Samarqand iqtisodiyot va servis instituti r. S. Amriddinova, N. E. Ibadullayev, G. R. Tursunova, O. I. Tuxliyev

2.3. Ekskursiya xizmatinitasniflash 
 
Tasniflash
deb, predmetlar, hodisalar, tushunchalarni sinflar, bo‘limlar, 
umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlarga ajratishdir.

---

34 
Ekskursiya xizmatini tasniflash masalasi har doim sohasi mutaxassislarining 
diqqat markazida bo‘lib, bu muammoni yechishda o‘tgan asrning 20 yillarining 
oxirida 
harakat 
qilishdi. 
EkskursiyachiolimV.A.Gerdekskursiyaxizmatishakllarinitasniflashningo‘zvariantid
aekskursiyaniguruhlarvaguruhostilargabo‘lishnivaunitayyorlashdagidgayo‘nalisholi
shgayordamberuvchixususiyatlariniajratishnitasniflashningasosiymaqsadisifatidata’
kidlabo‘tgan. 
Ekskursiya xizmati ham mustaqil faoliyat (dam olish uylarida, klublarda, 
maktablarda) 
ham 
turistik 
xizmatmajmuasiningbirqismibo‘lishimumkin 
(turfirmalarda). 
Hozirda ekskursiya xizmati quyidagicha tasniflanadi: 

mazmunigako‘ra; 

qatnashuvchilarsonivatarkibigako‘ra; 

o‘tkazishjoyigako‘ra; 

harakatlanishvositasigako‘ra; 

davomiyligigako‘ra; 

o‘tkazishshakligako‘ra. 
Mazmunigako‘ra
ekskursiyalar ko‘p rejali va mavzuli bo‘ladi. Ko‘p rejali 
ekskursiyalarda tarixiy va zamonaviy ma’lumotlardan foydalaniladi. Bunday 
ekskursiyalar turli xil ob’ektlarni ko‘rsatish negizida tuziladi (tarixiy va madaniy 
yodgorliklar, bino va inshootlar, tabiat ob’ektlari, mashhur voqea joylari, 
shaharsozlik, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari va shu k.). 
Ko‘prejali ekskursiyada voqealar batafsil yoritiladi va shahar, o‘lka, viloyat, 
respublika, davlat haqida umumiy tasavvurni beradi. Bunday ekskursiyada 
xronologik tartibda shaharning ilk paydo bo‘lishi tarixidan boshlab to kelajakdagi 
rivojlanishi haqida ma’lumotlar beriladi. 
Ko‘p rejali ekskursiyalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, mavzuli 
ekskursiyadan farqli ravishda uning mavzusini belgilash murakkabroq. Tayyorlash 
va o‘tkazish joyidan qat’iy nazar ular tarkibiy jihatdan bir-biriga deyarli 

---

35 
o‘xshashdir. Ularning har birida bir necha mavzuostilar mavjud (shahar tarixi, 
ishlab chiqarishning qisqacha tarixi, fan, madaniyat, xalq ta’limi haqida). 
Ekskursiyada aniq bir shahar, viloyat, o‘lka o‘ziga xos tarixiy rivojlanishiga qarab 
hikoya qilinadi.Masalan, harbiy-tarixiy mavzudagi ekskursiyalarda urushlar, 
qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan Buxoro xonligidagi o‘zaro nizolar kabishaharlar 
kiritiladi. Adabiy mavzudagi ekskursiyalarda esa yozuvchi, shoirlar hayoti va 
faoliyati bilan bog‘liq shahar, qishloq, ko‘chalar kiritiladi. 
Mavzuli
ekskursiyalar bitta mavzuning yoritilishiga bag‘ishlanadi. Agar bu 
tarixiy ekskursiya bo‘lsa, uning negizida yagona mavzuda birlashtirilgan bir yoki 
bir necha voqealar yotadi. Agar bu me’morchilik mavzusidagi ekskursiya bo‘lsa, 
unda shahar, ko‘cha va maydonlarida joylashgan qiziqarli san’at asarlari, o‘tgan 
asrlar me’moriy ansambllari kiritilishi mumkin. 
Mavzuli ekskursiyalar tarixiy, ishlab chiqarish, tabiiy (ekologik), 
san’atshunoslik, adabiy, me’moriy – shaharsozlik ekskursiyalariga bo‘linadi. 
O‘z mazmuniga ko‘ra 
tarixiy
mavzudagi ekskursiya xizmatlari quyidagi 
guruhostilarga bo‘linadi: 
-
tarixiy – o‘lkashunoslik
(masalan, «Samarqandshahriningmingyilliktarixi», 
«Moviygumbazostidagishahar»vash.k.); 
-
arxeologik
(masalan,SurxondaryoviloyatidagiKampirtepaqadimiyshahri; 
Samarqand 
viloyatidagi 
Afrosiyobarxeologikmajmuasidagitarixiyqazilmalarni 
ko‘rsatish); 
-
etnografik
, turli millat va elatlarning urf odatlari haqidagi ekskursiya; 
-
tarixiymuzeylardaekskursiya. 
Ishlabchiqarish
mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga 
bo‘linadi: 
-
tarixiy-ishlabchiqarish; 
-
iqtisodiy- ishlab chiqarish (masalan, bank, birjafaoliyati); 
-
texnik-ishlabchiqarish; 
-
ekskursantlarnikasbgayo‘naltiruvchi.

---

36 
San’atshunoslik
mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga 
bo‘linadi: 
-
teatral – tarixiy
(masalan, «Samarqand shahri teatri hayoti», «A.P.Chexov 
nomli rus drama teatri tarixi» va sh.k.); 
-
musiqiy – tarixiy
(masalan, «Hamid Olimjon teatriga bir kunlik sayohat» 
va sh.k.); 
-
xalqamaliysan’ati
(masalan, O‘zbekistondagi kulolchilar, zardo‘zlar va 
boshqa usta hunarmandlar faoliyati bilan tanishish); 
-
madaniyatarboblarihayotivafaoliyatibilantanishtiruvchijoylar; 
-
kartinalargalereyasi, 
ko‘rgazmazallari, 
muzeylar, 
rassomlarvahaykaltaroshlarustaxonalaridavash.k. 
Adabiy
mavzudagiekskursiya xizmatlari odatda quyidagi guruhostilarga 
bo‘linadi: 
-
adabiybiografik
. Bunday ekskursiyalar shoir, yozuvchi, dramaturglar 
yashab ijod etgan joylarda o‘tkaziladi (masalan, «Sadriddin Ayniy muzey uyi», 
«Andijon - Bobur yurti» va sh.k.). 
-
adabiy – tarixiy
, o‘zbek adabiyotining rivojlanishining ma’lum davrini 
ochib beradi (masalan, «XX – asrda Buxoro adabiyoti», «Adabiy Toshkent» va 
sh.k.). 
Me’moriy – shaharsozlik
mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi 
guruhostilarga bo‘linadi: 
-
mazkurshaharningme’moriyqurilishiniko‘rsatuvchiekskursiya; 
-
ma’lumtarixiydavrningme’moriyyodgorliklariniko‘rsatuvchiekskursiya; 
-
bittame’morijodiyotihaqidama’lumotberuvchiekskursiya; 
-
zamonaviyme’moriynamunalarniko‘rsatuvchiekskursiya. 
Shuni ta’kidlash joizki, u yoki bu mavzuli ekskursiyaxizmati bir – biridan 
kamdan-kam alohida mavjud bo‘ladi. Masalan, tarixiy ma’lumotni me’moriy-
shaharsozlik mavzusidagi ekskursiyaxizmatida ham foydalanish mumkin. 
Tabiatshunoslik ekskursiyalarining elementlarini qariyib barcha ekskursiyalarda 

---

37 
uchratish mumkin bo‘lib, ekskursiyani o‘tkazish sharoiti, shahar yoki hududning 
resurslariga bog‘liqdir. 
Qatnashuvchilartarkibigako‘raekskursiyalar
quyidagilarga bo‘linadi: 
-
kattalarvabolalar uchun; 
-
mahalliyaholivaturistlar uchun; 
-
shaharliklarvaqishloqaholisi uchun; 
-
guruhlivaindividualbo‘lishi mumkin. 
Har bir guruh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ekskursiya ma’lumotlari, 
uslubi va texnikasi, davomiyligiga o‘zgartirishlar kiritiladi. 
O‘tkazishjoyigako‘ra
: shaharda, shahar tashqarisida, ishlab chiqarish 
korxonalarida, muzeyda, majmuali bo‘lishi mumkin. 
Harakatlanishvositasigako‘ra
:piyodayokiturliharakatlanishvositasidabo‘lishi
mumkin. 
Piyodaekskursiya 
xizmatlariningafzalliktomonishundaki, 
unda 
harakatlanishning zaruriytezligini ta’minlab, ob’ektlarni ko‘rsatish va hikoya 
qilishda qulay sharoit yaratish mumkin. 
Transportli ekskursiyaxizmati (asosan avtobusli) ikki qismdan iborat bo‘ladi: 
to‘xtash joyida ekskursiya ob’ektlarining tahlili(asosiy ob’ektlar) va ob’ektlar 
oralig‘ida tarixiy joylar va yodgorliklar tavsifi bilan bog‘liq hikoyalardan iborat. 
Ba’zida ekskursiya xizmati amaliyotida suv va havo transportidan ham 
foydalanishadi. Ekskursiya xizmati davomiyligi bir akademik soatdan(45 daqiqa) 
bir sutkagacha bo‘ladi. Qisqa muddatli turlarni(1 kundan 3-4 kungacha) dam olish 
kunlari marshruti ham deyishadi va uning tarkibida bir necha ekskursiya xizmatlari 
nazarda tutilishi mumkin. 
O‘tkazilishshakligako‘ra
ekskursiya xizmatlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: 
-
ommaviy ekskursiya.
Bunday ekskursiya xizmatlari qatnashuvchilari 
odatda 10-15 ta avtobuslarda (har bir avtobusda alohida gid) bitta marshrut bo‘ylab 
bir vaqtda harakatlanadilar. Bunday ekskursiyalar ommaviy teatrlashtirilgan 
tomoshalar, folklor bayramlarni o‘z ichiga olishi mumkin; 

---

38 
-
ekskursiya-sayr.
Bunday ekskursiya xizmati odatda o‘rmonda, 
daryovadengizbo‘ylabo‘tkaziladi, o‘rganish va dam olish elementlarini o‘zida 
mujassamlaydi; 
-
ekskursiya-konsert
. 
Bunday 
ekskursiyaxizmati 
musiqali 
mavzuga 
bag‘ishlanib, avtobussalonlaridamusiqali asarlar ham eshitiladi; 
-
ekskursiya-spektakl
. 
Bunday 
ekskursiya 
xizmati 
adabiy-badiiy 
ekskursiyaxizmatini o‘tkazishning shakli bo‘lib, badiiy adabiyotning aniq bir asari 
bo‘yicha tayyorlanadi va sh.k. 
To‘g‘ri tasniflangan ekskursiya xizmati gidning ekskursantlar bilan 
ishlashiniyengillashtiradi, uslubiy to‘garaklar faoliyati uchun asos hisoblanadi.