Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

1.1.-jadval)
96
.
94
Максакова Л. Тенденции демографического развития в Узбекистане. http://www.ca-c.org/annual-
table-rus.shtml 
95
Ата-Мирзаев О.Б. Народонаселение Узбекистана: история и современность. –Ташкент: 
Ижтимоий фикр, 2009. – С. 55. 
96
Источники: «Узбекистан в цифрах. – 2000–2007 гг.». Статистический сборник. – Ташкент, 2008 г.; 
«Социальное развитие и уровень жизни в Узбекистане». Статистический сборник. – Ташкент, 2009 г. 

---

160 
Bundan tashqari, rasmiylashtirilmagan nikohning keng tarqalishi 
kuzatilmoqda. Bir mamlakatlarda bu o‗zgarishlar bir necha yillar oldin 
boshlanib, tez va tubdan o‗zgarishlarga olib kelgan bo‗lsa, boshqalarida – 
keyinroq, sekinlik bilan tor doirada sodir bo‗ldi. O‗zbekiston bu o‗zgarishlar 
sezilarsiz o‗tayotgan mamlakatlar qatoridadir. Ammo, aslini olganda barcha 
davlatlarda oilaning muhokamaga sabab bo‗layotgan o‗zgarishining 
belgilari yig‘indisi oila transformasiyasi deb nomlanayotgan jarayonni 
boshidan kechirayotgan bo‗lib, zamonaviy oila shakliga o‗tish sodir 
bo‗lmoqda.
Yosh oilalar muammolari borgan sari olimlar diqqatini tortib 
kelmoqda. Bu qator vaziyatlar bilan izohlanadi. Nikohning dastlabki 
yillarida bo‗lajak oilaviy munosabatlar modeli shakllanadi – hokimiyat va 
majburiyatlar taqsimlanadi, er-xotin, ota-ona va farzandlar o‗rtasidagi 
ma‘naviy aloqlar o‗rnatiladi – er va xotining bir-biriga moslashish jarayoni 
kechadi, asosiy ziddiyatlar xususiyatlari aniqlanadi va ularning ehtimoliy 
yechim yo‗llari belgilab olinadi. Oilada bolalar soni va ular o‗rtasidagi 
interval borasidagi qarorlar ham oilaviy hayotning dastlabki davrida qabul 
qilinadi. Demak, yosh oilalarni o‗rganish tug‘ilish muammolarini o‗rganish 
bilan bevosita bog‘liq. Yosh oilaviy juftlikning nikoh qurmagan ko‗plab 
do‗stlari va tanish-bilishlari borligi yosh er-xotin o‗rtasidagi munosabat va 
turmush tarzini belgilab beruvchi omillardan biri sanaladi.
Oilaga xos bo‗lgan o‗zgarishlar qator omillar bilan tavsiflanadi. 
Ushbu omillarning birinchi guruhi, xatti-harakatlarning qisqa muddatliligi 
bilan tavsiflanadi. Ular avvalo demografik tendensiyalardagi silkinishlarga 
aniqlik kiritadi. Yoki oiladagi nisbatan uzoq muddatli va tub o‗zgarishlar 
uchun turtki sanaladi. Bu omillar ijtimoiy burilishlarning dastlabki davridagi 
iqtisodiy yo‗qotishlar bilan bog‘liq. Shuningdek, o‗tgan o‗tish davri o‗n 
yilligidagi oila turmush darajasini keskin tushib ketishiga olib kelgan 
omillar, iqtisodiy tanazzullar nikoh va tug‘ilish miqdorini pasayishiga olib 
keladi. Biroq 1996-1999 yillarda oila maqomining tushib ketishi biroz 
sekinlashdi va barqarorlik belgilari paydo bo‗ldi. Ushbu yillarda 
O‗zbekistonda rasmiylashtirilgan nikohlar yiliga 177,8-175,9 mingni tashkil 

---

161 
etdi
97
. Bu iqtisoddagi jonlanish va ijtimoiy hayotning barqarorlashuvi 
boshlanganligidan guvohlik edi.
Omillarning ikkinchi guruhi, oila barqarorligini ta‘minlanishi 
o‗zgacha 
bo‗lgan 
markazlashgan 
boshqaruv 
tizimidan 
bozor 
munosabatlariga o‗tayotgan davlatlarga xosdir. Bu yerda demografik hulq-
avtorning eski va yangi shartlar ta‘siri va yanada aniqroq qilib aytganda – 
matrimonial va prokreasion hulq atvor bir-biri bilan uyg‘unlashib ketadi. 
Uzoq muddatli ta‘sir omillari ham sezilarli o‗ringa ega. Ular o‗tgan o‗n 
yilliklardan meros sifatida qolgan bo‗lib milliy mentalitet, me‘yorlar, 
paternalizmni saqlab qolishga 
yo‗naltirilgan 
O‗zbekiston oilalari 
ehtiyojlarida o‗z aksini topadi.
Uchinchi guruh – bu yangi omillar bo‗lib, ularning ta‘siri atiga so‗nggi 
vaqtlarda namoyon bo‗lib boshladi. Ular bozor iqtisodiyotining mustahkam 
shart-sharoitlari bilan izohlanib, ijtimoiy hayotning yangi shartlari va 
demokratlashuvi bilan izohlanadi.
Shu bilan birga, xalqaro mehnat bozori uchun ochilgan imkoniyatlar 
qisqa muddatli norasmiy mehnat migrasiyasining ulkan oqimini 
shakllantirdi. Ushbu migrasion oqim ishtirokchilarining katta qismi 
yoshlardan iborat bo‗ldi. Xorijda yashash imkoniyatini qidirayotgan yoshlar 
oila qurish va farzand dunyoga keltirish bilan kam shug‘ullanadi. Bundan 
tashqari, g‘arb davlatlarida keng tarqalgan turmush tarzi, qadriyatli 
yo‗nalishlar, oilaviy hayotning turfa xillari borasida qo‗shimcha axborot 
manbaiga aylanadilar. Bu g‘arbcha qadriyatlarni o‗zlashtirish va/yoki nikoh 
hulq atvorini nusxalash uchun qo‗shimcha turtki bo‗ldi.
Albatta milliy tiklanish va davlatchilikni mustahkamlanishi 
etnomadaniy o‗ziga xoslik va an‘analarni saqlanishiga xizmat qiladi. 
Ammo, jahon hamjamiyatiga qo‗shilish uchun ochilgan imkoniyatlar 
rivojlangan mamlakatlardan ularning texnologiyalari, turmush tarzi, me‘yor 
va tartiblar, qadriyatlarni o‗zlashtirish uchun qudratli turtki berdi. Biroq, 
ularning ayrim destruktiv ta‘siri e‘tibordan chetda qoldi. 
97
Ўзбекистон аѐллари ва эркаклари. 2000-2005 Статистик тўплам: Ўзбекистон Республикаси 
Давлат статистика қўмитаси, 2007. – Б. 45 

---

162 
Shu tariqa bozor munosabatlarining ildiz otishi, jamiyatni 
demokratlashuvi, qadriyatli mo‗ljallarning o‗zgarishi kabilarda O‗zbekiston 
oilalarini modernizasiyalash omillari namoyon bo‗ladi.
1) O‗zbekistonda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, axborot muhitidagi 
salmoqli o‗zgarishlar oila transformasiyasiga olib keldi. An‘anaviy oilaning 
ijobiy jihatlari saqlab qolinganligi bilan bir qatorda ma‘lum vaqtlardan beri 
g‘arb davlatlariga xos bo‗lgan zamonaviy oila belgilari yanada yaqqol 
namoyon bo‗lmoqda.
2) Oila transformasiyasiga ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlar sabab bo‗lsa-
da 
ammo 
sodir 
bo‗layotgan 
burilishlarning 
bosh 
omili 
– 
modernizasiyalashgan jamiyat sari harakat bo‗lmoqda.
3) modernizasiya 
tushunchasi 
«zamonaviylikka» 
qarab 
harakatlanishning sinonimi sifatida qo‗llanilar ekan ijtimoiy, siyosiy, 
iqtisodiy, madaniy va boshqa transformasiyalar majmuasi sifatida namoyon 
bo‗ladi. 
4) oilaviy-nikoh munosabatlarni modernlashuvi – ichki oilaviy 
aloqalarni susayishi, oilaning yanada funksional ixtisoslashuvini bildiradi. 
5) oiladagi o‗zgarishlar qonuniyatlari umumijtimoiy o‗zgarishlar bilan 
hamohang bo‗lib, jamiyatning modernizasiyalashuvi uning ayrim institutlari 
transformasiyasiga turtki beradi.