Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Ijtimoiy oqibatlar: Orol bo‗yi rayonlarining sahrolanish jarayoni 
kuchayib borayotgan bir paytda Amudaryo suvining keyingi vaqtlarda haddan 
tashqari ifloslanib ketishi, sho‗rlik darajasining ortishi sug‗oriladigan 
dehqonchilikda asosiy muammogina bo‗lib qolmay, aholini toza suv bilan 
ta‘minlash masalasini ham tang holatga olib keldi. Gap shundaki, Amudaryoga 
xuddi Sirdaryodagidek, vohalardan oqib chiqqan zovur, oqova va boshqa 
toifadagi suvlarning tashlanishi tufayli daryo suvi shu darajada ifloslanib 
bormoqdaki, qish va bahorning ayrim kunlarida, quyi Amudaryoda uni iste‘mol 
qilish qiyinlashmoqda. Daryo suvining sho‗rligi 4-5g. ga yetib qoldi. Suvning 
qattiqligi esa normal holatdan 1,5-2 barovar oshib ketmoqda, binobarin, undan 
ichimlik sifatida foydalanish davlat standartiga to‗g‗ri kelmaydi. Amudaryo 

---

124 
deltasidagi o‗zanlarda doimiy oqim mavjud bo‗lmaganligi uchun aholini 
ichimlik suvi bilan ta‘minlash maqsadida Oqboshli, Qipchoqdaryo, Erkindaryo, 
Ko‗hnadaryo, Qartabayuzok kabi bir necha o‗zanlarga Amudaryo orqali 
bahorda suv yuboriladi, ya‘ni ularda suv to‗planib, qo‗lbola suv ombori tashkil 
qilinadi. Yoz, kuz va qishda ushbu suvdan aholi iste‘moli uchun foydalaniladi. 
Biroq o‗zanlarda suvning oqmasligi, mol podalarining u qirg‗oqdan bu 
qirg‗oqqa haydab o‗tilishi va sug‗orilishi natijasida ular shu darajada 
ifloslanadiki, bu yerdagi suv ichishga butunlay yaroqsiz bo‗lib qoladi. 
Iflos suvlarning iste‘mol qilinishi aholi o‗rtasida yuqumli kasalliklarning 
tarqalishiga sabab bo‗lmoqda, shuningdek, qishloq va shaharlarning sanitariya-
gigiyena holati yomonlashuviga olib kelmoqda. Ayniqsa, bu hol deltaning 
shimoliy qismida, suv juda iflos holda yetib kelayotgan qishloq va aholi 
manzilgohlarida, suvdan foydalanish masalasida juda katta qiyinchiliklar 
vujudga kelmoqda. Shunday qilib, Orol dengizining qurishi natijasida tabiiy-
geografik muhitning yomonlashuvi,ichimlik suvi sifatining yomonlashuvi, 
buning ustiga qishloq xo‗jaligini ximiyalashtirish odamlar yashaydigan 
sharoitni mutlaqo noqulay, hatto g‗ayri tabiiy qilib qo‗ydi, bu esa aholi 
o‗rtasida har xil kasaliklarning ko‗payib ketishiga sabab bo‗lmoqda. Orol bo‗yi 
zonasida keyingi 15 yil ichida ich terlama (bryuchnoy tip) kasali bilan 
kasallanish 29 martaga, gepatit (jigar kasali) bilan og‗rish 7 martaga ko‗paydi. 
Boshqa har xil kasaliklar turlari ham ko‗payib ketdi. Yosh bolali ayollarning 
70% i anemiya (kam qonlik) kasali bilan og‗rigan. Ayniqsa, yosh bolalar o‗limi 
juda ko‗p. Har 1000 tug‗ilgan boladan 100 tasi o‗layotir. Qoraqolpog‗istonning 
Bog‗ot rayonida yosh bolalar o‗limi har ming kishiga hisoblaganda 110 tadan 
ham oshib ketdi va dunyoda birinchi o‗ringa chiqdi: bu ko‗rsatkich Taylandda 
(88 ta), Meksikada (82), Sudanda (81), Kosta-Rikada (78), Iordaniyada (75), 
Kolumbiyada (74), Suriyada (73) va hokazo. Keyingi vaqtda bolalarning mayib 
va nimjon bo‗lib tug‗ilishi ko‗payib bormoqda. Turkmanistonning Toshhovuz 
viloyatida ham jiddiy vaziyat kuzatilmoqda. Bu yerda har xil yuqumli 
kasalliklar bilan kasallanish umumiy Respublikaning o‗rtachasiga nisbatan 2-3 
marta yuqori (16-jadval). 
Shunday qilib Orol bo‗yi zonasida aholi o‗rtasida har xil kasalliklar 
ko‗payib bormoqda. 
«Orol-89» 
- 
ekspeditsiyasi 
qatnashchilarining 
dispanserizatsiya ma‘lumoti bo‗yicha, aholisining 74% har xil kasalliklarga 
duchor bo‗lgan. Orol bo‗yi zonasida yana bir eng yomon «kasalliklardan» biri – 
ishsizlik. Masalan, faqat Orol shahrida, baliq ovlash xo‗jaligining yo‗qolishi 
natijasida, ya‘ni dengizda kema yurishi u bilan bog‗liq bo‗lgan kemalarni 
remont qilishning yo‗q bo‗lishi natijasida 5000 kishi ishsiz qoldi. Dengizning 
qarama-qarshi qirg‗og‗idagi Mo‗ynoq shahrida ham xuddi shunday vaziyat 
vujudga kelgan. Umuman, butun Orol zonasi uchun, umuman to‗liq ish bilan 
ta‘minlanmaslik harakterlidir. 

---

125 
Orol dengizining taqdiri Amudaryo va Sirdaryodan keladigan suv 
miqdoriga bog‗liq. 2000 yildan boshlab daryolardan kelayotgan suv hajmining 
keskin kamayib ketishi uning sathini falokatli tushib ketishiga olib keldi. Orol 
sathining 28,5 m (2004 yil sentyabr) mutlaq balandlikka tushishi natijasida 
Katta dengiz Arxangelskiy marzasi bo‗yicha ikki qismga ajraldi: Ustyurt 
platosining sharqiy chinkiga tutashgan kambar akvatoriyada nisbatan chuqur 
(dengiz sathining minus 16 m pastda) G‗arbiy qism va sayoz Sharqiy qism 
tarkib topdi. Bu vaziyatda G‗arbiy qism uzoq vaqt kichik sho‗r ko‗l vazifasini 
o‗taydi, Sharqiy qism tobora sho‗rlanib borishi va bug‗lanishga sarf bo‗lishi 
natijasida sekinlik bilan qurib, ulkan sho‗r-ko‗lga aylanadi. Bunda markaziy 
qismda sayoz o‗ta namokobli ko‗l va uning atrofida ma‘lum mintaqalar 
bo‗yicha kuchli sho‗rlangan sho‗rxoklar (avvalgi botqoqli, bilqillama, undan 
keyingi mintaqada nam, so‗ngra qatqoloq, sho‗rxoklar mintaqasi vujudga 
keladi. Demak, istiqbolda Katta dengizning sharqiy qismda akvatorial 
landshaftlar tarkib topishi bashorat qilinmoqda (Rafiqov 2006 y.)). 
Orol sathini ma‘lum bir mutlaq balandlikda saqlab qolish uchun hozir 
turlicha fikrlar o‗rtaga tashlanmoqda. Ba‘zilar Kaspiy dengizidan boshlab 
maxsus kanal qazib uni Orol bilan tutashtirish lozim deydilar. Shuningdek, 
boshqa ko‗pgina har-xil fikrlar ham mavjud. Orol muammosini hal qilish, 
olimlarning va mutaxassislarning vazifasi. Lekin shuni aytish kerakki, Orol 
muammosini hal qilish tub mohiyati bilan suv resurslaridan oqilona 
foydalanishni amalga oshirishga bog‗liq. Lekin shuni aytish kerakki, yaqin 
kelajakda Orol dengizini avvalgi ko‗lamda (o‗lchamlarda) tiklash haqiqatdan 
uzoqda. Orol bo‗yidagi ekologik krizisni tugatish kompleks va butun Orol 
deltasi hududi bo‗yicha olib borilishi kerak. Tuzli chang va tuzlarni ko‗tarilishi, 
qumlarni ko‗chib yurishini to‗xtatish, xususan qumlarni Amudaryo va Sirdaryo 
deltalariga bostirib kirishini oldini olish maqsadida ularni mustahkamlash, tuz 
to‗zishi mumkin bo‗lgan joylarni shamolga berilishini oldini olish uchun 
ma‘lum tadbirlarni qo‗llash amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu borada 
fitomelioratsiya tadbiri yaxshi samara berishi aniqlangan. Eol relefi mavjud 
bo‗lgan mintaqalarda psamofitlarni ekish bilan qumlarni mustahkamlash 
borasida hozirda yaxshi natijalarga erishilmoqda. 
 
Aqliy hujum: 
1. Orol dengizining qurishi va Orol muammosini ayting. 
2. Orol dengizining qurish sabablari tushuntirib bering. 
3. Orol dengizi qurishining ekologik oqibatlari ayting. 
4. Orol dengizi qurishining iqlimga ta‘sirini tushuntiring.
5. Orol dengizi qurishining iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari tushuntiring