Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.3. Qadimgi Xitoy madaniyati
Xitoy madaniyati juda qadim zamonlardan boshlanadi. Eng qadimgi Xitoy yozuvlari iyeroglif yozuvlarining paydo bo‘lishi va dastlabki taraqqiyot prosesslarini kuzatishga imkon beradi. Saqlanib qolgan adabiy manbalar, ko‘proq qadimgi Xitoyning klassik adabiyoti deb atalgan asarlar Xitoy diniy falsafa, huquqshunosligi qanday paydo bo‘lib va rivojlanib kelganini va juda qadimgi ijtimoiy-siyosiy sistemalarining qanday paydo bo‘lganini kuzatishga imkon beradi. Bu prosess ko‘p ming yillar davom etib kelganini ko‘ramiz. Qadimgi Xitoyda tabiatga topinish, ayniqsa yer va toqqa topinish azaldan juda keng tarqalib kelgan. Xitoyda qadimdan rasm bo‘lib kelgan toqqa topinish odati Xitoy yerining relyefi va o‘sha zamonning xo‘jalik turmushi bilan bog‘liq bo‘lgan, chunki Xitoylarning eng qadimgi ota- bobolari yozda tog‘larda, qishda esa dashtda yashab, tog‘lardan daryolarga qarab ko‘chib yurganlar. Xitoyda yer bilan bog‘liq bo‘lgan 216 alohida rom ochish (geomantiya) formasi uzoq vaqtgacha mavjud bo‘lgan. Shu bilan bir qatorda qadimgi xitoylar quyosh, oy, sayora va yulduzlarni, daryo va daraxtlarni xudo deb bilganlar. Boshqa juda ko‘p qadimgi xalqlar singari, xitoylar ham ota-bobolarini ilohiylashtirganlar, mustahkam patriarxal turmush odatlari bilan mahkam bog‘liq bo‘lgan bu e’tiqod juda eski qotib qolgan formada ancha keyingi vaqtlargacha saqlanib kelgan. Xitoyda diniy e’tiqotlar juda qadim zamonlardayoq shakllangan. Klassik adabiyot asarlarida qadimgi muqaddas tekstlar bo‘lganligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlar saqlanga, bu tekstlarni dindor odamlar juda hurmat qilgan. Ammo eramizdan avvalgi VI-V asrlarda ma’lum shaklga kirgan va eng keyingi dinlarga asos bo‘lgan diniy-filosofik sistemalar Xitoyda ayniqsa katta ahamiyat qozongan. Konfusiyning diniy-filosofik sistemasi Xitoyning madaniy hayotida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Qadimgi Xitoyda yana bir filosofik sistema Lao-szi yaratgan sistema juda ko‘p tarqalgan. Lao-szining filosofik ta’limoti Xitoyda eramizdan avvalgi VI asrning oxirgi va V asrning boshida mavjud bo‘lgan murakkab sinfiy munosabatlarni aks ettirgan. Kundalik hayot ehtiyojlari juda qadim zamonlardayoq bir qancha fan kurtaklarini vjudga keltirgan. Vaqtni hisoblash va kalendar tuzish zaruriyati astronomiyaning eng qadimgi formasining maydonga kelishiga sabab bo‘lgan. Astronomik kuzatishlar Shan-In davridayoq boshlangan. Qutb yulduzi atrofidagi to‘p yulduzlarni «oy uylariga» qarab taqsim qilganlar va shu tariqa yulduzlar olamining kartasini tuzganlar. Xitoy astronomlari shu to‘p yulduzlarning quyosh va qutbiga qarab va suv soatlaridan foydalanib vaqtni belgilaganlar. Xitoy davlatining kengayishi va mamlakatni ma’muriy rayonlarga bo‘lish zaruriyati geografiya fanini erta paydo bo‘lishi va rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Dehqonchilikning keng rivojlanishi agronomiya kuzatishlari va bilimlarining juda qadim zamonlardayoq to‘plana to‘plana boshlashiga va hatto birmuncha tartibga solinishiga sabab bo‘lgan. Agronomiya kuzatishlari va bilimlari Xan davrida qadimgi agronomiya asarlari shaklida to‘plangan. Bu asarlarda dehqonchilik to‘g‘risida, ko‘p dalali xo‘jalik, juyak qilib ekish, ekinlarni navbatlab ekish, o‘g‘itdan foydalanish usullari va boshqalar to‘g‘risida eng qadimgi Xitoy nazariyalari saqlangan. 217 Xitoynig qadimgi madaniyati qo‘shni xalqlar, qadimgi zamonlarda Mo‘g‘iliston, Manchjuriya, Tibet, Hindu-Xitoy, Koreya va ayniqsa Yaponiyaning keng territoriyalarida yashagan ko‘pgina xalqlar madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Yüklə 4,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|