Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

7 
I-Bob. Iqtisodiy ta’limda buxgalteriya fanlarini o`qitish va innovatsion 
texnologiyalardan foydalanishning nazariy asoslari 
1.1. Buxgalteriya hisobi tizimida baholash va kalkulyatsiyaning mazmuni,
mohiyati va xususiyatlari
Buxgalteriya hisobining muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, oldingi bobda aytib 
o‘tganimizdek, baholash hisoblanadi. Baholash – bu korxona aktivlarining 
qiymatini pulda ifodalash usuli. Kalkulyatsiya –bu xo‘jalik aktivlarining sotib 
olish, ishlab chiqarish va sotish qiymatlarini hisoblab topish usuli.Korxona 
aktivlarini baholash negizida quyidagi qiymat turlari yotadi: 
1.Boshlang‘ich qiymat – bu aktivlarni sotib olish, qurish, ishlab chiqarish va 
boshqa yo‘llar bilan kelib tushgan vaqtida shakllangan qiymati. Ushbu qiymat o‘z 
ichiga aktivlarni sotib olishga, qurishga va ishlab chiqarishga ketgan harajatlarni 
oladi. Bepul kelib tushgan aktivlarning boshlang‘ich qiymati komissiya tomonidan 
ekspert yo‘li bilan topiladi.
2.Qoldiq qiymat – bu aktivlarning boshlang‘ich qiymatidan foydalanish 
davrida jamlangan eskirish summasini chegirishdan keyin qolgan qiymati.
3.Sof sotish qiymati - bu aktivning sifati, holati, shuningdek bozordagi talab 
va taklifdan kelib chiqgan holda shakllangan qiymati. Ushbu qiymat yuqorida 
keltirilgan qiymat turlaridan kam ham, ko‘p ham bo‘lishi mumkin. 
Korxona aktivlarining alohida turlarini baholash va kalkulyatsiya qilishda
o‘ziga xos xususiyatlar mavjud va bunda turli usullardan foydalaniladi. 
Buxgalteriya hisobining boshqa hisob turlaridan yana bitta farqli xususiyati 
shundaki, unda aks ettirilgan xo‘jalik operatsiyalari qat’iy hujjatlashtirilgan 
bo‘ladi, ya’ni hisobda aks ettirilgan ma’lumotlar hujjatli asosga ega bo‘ladi. Bu o‘z 
navbatida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini muhimliligini, ishonarliligini, yuridik 
kuchga ega ekanligini ta’minlaydi. Shuning uchun ham hujjatlashtirish 
buxgalteriya hisobining muhim usuli hisoblanadi. Hujjatlashtirish – bu xo‘jalik 
operatsiyalarini ma’lum bir hujjatlar bilan rasmiylashtirish usuli.Hujjat – bu 
ho‘jalik operatsiyalarini haqiqatda yuz berganligiga guvoh beruvchi yoki ularni 
kelgusida yuz berishiga asos bo‘luvchi yozma guvohnoma. Masalan, tovar-moddiy 

---

8 
boyliklarni haqiqatda sotilganligi yoki olinganligiga schet-fakturalar, pulni
kassaga olinganligiga kirim kassa orderi guvoh hisoblanadi. Boshqa bir hujjatlar 
xo‘jalik operatsiyalarini kelgusida yuz berishiga asos bo‘ladi, masalan berilgan 
ishonchnoma shu shaxs tomonidan boshqa korxonadan tovar-moddiy boyliklarni 
qabul qilib olishiga, chek esa kassirga pulni bankdan naqd olishga huquq beradi. 
Buxgalteriya hisobida juda ko‘p turdagi hujjatlar ishlatiladi. Ularni turli 
belgilariga qarab tasniflash mumkin
Maqsadiga ko‘ra buxgalteriya hujjatlari guvohlik beruvchi, farmoyish 
beruvchi, farmoyish va guvohlik beruvchi, buxgalterlik hisob-kitoblarini aks 
ettiruvchi turlarga bo‘linadi. Guvohlik beruvchi hujjatlar deganda, yuqorida 
aytib o‘tganimizdek, xo‘jalik operatsiyalarini haqiqatda yuz berganligiga guvoh 
beruvchi hujjatlar tushuniladi.Farmoyish beruvchi hujjatlar deganda u yoki bu 
harakatni kelgusida amalga oshirishga farmoyish beruvchi hujjatlar tushuniladi. 
Masalan, inventarizatsiya o‘tqazish to‘g‘risida farmoyish, tovarni olib kelush 
uchun berilgan ishonchnoma va shu kabilar.Farmoyish va guvohlik beruvchi