Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq”.

Qoraxoniylar hukmronligi davrida yaratilgan ta’limiy-ahloqiy asarlardan yana biri Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar armug‘oni”) asaridir. Asar mazmunini ham mazkur davrning ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy hamda iqtisodiy masalalar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar mohiyati borasidagi qarashlar tashkil etadi.
“Hibat ul-haqoyiq” asari To‘g‘rul qilich Sipohsolorbekning nomiga atab yozilgan. Asarning yozilgan vaqti taxminan XII asr boshlariga to‘g‘ri kelishi alohida ta’kidlanadi¹.
Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati borasida ma’lumot beruvchi manbalar juda kam. Mavjud ma’lumotlar ham asar mazmunidan keltirilgan dalillardangina iborat.
Alloma “Hibat ul-haqoyiq” asarining so‘ngida o‘zi haqida quyidagi ma’lumotlarni bayon etadi:
Adib Ahmad otim, adab, pand so‘zim,
So‘zum munda qolur, borur bo‘ o‘zim.
Adibning eri oti YUgnak erur,
Safoliq ajab er ko‘ngullar yorur.
Otasi oti Mahmud Yugnakiy,
Adib Ahmad o‘g‘li, yo‘q ul hech shakli.
YUqorida keltirilgan misralar mazmunidan “Hibat ul-haqoyiq” asarining muallifi Ahmad, otasining ismi Mahmud ekanligi, shuningdek, adib YUgnak nomli maskanda tavallud topganligi anglanadi. “YUgnak” nomli manzil (shahar yoki qishloq)ning qaerda joylashganligi to‘g‘risida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Bu xususida Ahmad Yugnakiy va uning asari mohiyati yuzasidan tadqiqotlar olib borgan olimlar bir qator fikrlarni ilgari suradilar. CHunonchi, E.E.Bertelsning fikricha, ushbu maskan Farg‘ona vodiysida mavjud bo‘lgan bo‘lsa, V.V.Bartoldning nuqtai nazariga ko‘ra, bu manzil Samarqand viloyati hududlarida joylashgan tumanlardan biriga tegishlidir.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari yuzasidan tadqiqot olib borgan hamda mazkur asarni nashrga tayyorlagan olim Q.Mahmudov tarixiy manbalar, xususan, Ibn Xavqal va Arat Rahmatiy Ibnul YAqub tomonidan yaratilgan asarlarda bayon etilgan fikrlarga tayangan holda “YUgnak” so‘zi qadimda “Arnoq”, “Arnak” kabi shakllarda ham yozilganligi, Arnoq va Arnak nomli maskan Samarqand shahri yaqinida joylashgan bir qatorda qayd etilganligini ishonch bilan ta’kidlaydi.
Bizga qadar asarning beshta nusxasi etib kelgan. Ulardan uchtasi to‘liq holda saqlanib qolgan bo‘lsa, qolgan ikki nusxasida esa ayrim parchalargina saqlangan. Asarning to‘liq holda saqlangan nusxalari XY va XIY asrlarda Hirot va Istambul shaharlarida Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko‘chirilgan. Asarning Istambul nusxasida ko‘chirilgan sana sifatida 1480 yil qayd etilgan. Ayni vaqtda asarning to‘liq nusxalari Turkiya davlatida joylashgan kutubxonalarda, to‘liq bo‘lmagan nusxasi esa Berlin shahrining kutubxonalaridan birida saqlanadi.
Asar 1915-1916 hamda 1925 yillarda Istambul shahrida Najib Osim tomonidan chop etilgan. Aynan mana shu nashr asosida 1951 yilda Arat Rahmatiy tomonidan ham nashr qilingan. “Hibat ul-haqoyiq” asari yuqori darajada badiiy, filologik hamda pedagogik qiymatga ega bo‘lganligi bois keyingi yillarda ham uni qayta nashr etilishiga nisbatan ehtiyoj yuzaga keldi. Ana shu ehtiyojning samarasi sifatida 1971-1972 yillarda Q.Mahmudovning sa’yi-harakatlari tufayli Toshkent shahrida, 1980 yilda Pekin shahrida hamda 1984 yilda Olmaota shaharlarida chop etilgan.
Ahmad Yugnakiyning mazkur asari bir oz qisqartirilgan holda 1986-1987 yillarda Toshkent shahrida, ayrim to‘plamlar tarkibida nashrdan chiqarildi.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari kabi Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari ham Qoraxoniylar hukmronligi davrida mamlakatning ma’naviy hayot darajasini ko‘tarishga ulush qo‘shish maqsadida yozilgan. Asar mazmun jihatidan didaktik xarakterga ega. Asarning mundarijasi ana shundan darak beradi.
Asar o‘n to‘rt bobdan iborat bo‘lib, mazkur boblar o‘zida 256 bayt hamda 512 misrani mujassam etgan. Dostonning dastlabki to‘rt bobi an’anaga ko‘ra muqaddima bo‘lib, beshinchi hamda o‘n to‘rtinchi boblarda asosiy g‘oyalar ifoda etiladi. Mazkur boblarda asosan bilimning ahamiyati, jaholatning zarari, til odobi, dunyoning foniyligi, saxovat, kamtarlik, baxillik hamda insonlarga xos bo‘lgan boshqa xislatlar, ularning xususiyatlari borasida so‘z yuritiladi.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida ham markaziy o‘rinni inson shaxsi, uning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, shuningdek, shaxsni kamolotga etishuvini ta’minlash masalasi turadi. “Hibat ul-haqoyiq” asarining birinchi bobidayoq ilm manfaati, ilmsizlik va jaholatning zarari haqida fikr bildiriladi. Ilmli va ilmsiz kishini bir-biri bilan taqqoslash asosida ilm-ma’rifatning afzalligi, uning inson uchun qay darajada foydali ekanligini ochib berar ekan, Ahmad Yugnakiy bilimli insonni qimatbaho dinorga, bilimsiz kishini esa qimmatsiz ilikka o‘xshatib, er kishining ko‘rki aql, deya ta’kidlaydi. Ilmli inson o‘z ilmi bilan mashhur bo‘lib, nomi o‘chmagani holda, ilmsiz kishi garchi tirik bo‘lsada, nomi o‘lik ekanligini e’tirof etadi. Alloma bilim egallash kishini yuksaklarga ko‘tarsa, ilmsizlik tubanlikka tomon etaklashiga alohida urg‘u beradi. Bu boradagi fikr quyidagi misralarda o‘zining yorqin ifodasini topgan:
Bilik birla bili(i) nur saodat yo‘li,
Bilik bil saodat yo‘lini bula.
(Bilim bilan saodat yo‘li ochiladi, shunga ko‘ra ilmli bo‘l, baxt yo‘lini izla).
Baholik dinar ul bilimlik kishi,
Bu johil biliksiz bahosiz bishi.
(Bilimli kishi (qimmat) baholik dinordir, ilmsiz johil kishi qimmatsiz emish (meva)dir.
Biliksiz yiliksiz so‘ngak tek holi,
Yiliksiz so‘ngakka sunulmas elik.
(Ilmsiz iliksiz so‘ngak kabi bo‘shdir, iliksiz so‘ngakka esa qo‘l urilmaydi).
Bilim birla o’lim yuqor yo‘qladi,
Biliksizlik erni chuqardi qo‘di.
(Bilim bilan olim ko‘tarildi, ilmsizlik esa kishini tubanlashtirdi)¹.
YUqorida bildirilgan fikrlardan anglanadiki, Ahmad Yugnakiy bilimli kishilarni mukammal kishilar sanaydi. CHunki bilimlilik barcha yaxshi ishlar va ezguliklarning omili bo‘lsa, bilimsizlik johillik yoki razolatga yo‘l ochadi.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” asarida boshqa ta’limiy-axloqiy asarlar kabi insonning barkamol ekanligidan dalolat beruvchi ikkinchi belgi - bu uning xushxulqliligidir, degan g‘oya ilgari suriladi. SHuning uchun adib asarda axloqlilikning asosiy mezonlari bo‘lgan ijobiy xislatlar va inson qiyofasida ularning qay darajada aks etishi yuzasidan fikr yuritar ekan, tilni tiyish, mol-dunyoga muhabbat qo‘yish salbiy fazilat ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi. SHuningdek, insonda ushbu xislatlarni shakllanishiga ta’sir etuvchi muhit, shart-sharoitlar, baxillik, jamiyat va atrofdagi kishilarning manfaatlariga zarar etkazishdan saqlanish, harom va halolni bir-biridan farqlay olish, ularning farzlari haqida to‘xtalib o‘tadi.
Ahmad Yugnakiyning ta’kidlashicha, insonning ma’naviy-axloqiy qiyofasini ko‘rsatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobidir.
Allomaning fikricha, tilni tiymaslik, huda-behuda so‘zlarni aytaverish boshga balo keltiradi. SHu bois u tilni tiyishni, har bir so‘zni o‘ylab so‘zlashni maslahat beradi. Xususan,
Tiling bekta tutg‘il tishing sinmasun,
g‘oli chiqsa bekta tishing siyur.