Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

Masalan “Qur’on”da ham, “Hadis”larda ham, ta’limiy-axloqiy dostonlarda ham ilm ta’rifi bilan birga, xulq-odob qoidalari, turmush odobi yoritiladi.

Xullas, Sharq ta’lim-tarbiyasida ilmni targ‘ib etish, xulq-odob qoidalari islomiy tamoyillarga asoslangan, ta’limiy-axloqiy asarlardagi mundarijalarning o‘xshashligi ular tayangan ma’naviy zaminga bog‘liqdir.

Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati. “Qutadg‘u bilig”ning yaratilishi haqida qisqacha ma’lumot.
Tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra Yusuf Xos Hojibning tarjimai holini faqat uning o‘z asarida yozib qoldirgan ma’lumotlardan bilamiz, xolos:
Mo‘nuqi tarug‘laq Qo‘z o‘rdu eli,
Tub—asli nasabdin yurishish tili
Bu tug‘mish elindin chiqib borgoni,
Kitobni qo‘shubon tugal qilg‘oni.
Barusin bitimish, eturmish nizom,
Bu Qoshg‘ar elinda qo‘shulmish tamom.
Qo‘z o‘rdu o‘lkasi aslida eli,
Tub asli nasabdan so‘z ochdi tili,
Tug‘ilgan elidan chiqib borgani
Kitobni jam etib tugal qilgani.
Borini bitibdir ne esa kalom,
Bu Qashqar elida tugadi tamom¹.
Yuqoridagi misralardan Yusuf Xos Hojibning tug‘ilgan joyi Qo‘z O‘rdu (ya’ni Bolasog‘un) ekanini, ammo uni yozishda turli o‘lkalarga safar qilgani, va nihoyat uni vatani Qashqarda tugatgani taxmin qilinadi.
Demak, Yusuf Xos Hojib Bolasog‘unda tug‘ilgan, o‘z asarini yoshi ellikdan o‘tganda yozgan. Asarning hijriy 462 (1069—1070) yozib tugallanganligi, uni o‘n sakkiz oyda, ya’ni 461 yilning birinchi yarmida boshlab, 462 yilning o‘rtalarida tugatganligi, agar bu davrda Yusuf Xos Hojib 50 yoshlar atrofida bo‘lsa, 410 (1019 milodiy) yillarda tug‘ilganligi taxmin etiladi.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari 6500 baytdan yoki 13000 misradan iborat. Buyuk mutafakkir asarni yozib tugatgach, qoraxoniylar hukmdori Tavg‘achxon (kitobda Tavg‘och Ulug‘ Bug‘ra Qoraxon (xoqon), Abo Ali Hasan binni Sulaymon Arslon Qoraxon (xoqon) nomlari bilan zikr etilgan) huzuriga kelib, unga taqdim etadi. Kitob xonga manzur bo‘lib, uning muallifiga Xos Hojiblik unvonini beradi. “Qutadg‘u bilig” asari katta shuhrat qozonadi. SHuning uchun ham “Qutadg‘u bilig”ni chinliklar (Xitoy) “Adab ul-muluk” (“Hukmdorlar odobi”), mochinliklar (Sharqiy Turkiston) “Anis ul-mamolik” (“Mamlakatning tartib usuli”), eronliklar “SHohnomai turkiy”, Sharq elida “Ziynal ul-umaro” (“Amirlar ziynati”), turonliklar “Qutadg‘u bilig”, ba’zilar esa “Pandnomai muluk” (“Hukmdorlar nasihatnomasi”) deb atagani kitob muqaddimasida keltiriladi.
Mazkur asarning shuhrat topishi bejiz emas edi. CHunki Yusuf Xos Hojib o‘z davrining etuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi edi. Buni asarning mundarijasi va mazmunidan bilsak bo‘ladi. U o‘z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix, tabiiyot, geografiya, riyoziyot, handasa, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya, fiqhga oid fikrlarni bayon etib, faylasuf va qomusiy olim sifatida o‘zini namoyon etdi. CHunonchi u barcha ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi muomala, munosabatlarni yoritish bilan diplomatiyaga oid qoidalar tizimini yaratdi, turli kasb egalarining kasb koriga oid talablar va jamiyatning axloqiy tamoyillarini tarannum etish bilan ta’lim-tarbiya sohasida o‘ziga xos uslubni yaratdi.
Qutadg‘u bilig — baxt va saodatga eltiuvchi bilim, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Demak, asar nomidan ham uning pand-nasihatlar, ta’lim-tarbiyaga oid, har tomonlama komil insonni tarbiyalaydigan etuk didaktik asar ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi.
“Qutadg‘u bilig”ning tadqiqotchilaridan biri B.To‘xliyev ta’kidlaganidek, Yusuf Xos Hojib “Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini ko‘rsatib o‘tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o‘z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g‘ami bilan yashashi, ko‘pchilik manfaati uchun fidoyi bo‘la bilishdir”¹.
Hozirgacha “Qutadg‘u bilig”ning Hirot, Qohira, Namangan nusxalari ma’lum bo‘lib, Venaga keltirilgan Hirot nusxasini Herman Vamberi nashr qildi va tarjimasini berdi.
1890 yilda V.V.Radlov Vena nusxasini faksimilesini, 1891 yilda shu faksimile asosida matnini nashr qildiradi.
1896 yilda Qohira nusxasi topilgandan so‘ng, undan ko‘chirma olgach, V.Radlov har ikki nusxasini qiyoslab, 1910 yilda rus grafikasiga asoslangan to‘liq transkripsiyasini nemis tiliga tarjimasi bilan nashr ettirdi.
1913 yilda esa uning uchinchi nusxasi Namanganda topilib, keyinchalik olimlar bu asarni tadqiq etishga kirishdilar.
Demak, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarini ilmiy jihatdan o‘rganishga juda ko‘p olimlar hissa qo‘shgan. V.V.Radlov, H.Vamberi, S.E.Malovlar uni tarjima etib, nashr qilgan bo‘lsalar, V.V.Bartold, E.E.Bertels, I.V.Stebleva, O.A.Valitovalar har tomonlama tadqiq etdilar.
Asarning mukammal nashrini tayyorlashda hamda uni tadqiq etishda o‘zbek olimlarining xizmati ayniqsa diqqatga sazovor.
Birinchi bo‘lib professor Fitrat 1924 yilda Namangan nusxasini olib, kutubxonaga keltiradi va u haqda maqola e’lon qiladi.
“Qutadg‘u bilig”ning mukammal nashri o‘zbek olimi Q.Karimov tomonidan amalga oshirildi va tadqiq etildi. Uni tahlil etishda S.M.Mutalliboev, N.M.Mallaevlarning xizmati katta.
“Qutadg‘u bilig”ning hozirgi o‘zbek tilidagi bolalarbop bayoni esa Boqijon To‘xliev tomonidan nashr etildi. Yusuf Xos Hojibning axloqiy didaktikasi Q.Karimov, Y.Jumaboev tomonidan har tomonlama tadqiq etildi.
Qoraqalpog‘istonlik Axmetova A.K. esa “Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlari” to‘g‘risida ilmiy ish olib bordi.