Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

 
 

---

151 
Qo„shimcha adabiyotlar: 
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob 
xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent. O‗zbekiston nashriyoti, 
2017.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va manfaatlarini ta‘minlash – 
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. 
O‗zbekiston nashriyoti, 2017. 
6. Tartanovskaya I.N. Gendernaya sotsiologiya. Uchebnik. - 
Moskva., 2005. 
 
Axborot manbalari: 
7. http: // gf.nsu. ru/ 
8. http: // www.sociol.com/ 
9. http: // www.nitehwk.com/ alleycat-fag. html 
10. http: // www.sci. econ./ 
11. http: // www.sci. anthropology/ 
12. 
http: // www.sci. environment 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

152 
8-MAVZU. RIVOJLANGAN DAVLATLARDA OILA-NIKOH 
INSTITUTI TANAZZULI 
1. 
Nikox va oila buzilishining ijtimoiy-psixologik omillari.
2. 
Oilaning personalitar funksiyasi.
3. 
Farb mamlakatlarida oila va nikoh munosabatlarining 
parchalanishi. 
4. 
Nikohning buzilishi va ajrashuvlar: global tendensiyalar.
5. 
Norasmiy nikoh munosabatlar va farzandlar tarbiyasi.
6. 
Oila va nikoh munosabatlarida gender tenglik amaliyoti.
Zamonaviy oila modellarini ko‗rib chiqishdan oldin «modernizasiya» 
tushunchasi mazmunini anglash zarur. Ushbu tushunchaning asl mazmuni 
makrososial jarayonlarni anglatib, an‘anaviy jamiyatdan zamonaviy 
(modern) jamiyatga o‗tishni bildiradi. Modernizasiya g‘oyalarining 
shakllanishi siyosiy, iqtisdiy va intellektual transformasiyalar natijasida 
sodir bo‗lib, ularning o‗zaro uyg‘un mavjudligini talab etadi. 
Etimologik tushuncha sifatida «modernizasiya» o‗rta asrlardagi lotin 
tiliga tegishli bo‗lib modo – ayni damda, hozir, endilikda, shu damda 
ma‘nolarini bildiradi va modus – tadbir, tartib olmoshidan kelib chiqadi. 
Asta-sekinlik bilan lotin tilida mode, modern, modernizer so‗zlari 
shakllandi. Moda tushunchasi ostida – ayni paytda ma‘lum ijtimoiy muhitda 
namunaviy sanaluvchi odatlar va did yig‘indisi anglanadi. Modern 
(moderne – fr.) ravishi – yangi, zamonaviy ma‘nolarini bildiradi. Undan 
hosil bo‗lgan modernize (moderniser – fr.) fe‘li zamonaviy talablarga mos 
tarzda takomillashtirish, yangilash, o‗zgartirish ma‘nolarini bildiradi. XX 
asrning o‗rtalarida modernity ("sivilizasiyalashgan jamiyat" - ital. 
moderniti) tushunchasi shakllanib, ijtimoiy tizimni zamonaviy holatga 
o‗tishini anglatgan.
Modernizasiyalash nazariyasi XIX asr va XX asrning boshlaridagi 
taniqli tadqiqotchilar nazariy merosiga tayanadi. Ulardan M.Veber (hulq-
atvorni rasionallashtirish asosida Yevropa sivilizasiyasini an‘anaviy 
jamiyatdan zamonaviy jamiyat sari rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan), 
F.Tyonnis va E.Dyurkeym (mehnat taqsimoti asosida «mexanik birdamlik» 
jamiyatini «organik birdamlik» jamiyati sari bosqichma-bosqich ildamlashi 

---

153 
konsepsiyasini taklif etgan. Modernizasiyalash nazariyotchilari tayangan 
nazariy baza sifatida tuzilmali-funksional tahlilning bosh g‘oyalari va 
tuzilmali-funksional maktab vakillarining ijtimoiy taraqqiyot to‗g‘risidagi 
yondashuvlari xizmat qildi. 
Tarixiy nuqtai nazardan «modernizasiya» tushunchasi sanoat 
kapitalizmi sharoitida G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlari 
ichki taraqqiyotiga turtki bo‗lgan sanoat inqilobi bilan qiyoslanadi
85
. 
Neyl Smelzer modernizasiyani olti sohani qamrab oluvchi majmuali, 
ko‗p o‗lchamli jarayon sifatida quyidagicha tavsiflaydi. 1) Iqtisodda yangi 
texnologiyalarning paydo bo‗lishi; 2) qishloq xo‗jaligida kun ko‗rish 
vositasian tijorat qishloq xo‗jaligi sari harakatlanish; 3) inson va 
hayvonlarning jismoniy kuchini «jonsiz» quvvat va mexanizmlar bilan 
almashtirish; 4) shahar tipidagi yashash joylarini tarqalishi va ishchi 
kuchining makonga qarab markazlashuvi. Siyosiy sohada modernizasiya 
qabila-urug‘chilik munosabatlaridagi yetakchilikdan saylov huquqi, 
vakillik, siyosiy partiyalar va demokratik boshqaruv tizimiga o‗tishni 
anglatadi. Ta‘lim sohasida modernizasiya savodsizlikni tugatish, bilim va 
ixtisoslashgan mehnat qadrining o‗sishi bildiradi. Diniy sohada esa u 
cherkov ta‘siridan chiqishni anglatsa, oilaviy-nikoh munosabatlarda – ichki 
oilaviy aloqalarni susayishi, oilaning yanada funksional ixtisoslashuvini 
bildiradi; startifikasiya sohasida – mobillik mohiyatini kuchayishi, 
individual muvaffaqiyat va egallangan maqomdan kelib chiqib o‗rnashib 
qolgan aqidalarni zaiflashuvi bilan kechadi
86
.
Modernizasiya nazariyasi har bir davlat rivojlanishining ichki 
omillarini qamrab oladi. Bunda «an‘anaviy» davlatlar taraqqiyotga xuddi 
rivojlangan davlatlar kabi jalb etilishi mumkinligi g‘oyasiga tayaniladi. 
Modernizasiya nazariyasi ijtimoiy taraqqiyot va jamiyat rivojiga undovchi 
sosial o‗zgaruvchanlikni ta‘riflaydi. Shu bilan birga sosial evolyusiya 
jarayonini tavsiflaydi. «Modernizasiya» atamasi mazmunan tadqiqotchilar 
85
Ионин Л.Г. Социология культуры: путь в новое тысячелетие. – М.: Логос, 2000. – С. 269. 
Хабермас Ю. Философский дискурс о модерне / Пер. с нем. М.М. Беляева, К.В. Костина, Е.Л. 
Петренко и др. М.: Весь Мир, 2003.- С. 416. 
86
Смелзер Н. – М.: Изд-во «Феникс», 1994. – С.362; 747-748. 

---

154 
ta‘biricha eng so‗nggi, zamonaviy talablar va me‘yorlarga mutanosib 
o‗zgarishlar jarayonini ta‘riflaydi.
XX asrning 80 yillari ikkinchi yarmidan g‘arb mualliflari ta‘rifi 
(A.Abdul Malik, A.Turen, S.Xantington, Sh.Eyzenshtatd va boshqalar) ga 
tayanmagan 
sosio-madaniy 
an‘analarni 
saqlashga 
yo‗naltirilgan 
modernizasiya konsepsiyasi rivojlandi. Ushbu konsepsiya doirasida ijtimoiy 
va siyosiy taraqqiyotning universalligi rad etilmaydi. Shu bilan birga 
universallik tamoyili partikulyarlik bilan hamohang bo‗lib, ularning organik 
sintezi modernizasiyalash jarayonining muvaffaqiyat kaliti sifatida xizmat 
qiladi. Modernizasiya o‗z-o‗zidan rivojlanuvchi jarayon sifatida ta‘riflanar 
ekan, u nafaqat siyosiy elita faoliyatiga bog‘liq bo‗lib qolmay, dastavval, 
jamiyatning oddiy a‘zolari obyektiv vaziyati va hulq atvori ta‘siri ostida 
sodir bo‗ladi.
Ushbu 
konsepsiya 
doirasida 
«kontrmodernizasiya» 
va 
«antimodernizasiya» atamalari shakllandi va rivojlandi (A.Turen)
87
. 
Kontrmodernizasiya modernizasiyaning muqobil varianti sifatida nog‘arbiy 
model sanaladi, antimodrenrizasiya esa ushbu jarayonga faol qarshilikni 
anglatadi. A.Turenning fikricha, bu ikki variant XX asrdagi ijtimoiy-siyosiy 
taraqqiyotning bosh tendensiyalarini tashkil etadi. Bunda e‘tiqod va 
universallik tamoyillari yo‗qotilishi asos sifatida xizmat qiladi.
Ushbu konsepsiyalarni ko‗rib chiqish davomida, shuni alohida 
ta‘kidlash joizki, so‗zsiz yutuqlarga (ko‗p omilli yondashuv, 
yevromarkazlashuvni rad etish, modernizasiyaning turfa yo‗llari usullari 
imkoniyatlarini tan olinishi va boshqalar) qaramasdan ular kamchiliklardan 
holi emas. Asosiy zaiflik, bizningcha, shundaki, modernizasiya 
mexanizmlari va usullari o‗rtasidagi farq mavjudligi tahlili shuningdek, 
ularni qo‗llashning tarixiy jihatlariga yetarlicha e‘tibor qaratilmaydi. Ushbu 
xususiyat modernizasiyalash jarayonining XX asrning ikkinchi yarmida 
yaqqol paydo bo‗lgan umumiy qonuniyatlari ijtimoiy va siyosiy 
taraqqiyotning yangi o‗ziga xos tendensiyalari ekanligini dalillaydi.
Qator rus olimlari modernizasiya nazariyasi rivojiga (M.V.Ilin, 
Yu.S.Pivovarov, V.I. Pantin, V.V.Lapkin va boshqalar) o‗z hissasini 
87
Touraine A. Critique de la modernite. - P., 1992. 

---

155 
qo‗shgan
88
. Hozirda respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov 
tomonidan e‘lon qilingan islohotlarni yanada rivojlantirish va mamlakatni 
modernizasiyalash kursi munosabati bilan ilmiy va analitik doirada 
modernizasiyalash nazariyasiga qiziqish o‗smoqda
89
.
Dissertantning fikriga ko‗ra, modernizasiyani turlicha mazmunda 
talqin etish mumkin. Birinchidan, ushbu tushuncha taraqqiyparvar sosial 
o‗zgarishlarni nazarda tutib, jamiyat o‗zgarishlarning u yoki bu shkalasi 
ko‗rsatkichlari bo‗yicha takomillashib boradi.
Ikkinchidan, 
modernizasiya 
(modernization) 
tushunchasi 
«zamonaviylikka» qarab harakatlanishning sinonimi sifatida qo‗llaniladi. 
Ushbu holatda modernizasiya ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va 
boshqa transformasiyalar majmuasidir. Bu ma‘noda mazkur tushuncha 
jamiyatni sifat jihatdan yangi holatga o‗tishini anglatib, uning natijasida 
an‘anaviy jamiyat zamonaviylashadi, «modernizasiyalashgan» bo‗ladi.
Shu tariqa, modernizasiya degan, biz an‘anaviy jamiyatdan 
zamonaviy jamiyatga o‗tishdagi makrojarayonini anglaymiz. Bunda 
modernizasiya tushunchasi sanoatlashish, shaharlashish, rasionallashish, 
individualizmni tarqalishi va boshqa jarayonlarni qamrab oladi.
Modernizasiyalashuv jarayonida shakllangan fuqarolik jamiyati va 
davlat bir-birini o‗zaro qo‗llab turuvchi institusional tuzilmalarni hosil 
qiladi. Modernizasiyalashgan o‗zgarishlar jamiyatning barcha sohalarida 
sodir bo‗ladi va bunda oila-nikoh munosabatlari mustasno emas. 
Makroijtimoiy o‗zgarishlar davrida oila va nikoh munosabatlarining 
an‘anaviy jamiyatlarga xos shakllari bilan solishtirmasdan o‗rganish 
mumkin emas. Boshqacha qilib aytganda, biz, oilaning institusional 
shakllaridan qaysi birini tanlaganmiz va modernizasion transformasiyalar 
jarayoni bizga qanday ta‘sir ko‗rsatishini anglashimiz muhim.
Taniqli amerikali sosiolog va futurolog E.Toffler zamonaviy jamiyatni 
«ikkinchi to‗lqin» jamiyati sifatida tavsiflaydi. Unga ko‗ra, ishlab 
88
Ильин М.В. Очерки хронополитической типологии. - М., 1995; Пантин В.И. Циклы и волны 
модернизации как феномен социального развития. - М., 1997. - С. 125; Пантин В.И. Циклы и 
волны модернизации как феномен социального развития. - М., 1997. - С. 125, 126.
89
Концепция дальнейшего углубления демократических реформ и формирования гражданского 
общества в стране. – Ташкент: Узбекистан, 2011. 

---

156 
chiqarishda qishloq xo‗jaligi ustuvorligi sanoat inqilobiga o‗z o‗rnini 
bo‗shatib berishi sodir bo‗ladi. E.Toffler bo‗yicha modernlashgan jamiyatni 
tashkil etuvchi turfa xil jarayonlardan, bizga oilani o‗zgarishi jarayoni, 
zamonaviy oilani shakllanishi muhimdir
90
. 
Zamonaviy oila jahonning ko‗plab mamlakatlarida nuklear bo‗lib, u 
ikki avlod, ya‘ni, ota-ona va farzandlardan iboratdir. U o‗zida 
modernizasiyalashuv jarayoni va uning oqibatlarini aks ettiradi. G‘arb 
davlatlari tajribasi ko‗rsatishicha modernizasiyalashuv jarayonida oilaviy 
munosabatlar shakli diversifikasiyalashib boradi. Yevropa va Shimoliy 
Amerikaning ayrim davlatlarida bir jinsli nikohlar qonunlashtirilgan. 
Noan‘anaviy oilalar an‘anaviy oilalar qatori yuridik huquqlarga ega. Shu 
jumladan, ularga bolani asrab olish huquqi berilgan. Ushbu jarayonlar g‘arb 
sivilizasiyasi uzoq tarixiy davrlar d\avomida hukm surgan qadriyatlarga 
nisbatan shubhali munosabatlarni shakllantirmoqda.
P.Sorokin «Zamonaviy oila inqirozi» asarida oila institutining 
«chuqurlashib borayotgan inqirozi» deb nomlagan vaziyatning empirik 
isbotini keltiradi. P.Sorokin ajralish, rasmiylashtirilgan nikoh miqdorining 
kamayshi, jinsiy maylni nikohdan tashqarida qondirish, nikohsiz tug‘ilgan 
bolalar sonini oshib borishi, abortlar, fohishabozlik, nikohda bolalar sonini 
kamayishi, ayollar emansipasiyasi, nikohning dunyoviy institutga aylanashi, 
tarbiya, ta‘lim, homiylik funksiyalarini davlatga yuklanishi kabi 
muammolarni o‗rgangan. U o‗zining so‗nggi ishlarida oila va nikoh 
doirasida sodir bo‗layotgan ushbu jarayonlarni ta‘riflar ekan, ularni tanazzul 
va degradasiya sifatida emas fluktuasiya, integrasiya – dezintegrasiya, deb 
nomlaydi
91
. 
Nikoh va oilaning zamonaviy talqinlarida yuqorida keltirilgan 
jarayonlar davom etayotganligiga guvohlik beruvchi dalillar mavjud. Ushbu 
tendensiyalar dunyoning deyarli barcha davlatlarida sodir bo‗lmoqda. 
Ammo, ular ma‘lum madaniyatga chuqur singib borishi milliy o‗ziga xoslik 
va mentalitet bilan farqlanadi. Shu bilan birga ayrim olimlar ularga nikoh va 
oila institutining tanazzulining isboti deb qarasalar, boshqalari sodir 
90
Тоффлер Э. Третья волна: Пер. с англ / Науч. ред. П.С. Гуревич. М.: АСТ, 1999. – С. 51–201. 
91
Голод С.И. Семья и брак: историко-социологический анализ. – СПб, 1998. – С. 41-47 

---

157 
bo‗layotganlar ushbu institutlarning transformasiyasidan guvohlik beradi, 
deb hisoblaydilar. 
Oila 
tanazzuli 
va 
xatar 
ostidaligi 
nazariyasining 
qo‗llab-
quvvatlovchilar oila va monogamlikni parchalanishiga olib keluvchi sosial 
qadriyatlar va afzalliklarni tahlil qilganlar. Oqibatda, aholining kamayib 
borishi (depopulyasiya) va yangi avlodlarning yopiq ijtimoiylashuvi 
jamiyatning tanazzuliga sabab bo‗ladi
92
. 
«Progressiv» paradigma tarafdorlari fikriga ko‗ra, an‘anaviy oiladan 
zamonaviy oila turiga o‗tish, nikoh shakllari va oila tuzilmasidagi 
plyuralizm me‘yordan og‘ish tarzida talqin etilmasligi shart. Ular oila 
institutining evolyusiyasidan darak beradi. Rossiyalik olimlardan S.I.Golod, 
A.G.Vishnevskiylar 
nazaricha, 
oiladagi 
o‗zgarishlar qonuniyatlari 
umumijtimoiy 
o‗zgarishlar bilan hamohang bo‗lib, jamiyatning 
modernizasiyalashuvi uning ayrim institutlari transformasiyasiga turtki 
beradi.
Sodir bo‗layotgan sosiomadaniy transformasiyalarning chuqur va 
keng qamrovliligi, ularning inson va jamiyatni o‗zgartirayotganligi, oilaviy 
munosabatlar va oilani mazmuniy to‗kisligiga qaramasdan, u «chuqur va 
ahamiyatli insoniy munosabatlar, uzoq muddatli umidlar hamda nisbatan 
kompromissiz ziddiyatlar makoni bo‗lib qolmoqda»
93
. 
Modernizasiyalashuv jarayoni rivoji bilan shaxs hulq-atvori asta-
sekinlik bilan tashqi nazorat tizimi tomonidan belgilanib boradi. O‗zini o‗zi 
nazorat, o‗z hulq atvorini rasionallashtirish, qonuniy chegaralar – fuqarolik 
jamiyati mavjudligi va aholini yangilanishining zaruriy shartlaridir. O‗zini 
o‗zi nazorat qilish ko‗nikmasiga ega bo‗lgan shaxs modernlashgan 
jamiyatga xosdir. Oila modernizasiyasi butunjahon miqyosida bo‗lgani 
kabi, O‗zbekistonda ham shaxs hayotining erkak va ayol, kattalar va bolalar 
o‗rtasidagi munosabatlar va boshqalar kabi ko‗p qirralarini qamrab oladi. 
92
Попеное Д. Упадок американской семьи (1969-1990): обзор и оценка//Вестник МГУ. Сер. 
Социология и политология, 1996. №3; Вишневский А.И. Современная семья и 
идеология//Свободная мысль. – М., 1993. - № 11 
93
Муфф Ш. Феминизм, гражданство и радикальная демократическая политика. Введение в 
гендерные исследования. Ч. II: Хрестоматия / Под ред. С.В. Жеребкина. Харьков: ХЦГИ, 2001; 
СПб.: Алетейя, 2001. - С. 221. 

---

158 
Mazmunan oila sohasida an‘anaviy tartiblar, rollar va stereotiplarning 
sekinlik bilan zaiflashuvi sodir bo‗lmoqda. Ushbu o‗zgarishlar asosida 
yangicha qadriyatlar: erkak va ayollar tanlovi uchun erkinlikni kengayishi, 
er-xotin tengligi, o‗zini ro‗yobga chiqarish va avlodlararo munosabatlardagi 
o‗zgarishlar shular jumlasidandir. Statistik ma‘lumotlarga ko‗ra oila 
modernizasiyasi ajralishlar miqdorini oshib borishi, norasmiy er-xotin 
sifatida birgalikda yashash, nikohsiz tug‘ilishlarning keng yoyilishi kabi 
holatlarda namoyon bo‗lmoqda. Shu bilan birga, nikoh va oila institutining 
ko‗p asrlik barqarorligidan kelib chiqib, hyech kim oila va uning asosida 
yotuvchi monogam nikohning butunlay barbod bo‗lishi mumkinligini 
tahmin etmaydi.
O‗zbekiston jamiyatida XX asrning so‗nggi o‗n yilligida sodir 
bo‗layotgan sezilarli transformasiyalar oila kabi birlamchi sosial 
institutlardagi o‗zgarishlarga o‗z ta‘sirini o‗tkazmasdan qolmadi. Ular 
oilaviy hayotning barcha jabhalarida namoyon bo‗lmoqda. Oilaning 
iqtisodiy mavjudligi, faoliyat yuritishi va o‗zligini namoyon etishi, oila 
a‘zolari o‗rtasidagi ichki munosabatlar, qadriyatli yo‗nalishlar va hayotiy 
maqsadlar, tartib va hulq atvor asoslari o‗zgarmoqda. 
Jamiyatning asosiy institutlaridan biri, ijtimoiylashuv jarayonining ilk 
pog‘onasi sifatida oila atrof-muhit bilan birgalikda rivojlanmoqda va o‗z 
shaklini o‗zgartirmoqda. Bunda vaqt talablariga o‗ziga xos tarzda 
munosabatda bo‗lmoqda. Insoniy qadriyatlar saqlovchisi, madaniyat va 
avlodlararo tarixiy vorisiylik, barqarorlik va taraqqiyot omili sifatida oila 
ijtimoiy ehtiyojlarni yaratadi va shakllantiradi. Oila tufayli davlat 
mustahkamlanadi va rivojlanadi, uning aholisi farovonligi oshib boradi.
XX asrning o‗rtalarida O‗zbekistonda quyidagi begilar xos bo‗lgan 
oilalar ustuvorlik qilar edi: yoshlar erta oila qurishgan, oila faqat qonuniy 
nikohga asoslangan, birinchi farzandlar erta tug‘ilgan, shahar oilalari 
o‗rtacha 3-4 boladan iborat bo‗lgan, nikohsiz bolalar tug‘ilishi past bo‗lgan, 
noqonuniy nikohlar kamdan-kam uchragan va ijtimoiy qo‗llab-
quvvatlanmagan.
1980-yillarning 
oxiri 
1990-yillarning 
boshida 
sobiq 
sovet 
mamlakatlarida tug‘ilish va nikoh miqdori kamayib boshladi. Agarda o‗tgan 
asrning 70 – 80 yillarda O‗zbekistonda fertil yoshdagi har bir mingta ayolga 

---

159 
150-160 bolalar tug‘ilishi to‗g‘ri kelgan bo‗lsa, ushbu ko‗rsatkich yildan 
yilga kamayib 1996 yilda 112 promilni va 1997 yilga kelib esa 103 promilni 
tashkil etgan. Ushbu dinamika natijasida tug‘ilishning yalpi koeffisiyenti, 
ya‘ni, reproduktiv yoshdagi har bir ayolning o‗rtacha tug‘gan bolalari soni 
1980-1981 yillarda 4,81dan, 1990-1991 yillarda 4,09 taga, 1997-1998 
yillarda esa 3,02 taga to‗g‘ri kelib qoldi
94
. Hozirda O‗zbekistonda ikki 
farzandli oilalar (25,0%) yoki uch farzandli oilalar (23,6%) keng tarqalgan 
oila turlaridan sanaladi
95
.
Shahar va qishloq oilalarida farzandlar sonidagi me‘yorlar bo‗yicha 
birinchidan, bitta yoki ikki farzandli shahar oilalari qishloq oilalariga 
nisbatan ko‗pchilikni tashkil qiladi (mos tarzda bitta farzand – 13% va 
6,8%, ikki bolali – 30,7% va 21,2%). Ikkinchidan, qishloq oilalari ichida 
besh farzandlilari shahar oilalariga nisbatan ko‗pchilikni tashkil qiladi (mos 
tarzda 11,7% va 4,9%). Uchinchidan, 6-10 farzandli shahar va qishloq 
oilalarida foiz ko‗rsatkichlari bir-biriga yaqin (1-ilova qarang 1.1. – rasm).
Respublikamiz mintaqalari bo‗yicha olingan ko‗rsatkchilarga ko‗ra, 
turli mintaqalarda oilada farzand soni turlichadir. Toshkent shahri (24,3%), 
Qoraqapog‘iston Respublikasi (14,8%), Toshkent (20,7%) va Qashqadaryo 
viloyatlari (15,1%) aholisiga oilada bitta farzand bilan cheklanish xosdir.  
XX asr oxiri va XXI asr boshlarida O‗zbekiston oilalaridagi 
o‗zgarishlar nikoh miqdorini pasayishi bilan xususiyatlanadi. Masalan, 1991 
yilda tuzilgan nikohlar soni 270,1 ming bo‗lsa, 1995 yilda 173,6 ming, 2005 
yilda 155,8 mingtani tashkil etgan. Nikoh tuzilishining umumiy 
ko‗rsatkichlarini 1990 yil bilan solishtirganda yillar bo‗yicha 18 va 35% 
gacha tushib ketdi. Biroq 2005 yildan nikohga kirish ko‗rsatkichlari sekinlik 
bilan oshib bordi va 2010 yilda 283.3 mingni tashkil etdi (2-ilovaga qarang