Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

BOSHLANG‘ICH, O‘RTA TA’LIM — O‘QUV JARAYONINI TASHKIL QILISH, TA’LIM MAZMUNI
Boshqa joylardagidan farqli o‘laroq, Yaponiya maktablarida o‘qish 1- apreldan boshlanib, kelasi yilning 31 martida nihoyasiga yetadi.
Boshlang‘ich va kichik o‘rta maktablarda o‘quv yili uch semestrga bo‘linadi: aprel-iyul, sentyabr dekabr, yanvar- mart. Katta o‘rta maktablarda esa o‘quv yili 2 yoki 3 semestrga bo‘linadi.
Ta’tillar yozda, qishda (yangi yildan oldin va keyin) va bahorda bo‘ladi. Yozgi ta’tillarning boshlanishi va tugashi munitsipalitetlardagi vaziyat, ya’ni yuzaga kelgan holatlarga va o‘quv yurtlari xususiyatlariga qarab belgilanadi.
Ko‘pchilik boshlang‘ich va kichik o‘rta maktablarda ta’tillar iyun oyi oxirida boshlanib, avgust oylarida tugaydi. Qishloqlarda esa qishloq xo‘jalik ishlarini bajarishdagi dolzarb holatlardan kelib chiqib, bahor va kuzgi ta’tillar yozgi ta’tillar hisobidan uzaytiriladi.
O‘quv yili Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo‘shma Shtatlaridan 60 kun ko‘pdir. Darslar 7 soat. Ko‘pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda boshlanib, uchdan keyin tugaydi.
O‘quvchilar haftasiga 2-3 soat sinfdan tashqari klub ishlarida, 7 soat ixtisos bo‘yicha mashg‘ulotlarda yoki repititorlar ixtiyorida bo‘ladilar.
Yuqori bosqich o‘rta maktablarida butun o‘quv jarayonida o‘quvchilar 80 ta sinov topshirishadi. O‘quvchilar majburiy asosiy fanlardan tashqari o‘z xohishlariga ko‘ra ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus fanlardan sinovlarga jalb etiladilar.
Yapon maktablari elektron hisoblash mashinalari va boshqa o‘quv texnika vositalari bilan to‘la ta’minlanganligiga qaramay, mutaxassislarning fikricha, asosiy e’tibor o‘qituvchi faoliyati va darslikka qaratilmog‘i kerak. Ularning fikricha, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi jonli muloqot o‘rnini har qancha, takomillashgan mashina ham bosa olmaydi.
Deyarli barcha darsliklar xususiy bosmaxonalarda chop etiladi. Ularni chop etishga mablag‘ni vazirlik ajratadi. Yuqorida qayd etilganidek, darsliklar boshlang‘ich va quyi o‘rta maktablarda bepul, Yuqori o‘rta maktablarda esa pullidir. Darsliklar narxi shundayki, ularni xarid qilishga hammaning imkoniyati bor. Foydalanilgan darsliklar pullik bo‘lsa ham, tekin bo‘lsa ham o‘quvchining o‘zida qoldiriladi.
Yaponiyada o‘qituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar qo‘yiladi. Bu talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo‘nalishi to‘g‘ri kelmaydigan tasodifiy kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas.
O‘qituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu o‘quv yurtlarining bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi darajali guvohnomalar beriladi.
Maktab direktori bo‘lish uchun 1-darajali guvohnomaga ega bo‘lish shart.
Yapon o‘qituvchilarining jamiyatda tutgan obro‘-e’tibori katta. Binobarin, ularning maoshlari ham Yuqori, 74 foiz o‘qituvchi jamoa va kasaba assotsiatsiyasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini va uslubini muhokama qila olish imkoniyatini beradi. O‘qituvchilarning ilk maoshi dorilfununni tugallagan mutaxassislar maoshi bilan teng.
Ular o‘z kasb mahoratlarini takomillashtirish ustida, tinimsiz izlanishlar olib boradilar, ishga tushishdan oldin 7-10 kun kunduzgi tayyorlov kurslaridan o‘tadilar. Yapon o‘qituvchilari har 5 yilda malaka oshirish kurslarida o‘qib qaytadilar. Malaka oshirish o‘qituvchilarning o‘zlari uchun katta ehtiyojdir. Chunki Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqozosiga ko‘ra o‘zgaradi. Dasturlardagi yillik o‘zgarishlar esa anjumanlar o‘tkazish yo‘li bilan o‘qituvchilarga etkazib boriladi.
O‘qituvchilar o‘zlariga ishonib topshirilgan 35-40 o‘quvchining bilimi va tarbiyasi uchun javobgardirlar. Shu bois ular darsdan bo‘sh vaqtlarini o‘quvchilar, ularning ota-onalari bilan suhbatlarga, xonadonlarga tashrif ishlariga bag‘ishlaydilar.
Yaponiyada oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara maktablarda puxta bilim olishlarini ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim olishlariga sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib beriladi. Imtihon paytlarida esa bolalar uy yumush- laridan ozod etiladilar. Ota-onalar maktab hayotining barcha sohalarida faol ishtirok etadilar, o‘z farzandlariga barcha sohada o‘rnak-namunadirlar. Ular bolalari o‘qishida yordam berish uchun juda ko‘p o‘qiydilar, maktab o‘quv dasturini mukammal o‘rganib oladilar.
Bolalar tarbiyasida onalarning roli va mas’uliyati ayniqsa kattadir. Ular farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va mehnatsevar bo‘lib o‘sishlari uchun oila sulolasi va davlat oldida o‘zlarini mas’ul deb hisoblaydi"lar. Yaponiyada oilaviy tarbiya xususida ko‘plab metodik qo‘llanmalar va tavsiyanomalar nashr etiladi, radio va televidenie orqali ko‘plab pedagogik maslahatlar berib boriladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ota-onalar oyiga o‘rtacha 2-3 kitob sotib olishadi. Shu yoshdagi bolalar uchun oyiga 40 ta jurnal nashr etiladi, ota-onalarning mutloq ko‘pchiligi bu jurnallariga obuna bo‘lishadi. Bola maktabga borgunga qadar o‘qishni, yozishni, oddiy hisoblash ko‘nikmalarini egallashi zarur.
Yaponiya oilalaridagi uy partalari diqqatga sazovordir. U mukammal, yon tomonidan muhofazalangan qurilma bo‘lib parta ustida kitob javoni, yoritqich, soat, qalam qog‘oz mikrokalkulyator va boshqa zaruriy ashyolar, shuningdek, kerak bo‘lib qolgan taqdirda ota-onasini chaqiradigan signal tugmachalarigacha o‘rnatilgan.
Turli talimiy ko‘nikmalarni bolalar ongiga singdirish Yapon maktablariga xos fazilatdir. Masalan, 2sinf o‘quvchisi ko‘pchilik oldida nutq so‘zlash qobiliyatiga ega bo‘lishi, 6-sinf o‘quvchisi kamida 2 ta cholg‘u asbobida kuy chala bilishi, boshlang‘ich sinf o‘quvchisi suvda bemalol suza olishi kerak. Mana shulardan Yapon muallimi o‘z kasbiga qo‘shimcha ravishda yana nimalarni o‘rganishi lozimligini bilish qiyin emas. O‘qituvchi qo‘shiq aytishi, cholg‘u asboblarida kuy chala olishi, notiqlik san’atini bilishi, yaxshi sportchi bo‘lishi kerak...
Yaponiyaliklar to‘g‘ri va halol turmush tarzini qadrlaydilar. 1-sinfdan to 9-sinfgacha ahloq tarbiyasi maktab faoliyatining zaruriy shartidir. O‘qituvchi o‘z o‘quvchilari bilan doimo birga bo‘ladi.
Yapon bolalari tashkilotchilik ishlariga ham maxsus o‘rgatiladilar. Bolalarning o‘zlari ekskursiyalar uyushtiradilar, majlislar tayyorlaydilar va o‘tkazadilar. Bolalar xulq-atvoridagi barqarorlik Yaponiyada bebaho boylik hisoblanadi. Bolalarning o‘zlari o‘qish na o‘zlashtirishni, o‘z-o‘zini tarbiyalashni muhokama qiladilar.
Ahloq normalari aniq ishlab chiqilib, uni ruyobga chiqarish uchun darslarning ma’lum bir qismi ajratiladi. Ahloqiy jihatdan aybdor bola uchun eng oliy jazo o‘qituvchining o‘quvchidan ixlosi qaytishi bo‘lib, bu ixlosni qaytadan barpo qilish uchun o‘quvchi va uning ota-onasi ancha-muncha ishlashi kerak.
Yapon o‘qituvchisi o‘quvchining eng yaqin maslakdoshi, maslahatgo‘yi, murabbiysidir.O‘qituvchi o‘z o‘quvchisi bilan xatto ta’til paytlarida ham aloqasini uzmaydi. Ta’lim tizimini sinchiklab o‘rgangan kishi AQSH, Fransiya, Germaniya ta’lim tizimlaridagi barcha yaxshi va ibratli jihatlarni Yaponlar ijodiy o‘zlashtirganliklariga guvoh bo‘ladi. SHuning uchun bo‘lsa kerak, Yaponiya o‘rta maktablarining saviyasi AQSH o‘rta maktablari saviyasidan birmuncha Yuqori turadi.