 mln. dollarli
xarajatlar kerakligini aytdi. Xozirgi kunda kompyuter o’quv dasturlarini ishlab chiqish uchun
xarajatlar 3 – 5 barobar kamroq, lekin ular ham mahsus moliyalashtirilmagan kichik jamoalarga
og’ir keladi. Bu esa ta’limning qo’shimchalarni ishlab chiqish va tarqatilishi yo’lidagi
muammolardan faqat kichik qismidir.
Ta’lim tizimining faqatgina o’zida ko’pgina pedagogik tajribalarni qo’yish va ularni
natijalarini baholash juda mushkul. Ilg’or axborot texnologiyalar imkoniyatlarini o’quv
tajribalarni o’tkazishda qo’llashni qimmatligi Rossiyalik o’qituvchi va muammolarni yechuvchi
mutaxasislarni qiyinchiliklarni va keraklili moliyalashtirilishning yo’qligini inobatga olgan
holda juda qiyin ahvolga solmoqda.
A.Kuchment (16) dalillariga ko’ra, ta’limga qaratilgan Rossiya investisiyalari shundayki,
Rossiya bilim saviyasi bo’yicha 38 - o’rinni, iqtisodning raqobatdoshligi bo’yicha 53 – o’rin va
iqtisodiy erkinlik bo’yicha 115 – o’rinni egallaydi. 1997 yilda axborot texnologiyalari xarajatlari
kishi boshiga AQShda – 1095 USDni, Germaniyada – 613 USDni, Rossiyada – 14 USDni,
(AQSh xarajatlarini 1,28 %) tashkil etadi. 70 yillarning oxiridan (axborot va ilmiy texnik
qoloqlik) boshlab bizning jamiyatimizni dunyo miqiyosidan axborot va ilmiy texnik qoloqligi
eksponensial darajada o’sib bordi. Rossiya ekspertlari ma’lumotiga ko’ra 1989 yilda Sovet
olimlarining axborot ta’minoti ishlari AQSh (17) hamkasabalariga nisbatan 10 barobar past edi.
Ilmiy – ta’lim davlat potensiali keskin pasaydi. Rossiya umumiy axolisining 37% - oliy va
o’rta maxsus ma’lumotli bo’lsada, Rossiya intelektual davlat maqomiga ega bo’lishga noloyiq
deb topildi, chunki axolining voyaga yetgan qismidan 40 – 60 % oliy ma’lumotga (18) ega
bo’lishi shart. Shunday fragmentarlik kelib chiqadi. O’qitilishning kompyuter texnologiyalari
asoslarini ommalashtirishning tizimi mavjud emasligi, ta’lim loyixalarini ma’qul natijalarini
tirajlash mumkin emasligi. Ta’lim maqsadlariga qaratilgan axborot texnologiyalarni qo’llashning
yoyiq taxlili rivojlangan xorijiy davlatlarda qiziqishga loyiq.
Dunyoning yetakchi davlatlarida (Buyuk Britaniya, AQSh, Kanada, Avstraliya, Fransiya va
boshqalar) 60 – yillardan boshlab mediata’limga asosiy e’tibor qaratila boshladi, u o’quvchi va
talabalarga mediamadaniyat dunyosiga bemalol kirishga yordam beradi, ommaviy axborot
vositalari tilini o’rganishda, mediamatnlarni taxlil qilishni o’rganishda yordam beradi.
1987 yildan boshlab Kanadaning Ontario shahrida besh mingga yaqin o’rta maktablarda
(7 – 12 sinflarda) mediata’lim majburiy fan sifatida kiritildi, Avstraliyada 1990 yildan boshlab
bu fan 1 – 12 sinflarda (bolalar bog’chalarida ham) kiritildi.
Dastlab AQShda mediamadaniyatdan farqli mediata’lim Kanada yoki Fransiyadagidan sustroq
rivojlandi, lekin 90 yillarga yaqin Amerika mediata’lim tizimi tuzulganligi haqida so’z yuritish
mumkin, sayt Internet tarmoqlari, nashrlar, konferensiyalar orqali boshqa davlatlarga ta’sir etadi.

---

AQShda bir necha yirik mediata’lim assosiasiyalari faoliyat ko’rsatyapti. (Center for Media
Education) mediata’lim markazi Vashintonda, Los – Andjelesda mediabilimlar markazi,
Shimoliy Karolinadagi fuqarolar “mediabilimlar tomonida” xarakati (Citizens for Media
Literacy) va boshqalar. Mediata’lim obro’sining o’sishi shunga olib keldiki, 90 – yillarda
AQShning 12 shaharida mediata’lim va mediabilimlar bo’limlaridan ta’lim standartlariga kiritish
qabul qilindi.
O’qituvchilarning kasb assosiasiyalari qo’shimcha qilib o’z davlat standartlariga mediata’limni
kiritishga harakat qildilar.