Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O‘rta Osiyo orografik tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari.
|
Tayanch iboralar: tekislik qismi, tog‗lar, tog‗ oralig‗i botiqlari,
geologik taraqqiyotini relefga ta‘siri, relefga inson ta‘siri, zilzilalar, foydali qazilmalari. O‗rta Osiyoning tabiati juda xilma-xildir, uning tekislik qismi Turon pastekisligi bo‗lib, bir necha yuzlab kilometr yursangiz ham bironta daryoni uchratmaysiz. Bu yerda oy shaklini eslatuvchi barxanlar dengizini va minglab sho‗rxok botiqlarni uchratamiz. O‗lkaning tog‗li qismida har qadamda daryolar, jilg‗a va soylar, sharsharlarni hosil qilib oquvchi daryolarni ko‗rasiz. Tog‗oldi tekislik qismida bahor faslida va qor eriganda tez oquvchi daryolarning «izi» saqlanib qolgan yuzlab toshli quruq o‗zanlarni kuzatasiz. O‗rta Osiyoning tog‗li hududida qadimgi muzliklarning qoldiqlari - ko‗llar, morenalar, tog‗simon vodiylar, sirksimon chuqurliklar saqlanib qolgan. Tekislik qismida esa qumlar ostida qolgan shaharlar, ularning harobalari, qishloqlar va daryo o‗zanlarining izlarini ko‗rish mumkin. O‘rta Osiyo orografik tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari. O‗rta Osiyo orografik tuzilishi jihatidan, eng avvalo ikkita katta qismga: G‗arbiy (80% hududini egallab yotgan Turon pastekisligi) tekislik va 20% hududini ishg‗ol etgan tog‗ massivlaridan (Tyanshan, Pomir va boshqalar) iborat bo‗lgan Sharqiy qismga bo‗linadi. O‗lkaning tekislik qismida ancha maydonlarni mutloq balandligi dengiz sathidan past bo‗lgan cho‗kmalar (Qoraqiya-132 m, Mingbuloq-81 m va boshqalar) egallab yotadi. Tog‗li hududlarda, (Pomir tog‗ida) (maksimal) mutloq balandligi 7690 m ga yetgan cho‗qqilar bor. 23 2-chizma. O‗rta Osiyoning orografik chizmasi (G‗ulomov, Vahobov, Hasanov bo‗yicha. 1997 y.) O‗rta Osiyoning hozirgi orografik tuzilishining dastlabki tassavurlari XIX asrning ikkinchi yarmida P.P.Semenov-Tyanshanskiy, N.A.Seversov va I.V.Mushketov tekshirishlaridan keyin shakllangan edi. Yuqorida nomi ko‗rsatilgan olimlarning tekshirishlaridan so‗ng O‗rta Osiyo tog‗li qismining asosiy orografik chiziqlarining mutloq kenglik bo‗ylab cho‗zilganligi aniqlandi. Ushbu aniqlash – A.Gumbolt yozganidek, tog‗ tizmalari meridian bo‗ylab cho‗zilgan emasligini, ya‘ni A.Gumbolt vaqtida, O‗rta Osiyo tog‗lari vulkanik tog‗ jinslaridan tuzilgan degan qarashni ham tasdiqlamadi. P.P.Semenov - Tyanshanskiy, asosan I.V.Mushketov (1886, 1906) tekshirishlari natijasida O‗rta Osiyoda cho‗kindi tog‗ jinslarining keng tarqalganligini aniqladi. I.V.Mushketov O‗rta Osiyoning tog‗li qismida paleozoy va mezazoy davrlarining yotqiziqlari, tekislik qismida esa ko‗proq yosh tog‗ jinslari tarqalganligini ta‘kidlab ko‗rsatadi. O‗rta Osiyoning eng baland tog‗ tizmalari Himoloy bilan birgalikda, Yevropa-Osiyo Alp tog‗ mintaqasining eng baland g‗arbiy chekkasini ishg‗ol qiladi. O‗rta Osiyoning sharqiy qismidagi tog‗ tizmalari ikkita, ya‘ni Tyanshan va Pomir tog‗ sistemalariga mansubdir. Hozirga qadar ana shu ikkita tog‗ massivlari o‗rtasidan o‗tadigan chegara aniqlangan emas. Ba‘zi bir mutaxassis olimlar (Gvozdeskiy 1955) Oloy tog‗ sistemalarini, uni Tyanshan va Pomir o‗rtasida joylashgan alohida mustaqil tog‗ sistemalari qilib ajratadi. 24 O‗rta Osiyoning ayrim haritalarida, ayniqsa tabiiy haritasida, uning orografik sxemasida (2-chizmaga qarang), bu hududda tizmalarning kenglik bo‗ylab yo‗nalganligi aniq aks ettirilgan. Ko‗pgina tog‗ oralig‗i cho‗kmalari ham kenglik bo‗ylab yo‗nalgan. O‗rta Osiyo hududining orografik tuzilishga xos bo‗lgan qonuniyatlarining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|