Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Orol dengizining qurish sabablari. Yaqin o‗tmishda, ya‘ni 1950 – yillarda, 
Orol dengizining suv sathi 53,0 m mutlaq balandlikda turib, uning maydoni 
66085 km
2
bo‗lib, suv massasining hajmi – 1062 km
3
edi. Dengiz suvining 
o‗rtacha sho‗rligi – 10 g/l tashkil etardi. 
Orol dengizi asosan Amudaryo va Sirdaryo suvlari bilan oziqlanib, ular 
dengizga yiliga qariyib 60 km
3
suv quyar edi. Bu dengiz umumiy suv 
balansining kirim qismining 81% tashkil etar edi, qolgan qismi atmosferadan 
tushadigan yog‗in-sochin va yer osti suvlari hisobiga to‗g‗ri kelardi. 1950 va 
1960 yillardan boshlab O‗rta Osiyo va Qozog‗istonda sug‗oriladigan yerlar 
maydonini yangitdan kengaytirish maqsadida qator qarorlar qabul qilindi. O‗rta 
Osiyo va Qozig‗istonda sug‗oriladigan yerlar maydonining 60-yillardan 
boshlab to‗xtovsiz kengaytirilishi (keyingi 35 yil mobaynida Orol dengizi 
havzasida 3 mln. gektardan ortiq yer o‗zlashtirildi), yirik magistral kanal va 
kollektorlarning qurilishi, ulkan suv omborlarining bunyod etilishi (O‗rta 
Osiyoda 60 dan ortiq suv ombori qurildi) regionda mavjud bo‗lgan barcha 
daryolarning jilovlanishiga olib keldi. 
O‗rta Osiyoda sug‗oriladigan yerlar maydoni, ayniqsa Sovet davrida tezlik 
bilan rivojlandi. Masalan, 1975 yilda 1913 yilga nisbatan sug‗oriladigan yerlar 
maydoni O‗zbekistonda – 1485 ga dan 3 mln. 600 ming gektarga (102% ga), 
Tojikistonda – 347 ga dan 567 ming gektarga (63% ga), Turkmanistonda – 318 
ga dan 819 ming gektarga (158% ga) oshdi. Keyinchalik ham sug‗oriladigan 
yerlar maydoni to‗xtovsiz o‗sib bordi. 

---

121 
1960 yillarda Orol dengiziga suv kelishining qisqarishi natijasida 60-50 
km
3
dan 70-80 yillarda 20-30 km
3
gacha va 1989-1990 yillari 5 km
3
, undan 
keyin esa, suv havzasining sayozlashishi va sho‗rligining oshishi tezlik bilan 
o‗sadi. 1982,1986 yillarda dengizga bir tomchi ham suv quyilmadi. 1981 yilga 
kelib dengizda, kema harakatlari butunlay to‗xtadi, chunki bu yerda mavjud 
barcha portlar (Mo‗ynoq, Orol, Uchsoy, Uyali, Urga, Tayli va hokazolar) 
quruqlikda qolib ketdi, dengizning sayozlanib qolishi katta kemalardan tashqari 
o‗rtacha va undan ham kichikroq kemalarning me‘yoriy harakatiga to‗sqinlik 
qila boshladi, bu hol barcha kemalarning port shaharlar yaqinida quruqlikda 
qolib ketishiga sabab bo‗ldi. Hozirgi vaqtga kelib, dengiz sathining tushishi 
uning akvatoriyasini ikkita mustaqil suv havzasiga: Kichik (kichik shimoli-
sharqiy qismi) va Katta dengizga bo‗lindi. 1990 yilning boshlarida, Katta 
dengiz sathi, 38,6 metr mutloq balandlikka yaqin turib, uning maydoni 
taxminan 33,5 ming km
2
, hajmi – 310 km
2
tashkil etib, o‗rtacha sho‗rligi 30% 
promiliga yetdi. Kichik dengizning sathi (aerovizual tekshirish va kosmik 
rasmlar ma‘lumoti bo‗yicha) – 39,5 m mutlaq balandlikda turib, uning maydoni 
taxminan 3 ming km
2
, hajmi – 20 km
2
ni tashkil etdi. Shunday qilib, 1990 
yilning boshiga kelib, Katta va Kichik dengizlar akvatoriyasining umumiy 
maydoni 36,5 ming km
2
, suv hajmi – 330 km
3
ga teng edi, boshqacha aytganda, 
dengizning 53 m mutlaq balandlikda turgan maydonining 55% va hajmining 
31% tashkil etadi. Qisqacha qilib aytganda, Orol dengizi qurishinng va shu 
bilan bog‗liq bo‗lgan Orol inqirozining asosiy sababi – Orol dengizi havzasida 
xalq xo‗jaligini rivojlantirish strategiyasining noto‗g‗ri ishlab chiqish bo‗lgan.