Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

Chjango davri boshlandi. 
Chjango davrida 7 ta viloyat o‘zaro kurash olib borgan. Bular: Chu, 
Si, Sin, Yan, Xan, Chjao va Vey edi. 
Bu kurashda Sin viloyati g‘olib bo‘lib, uning vaziri Syaogun – Shan 
Yan olib borgan islohotlari sabab bo‘ldi. Shan Yan asli Vey viloyatidan 
bo‘lib, uning haqiqiy ismi Gun–sun Yan edi.
Shan Yan islohotlari ibtidoiy jamoa munosabatlarining qoldiqlariga 
hamda jamoaviy yerdan foydalanishga yuqoridan qaratilgan edi. Shu 
bilan birga bu islohotlar Xitoyda yirik yer egaligining o‘sishini va 
hukmron sinfning o‘rnini mustahkamladi. Shan–Yan islohotlari qishloq 
xo‘jaligining o‘sishiga hamda Sin viloyatiniing mustahkamlanishiga va 
kuchayishiga sabab bo‘ldi. 
Er. avv. 340 yilda Sin hukmdori Vey ustiga yurib, uni zabt etadi. 
Keyinchalik, er. avv. 318 yilda Xan, Chjao, Vey, Yan, Si viloyatlari, 
shuningdek, gunnu (syunnu) qabilalarini ham o‘z qo‘l ostiga qaratadi. 
Er. avv. IV asrda Sin hukmdorlari bosqinchilik harakatlarini davom 
ettiradilar. Er. avv. 246 yilda Chjen o‘zini Sin Shixuandi, ya’ni «1 – Sin 
imperatori» deb e’lon kiladi. Uning davrida (er. avv. 221 – 210) Xitoy 
yagona va markazlashgan davlatga aylanadi. 
Sin Shixuandi keng bosqinchilik siyosatini yurgizadi. Bu siyosat 
qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir muhim 
natijasi shundan iboratki, Xitoy madaniyati Osiyo qit’asining boshqa 
viloyatlariga ham kirib boradi. Bu davr Xitoy imperiyasining 
chegaralari: shimolda – Mongoliyaning markaziy rayonlarigacha, 
g‘arbda – Taklamakan sahrosigacha, janubda – Vyetnamgacha, sharqda 
– Koreyagacha cho‘zilgan edi. 
Davlat hokimiyatini yanada mustahkamlash uchun Sin Shixuandi 
Xitoyni bo‘ysungan va imperator tomonidan qo‘yiladigan maxsus 
amaldorlar boshqariladigan 36 ta hududiy-ma’muriy birliklarga bo‘ladi. 
Buyuk Ipak yo‘lini ko‘chmanchilardan himoya qilish uchun Sin 
Shixuandi Buyuk Xitoy devorining qurilishini davom ettiradi (er. avv. 

---

213 
IV asrda boshlangan). Natijada Buyuk Xitoy devori 3000 km dan 
ziyodroq bo‘lgan mustahkam himoya vositasiga aylanadi. Sharqiy Chjou 
davrida paydo bo‘lgan Buyuk Ipak yo‘li (Xitoyni O‘rta Osiyo bilan 
bog‘lovchi) Sin Shixuandi davrida muhim savdo magistraliga aylanadi. 
Barcha sohadagi yutuqlarga qaramay, Sin Shixuandi davrida 
imperiyaning markaziy hokimiyatga ichki krizis oqibatida tushkunlikka 
tusha boradi. Bu esa xalq ommasining imperator va hukmron yirik yer 
egalari bilan bo‘lgan o‘zaro ziddiyatlarida namoyon bo‘ladi. 35 yil 
tinimsiz davom etgan urushlar, Buyuk Xitoy devorining qurilishi, 
shaharlar, kanallar qurilishlari dehqonlar va qullarning zimmasida edi. 
Dala ishlaridan ma’lum bo‘lgan dehqonlar yanada qashshoqlashadi. Bu 
vaqtda u Guan otryad boshlig‘ini o‘ldirib, askarlarga Sin sulolasiga 
qarshi chiqishga chaqiradi. Tez orada ularga chor-atrofdagi dehqonlar 
qo‘shilib, er. avv. 209 yilning oxiriga kelib, qo‘zg‘olonchilar guruhi 
kattalasha boradi, ya’ni 40 ming nafar piyoda, minglab otliqlar va bir 
necha yuz aravali qo‘shinlar mavjud edi. Qo‘zg‘olonchilar Chu 
viloyatining poytaxtini egallaydilar va Chen Shen o‘zini Chu vani deb 
e’lon qiladi. 
Qo‘zg‘olon Sin imrepiyasining boshqa viloyatlarini ham qamrab 
oladi. U viloyati – lashkarboshilar avlodidan biri Syan Yuy va Pey 
viloyati – dehqonlar sardori Lyu Ban katta tashkilotchilik ishlarini olib 
boradi. 
Er. avv. 207 yilda Lyu Ban Guanchjun viloyatini ishg‘ol qiladi va 
imperiya poytaxtini egallaydi. Lyu Ban o‘zini imperator deb e’lon qiladi 
va yangi Xan sulolasiga asos soladi yoki bu davr 1-Xan sulolasi 
(g‘arbiy) deb ataladi. Lyu Ban taxt tepasiga kelgach, mamlakatni sobiq 
hukmdorlar tazyiqi ostida 18 mustaqil viloyatga bo‘ladi, lekin tez orada, 
ya’ni er. avv. 205 yilda mamlakatni birlashtirish borasida jadallik bilan 
ish olib boradi. Er. avv. 202 yilda Lyu Ban bosh hukmdor-imperator deb 
tan olinadi (Xuandi). Keyigi Xitoy tarixida Lyu Ban Gao Di nomi bilan 
keng ma’lum.